ماهنامه شبکه - شماره 176 / حمیدرضا تائبی
ما در جهانی مملو از اشیا هوشمند زندگی می‌کنیم. تلفن‌ها، ساعت‌ها و ماشین‌های هوشمند به‌طور فزاینده‌ای به یک هنجار تبدیل شدهاند؛ در حالی که واژه هوشمندی در اصل به ویژگی‌های اضافی‌تری هم‌چون قابلیت اتصال به اینترنت و شبکه‌های ارتباطی اشاره دارد؛ اما این تعریف به آرامی در حال تغییر است و جای خود را به توانایی‌های شناختی (Cognitive) خواهد داد؛ به‌طوری که بسیاری از سازمان‌ها ویژگی‌های مضاعف‌تری هم‌چون قابلیت اتصال به اینترنت و تعامل با دستگاه‌های دیگر را به عنوان یک اصل زیربنایی برای هوش مصنوعی پذیرفته‌اند و اکنون به دنبال ادارک‌پذیری اشیا هوشمند هستند. امروزه چشمان دنیای فناوری روی دو مقوله هوش مصنوعی و ربات‌ها متمرکز شده است.
ربات‌ها با بهره‌گیری از یادگیری ماشینی و یاد دهندگی ماشینی، به سرعت در حال نزدیک شدن به انسان‌ها هستند. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد در کم‌تر از دو دهه دیگر هوش مصنوعی با هوش انسانی برابری خواهد کرد. ما در این مقاله سعی می‌کنیم نگاهی کوتاه به تحولات آتی هوش مصنوعی و ربات‌ها داشته باشیم؛ در ادامه خلاصه نظرات کارشناسان برجسته هوش مصنوعی و رباتیک را خواهیم داشت؛ اما بر خلاف گذشته این‌بار به بررسی دیدگاه‌های مثبت و تحولاتی که این کارشناسان پیش‌بینی کرده‌اند، پرداخته‌ایم.
هوش مصنوعی چیست؟
قبل از آن‌که نگاهی به آینده هوش مصنوعی داشته باشیم، ابتدا بهتر است تعریف کوتاهی از این واژه داشته باشیم. جامعه جهانی، هوش مصنوعی را برنامه‌های کامپیوتری توصیف کرده است که برای انجام وظایف پیچیده طراحی شدهاند. این برنامه‌ها به گونه‌ای طراحی شدهاند تا مشکلاتی که در طول تاریخ با استفاده از هوش انسانی حل می‌شدند را به راحتی حل کنند. هوشمندی برنامه‌های کامپیوتری، از تشخیص گفتار تا تصمیم‌گیری بر مبنای ادارک بصری را شامل می‌شود؛ در حالی که هوش منصوعی در حالت عالی و ممتاز خود که عموما در فیلم‌های علمی تخیلی آن‌را مشاهده می‌کنیم، گوی سبقت را از هوش انسانی می‌رباید؛ اما در مقطع فعلی، شرکت‌های بزرگی نظیر آی‌بی‌ام، گوگل، مایکروسافت و فیس‌بوک شبانه‌روز در تلاش هستند هوش مصنوعی را به اندازه‌ای از توانمندی برسانند که در دنیای واقعی و نه در فیلم‌های علمی تخیلی، به این سطح از هوشمندی برسد.
هوش مصنوعی فرآیندهای تجاری را بهبود می‌بخشد
در 11 می سال 1997 میلادی، گری کاسپاروف استادبرتر شطرنج جهان در مبارزه‌ای سخت با ابرکامپیوتر آی‌بی‌ام موسوم به Deep Blue طعم شکست را چشید. به اعتقاد بسیاری این اولین تقابل رو در روی انسان با ماشین بود که در نهایت منجر به پیروزی هوش‌مصنوعی شد؛ اما اگر کمی به عقب‌تر و به جنگ جهانی دوم باز گردیم، مشاهده می‌کنیم، دستگاه هوشمندی که توسط آلن تورینگ ساخته شد، به مدت دو تا چهار سال توانست کدهای دستگاه انیگمای آلمان را رمزگشایی کند؛ اما اکنون هوش مصنوعی با روزگار اولیه خود تفاوت‌های کاملا مشهودی دارد. هر چند مقالاتی که امروزه در ارتباط با هوش منصوعی منتشر می‌شوند، این‌گونه القا می‌کنند که فرآیندهایی هم‌چون پردازش گفتار، داده‌کاوی و مواردی از این دست، یک فرآیند پیچیده و زمان‌بر هستند؛ اما واقعیت این است که امروزه بیش از هر زمان دیگری سازمان‌ها به اطلاعات تحلیلی نیاز دارند. اطلاعاتی که بر تصمیم‌گیری‌های استراتژیک سازمان‌ها تأثیرگذار هستند. همین موضوع باعث می‌شود، سازمان‌ها به دنبال ابزارهای هوشمندی باشند که در درجه اول توانایی درک و تفسیر سیستم‌های پیچیده را داشته باشند و دوم آن‌که تعامل میان مدیران ارشد، مشتریان و کارمندان یک سازمان را درک کنند؛ بر همین اساس پیش‌بینی می‌شود ابزارهای هوشمندی که ظرف چند سال آینده تولید می‌شوند با محوریت محاسبات علوم شناختی و پردازش طبیعی گفتار ساخته شوند. این ابزارها در آینده به راحتی توانایی کشف جزییات و الگوی مستتر در داده‌ها را خواهند داشت. همین موضوع باعث می‌شود، پیچیده‌ترین رفتارها توسط این ابزارها شناسایی شود. برآوردها نشان می‌دهند ظرف چند سال آینده، هوش مصنوعی به درجه‌ای از پیشرفت خواهد رسید که برای تحلیل داده‌ها در حوزه‌های مختلف هم‌چون فروشگاه‌ها، بیمارستان‌ها و صنایع هوایی مورد استفاده قرار خواهد گرفت. در مقطع فعلی اولویت اصلی پژوهش‌گران هوش مصنوعی، وارد کردن محاسبات علوم شناختی و تعامل آن با کلان داده‌ها است.
سرمایه‌گذاری‌های تجاری در صنعت هوش مصنوعی افزایش خواهد یافت
در حالی که هوش مصنوعی در دراز مدت باعث بیکاری افراد خواهد شد و بخش عمده‌ای از کارگران و حتی متخصصان شغل خود را از دست خواهند داد؛ اما در مقابل بسیاری از شرکت‌های بزرگ و به ویژه سازندگان وسایل نقلیه از روند هوش‌مندسازی دستگاه‌ها استقبال خواهند کرد. این کار چند مزیت عمده برای سازمان‌ها دارد؛ اول آن‌که صاحبان صنایع بزرگ دیگر با مشکلاتی هم‌چون حوادث ناگوار در محل کار روبرو نخواهند شد، دوم آن‌که صاحبان صنایع دیگر نیازی به پرداخت پاداش و اضافه کاری نخواهند داشت و سوم آن‌که کیفیت محصولات تولیدی به‌طرز کاملا محسوسی افزایش خواهد یافت؛ هر چند مواردی که به آنها اشاره شد، بخش کوچکی از قابلیت‌های مثبت به کارگیری هوش مصنوعی در صنایع بزرگ است؛ اما در مقابل نباید از این موضوع غافل شویم که سیل عظیم بیکاران در کشورهای مختلف به راه خواهد افتاد. افرادی که عمدتا جزء اقشار متخصص جامعه هستند. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهند که شرکت‌های بزرگ تجاری سرمایه‌گذاری‌های میلیارد دلاری را در حوزه تحقیق و توسعه هوش مصنوعی انجام خواهند داد. این سرمایه‌گذاری‌ها عمدتا در ارتباط با حوزه رباتیک، هوش مصنوعی و در جهت نوسازی نیروی کار این شرکت‌ها خواهد بود. تویوتا شاخص‌ترین مثالی است که در این زمینه می‌توان به آن اشاره کرد. این شرکت قصد دارد در طول پنج سال، نزدیک به 200پژوهش‌گر را در حوزه‌های مختلف هوش مصنوعی استخدام کند. آکیو تویوتا مدیرعامل شرکت تویوتا در این‌باره گفته است: «به همان اندازه که فناوری در حال پیشرفت است، توانایی‌های ما در زمینه بهبود تولیدات نیز باید افزایش پیدا کنند».
دگرگونی‌های دیجیتالی مبتنی بر هوش مصنوعی، نقش محوری در استراتژی‌های سازمانی خواهند داشت
در سال 2016، مدیران اجرایی یک تلاش هماهنگ برای ادغام‌سازی طرح‌های دیجیتالی را در سراسر کسب و کار خود به وجود خواهند آورد. این هماهنگی یک چشم‌انداز دیجیتالی از کسب و کار آنها ارائه خواهد کرد؛ به‌طوری که نشان می‌دهد تجارب دیجیتال چگونه در کسب درآمدها موفق بوده‌اند. الگوهای مبتنی بر تجارت با تجارت (B2B) سعی خواهند کرد، شکاف دیجیتالی مابین B2C را پر کنند و با سرعت بیش‌تری به نیازهای مشتریان پاسخ دهند. تا پایان سال 2018 نزدیک به 67 درصد مدیران اجرایی در 2000 سازمان بزرگ تجاری، دگرگونی دیجیتالی را در مرکز استراتژی‌های بزرگ شرکت‌های‌شان قرار خواهند داد.
یادگیری ماشینی حضور جدی‌تری خواهد داشت
محققان مایکروسافت بر این باور هستند که سال 2016 سال طلایی پیشرفت فناوری خواهد بود؛ به‌طوری که پیشرفت‌‌های عمده‌ای در زمینه هوش مصنوعی رقم خواهد خورد و حتی ماشین‌ها توانایی لبخند زدن به انسان‌ها را خواهند داشت. مایکروسافت با سه پروژه بزرگ خود؛ کورتانا، پروژه آکسفورد و ربات چت کننده Xiaoice سرمایه‌گذاری عظیمی در این زمینه انجام داده است؛ البته جای تعجب است، چرا پژوهش‌گران مایکروسافت سال 2016 میلادی را نقطه عطف این فناوری می‌دانند، در حالی که بسیاری بر این باور هستند که پیشرفت در حوزه‌هایی هم‌چون مکالمه طبیعی مانند انسان‌ها و اکتشافات صنعتی در این حوزه، حداقل در یک دهه آینده رقم خواهد خورد. اریک هارویتز پژوهش‌گر مایکروسافت در این‌باره گفته است: «انتظار دارم مکالمه طبیعی کامپیوترها و اسمارت‌فون‌ها با انسان در سال 2016 بسیار دوستانه‌تر از قبل شود. امروزه دستیاران شخصی به درستی نیازهای مهم انسان‌ها را درک می‌کنند و به راحتی از عهده وظایفی که به آنها محول می‌شوند، بر می‌آیند. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهند در سال 2016 میلادی، سطح رمزنگاری ارتباطات تحت وب با استفاده از کامپیوترهای کوانتومی که بر پایه هوش مصنوعی عمل می‌کنند، بهبود قابل توجهی پیدا خواهند کرد؛ به طوری که از شدت حملات رایج امروزی کاسته خواهد شد»؛ اما یادگیری ماشینی محدود به این بخش نمی‌شود. یادگیری ماشینی در آینده توانایی سفارشی و شخصی‌سازی کلاس‌های درس را خواهد داشت. یادگیری ماشینی به کلاس‌های هوشمند این توانایی را خواهد داد تا فرآیندهایی هم‌چون روند یادگیری افراد در یک کلاس، میزان فعالیت کلاسی، فرآیند یادگیری و میزان علاقه افراد را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد و برنامه مدونی را برای دانش‌آموزان آماده کند. مکانیزم ارزیابی دانش‌آموزان یا دانشجویان یک فرآیند تک‌محوری نبوده و معلمان از توانایی‌های این سیستم‌ها به خوبی بهره خواهند برد؛ از جمله حوزه‌های دیگری که تحت تأثیر یادگیری ماشینی پیشرفت خواهند کرد، می‌توان به یادگیری ماشینی ویژه خوددرمانی، یادگیری ماشینی در قالب یک محافظ دیجیتال، یادگیری ماشینی در حوزه شهرهای هوشمند، یادگیری ماشینی در زمینه ترکیب مدل‌های خرید سنتی و آنلاین اشاره کرد.
تجربه‌ای فراتر از هوشمندی اسمارت‌فون‌ها
هر چند امروزه دامنه خدماتی که اسمارت‌فون‌ها در اختیار کاربران قرار می‌دهند، گسترده شده است و سلفی‌ها بازار بسیار داغی دارند؛ اما هنوز هم بخش غالبی از کاربران اسمارت‌فون‌ها برای ارسال پیام‌های کوتاه از این دستگاه‌ها استفاده می‌کنند. جالب آن‌که این برنامه‌های پیام‌رسان در طول این سال‌ها تغییر خاصی نداشته‌اند و هم‌چنان بر پایه یک الگوی ساده رفتار می‌کنند؛ اما جرقه تکامل برنامه‌های پیغام‌رسان با Emu آغاز شد، یک برنامه پیغام‌رسان که همراه با یک دستیار شخصی روی اسمارت‌فون کاربران می‌نشیند. این برنامه بر اساس نوع گفت‌وگوی کاربر، اطلاعات مناسبی را در اختیار او قرار می‌دهد. این دستیار شخصی به کاربران کمک می‌کند از مشکلاتی هم‌چون کپی/برش رهایی یابند و جست‌وجو برای پیدا کردن برنامه‌ها یا تنظیمات مختلف را به دست فراموشی بسپارند. گوگل سال گذشته میلادی سرویس Emu را خریداری کرد. خریداری این سرویس باعث شد گوگل حدود زیادی از ویژگی‌های Emu در دستیار شخصی خود Google Now استفاده کند؛ اما در سال آینده انتظار داریم گوگل قابلیت تعامل انسان‌محوری دستیار شخصی خود را توسعه دهد.
ربات‌ها می‌آیند
ربات‌ها با شتاب عجیبی مسیر پیشرفت را پشت سر می‌گذارند؛ به‌طوری که این روزها شاهد حضور آنها در صنایع مختلف هستیم. کنفرانس جهانی ربات در تاریخ 23 نوامبر 2015 با شعار نوآوری مشترک «برد- برد»، در جهت ساخت یک جامعه هوشمند، کار خود را در پکن آغاز کرد. محور اصلی این کنفرانس بین‌المللی بر پژوهش و توسعه دنیای رباتیک و هم‌چنین توسعه جریان جامعه هوشمند متمرکز استوار بود؛ در حالی که محورهای مختلف در این کنفرانس مورد بررسی قرار گرفت، شاید ربات‌های انسان‌نما شاخص‌ترین بخش این کنفرانس را تشکیل می‌دادند. پیاده‌سازی ربات‌های انسان‌نما تجلی عالی تلفیق هوش‌مصنوعی و رباتیک خواهد بود. ربات‌های انسان‌نما (Umanoids) از محبوبیت بیش‌تری نزد کاربران و کارشناسان برخوردار هستند. ربات انسان‌نما، رباتی است که ظاهری شبیه به انسان دارد. این ربات‌ها از حس‌گرها و الگوریتم‌های پیچیده‌ای برای شبیه‌سازی حرکات انسان استفاده می‌کنند. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهند ظرف چند سال آینده این ربات‌ها به عنوان یک جایگزین برای انسان در حوزه‌هایی هم‌چون بیمارستان‌ها، آشپزخانه‌ها و مکان‌های عمومی مورد استفاده قرار خواهد گرفت. ربات‌های انسان‌نما، شانس زیادی برای حضور در مکان‌ها و مشاغل مختلف دارند. از جمله این مشاغل به موارد زیر می‌توان اشاره کرد:
مشاغل تکرار شونده
مشاغلی که در آن فعالیت‌ها به‌طور تکرار شونده و یکنواخت انجام می‌شوند، به راحتی در تیررس ربات‌ها قرار دارند. ربات‌ها در یادگیری امور تکرار شونده استاد هستند و به راحتی از پس انجام این‌گونه وظایف بر خواهند آمد.
مشاغل پر خطر
مشاغل پر خطر همواره سلامت و ایمنی افراد را به مخاطره می‌اندازند؛ در نتیجه شرکت‌ها به فکر جایگزین کردن ربات‌ها با انسان در این حوزه هستند. در میان مشاغل پر خطر امروزی، کاری که آتش‌نشان‌ها انجام می‌دهند در بسیاری از موارد پر خطر است؛ به دلیل این‌که نه تنها با آتش مستقیم، بلکه با انواع مختلفی از آلودگی محیطی هم‌چون استنشاق دود و مواد سمی روبرو هستند؛ در نتیجه حضور ربات‌های آتش‌نشان از سال آینده میلادی بسیار محتمل خواهد بود.
ماشین‌های خودران
ماشین‌های خودران را می‌توان یک ترکیب و تلفیق زیبا از هوش‌مصنوعی، رباتیک و اینترنت اشیا دانست؛ به عبارت دقیق‌تر سه حوزه هوش‌مصنوعی، رباتیک و اینترنت اشیا دست به دست هم داده‌اند تا این ماشین‌ها، تولید شوند. خودروهای خودرانی که این روزها توسط گوگل مورد آزمایش قرار گرفته و حتی توسط پلیس جریمه شدهاند، خود سرآغازی بر یک جهش بزرگ به شمار می‌روند. امنیت جانی مسافران مهم‌ترین عاملی است که باعث می‌شود شرکت‌ها به سمت و سوی تجاری‌سازی این ماشین‌ها بروند.
بهداشت و درمان
جالب است هر جا اینترنت اشیا حضور پر رنگی دارد، به همان نسبت ربات‌ها نیز حضور دارند. امروزه فناوری رباتیک نه تنها به جراحان این توانایی را می‌دهد تا محل جراحات را با دقت هر چه تمام‌تر برش دهند؛ بلکه در آینده این توانایی را در اختیار پزشکان قرار خواهد داد تا از راه دور به جراحی بیماران بپردازند. ارائه مراقبت‌های بهداشتی و درمانی (پرستاری) به بیماران یکی دیگر از مشاغلی است که ربات‌ها توانایی ورود به آن را خواهند داشت.
کارمندان ادارات و ربات‌های راهنما
شاید هوش‌مصنوعی تداعی کننده واژه کامپیوتر باشد. حال تصور کنید در یک اداره ربات‌ها به جای نیروی انسانی به فعالیت مشغول باشند. این‌کار یک دستاورد بزرگ به همراه دارد. ربات‌ها به راحتی توانایی برقراری ارتباط با انواع مختلفی از دستگاه‌ها هم‌چون چاپگرها را خواهند داشت. حوزه دیگری که ربات‌ها شانس حضور موفق در آن‌را خواهند داشت، راهنمایی گردشگران است. اولین مورد به‌کارگیری ربات‌های راهنما در موزه ملی علوم و تحقیقات توکیو بوده است. Kodomoroid و Otonaroid دو ربات انسان‌نمایی هستند که ضمن راهنمایی مردم، توانایی انجام چند حرکت محدود را با دست خود دارند.
کارگر آشپزخانه و پیش‌خدمت
بخش عمده‌ای از رستوران‌های بزرگ با معضل کمبود نیرو یا سرویس‌دهی ضعیف پیش‌خدمت‌ها روبرو هستند. عدم دریافت حقوق کافی و هم‌چنین هزینه بالای استخدام پیش‌خدمت‌ها باعث شده است در بیش‌تر موارد مشتریان با حالتی ناراضی یک رستوران را ترک کنند؛ اما ربات‌های پیش‌خدمت و سرآشپز به خوبی از عهده این‌کار بر می‌آیند؛ به‌طور مثال در کشور چین، آشپزی چینی موفق به ساخت یک روبات انسان‌نمای آشپز شده است. رباتی که بنا به گفته سازنده آن، در هر دقیقه توانایی آماده‌سازی 130 نودل را دارد؛ البته کارایی این ربات محدود است و بسیاری از وظایف توسط انسان باید انجام شود.
آموزش متقابل ربات‌ها
در یک یا دو سال آینده شاهد حضور ربات‌هایی خواهیم بود که به یک‌دیگر آموزش می‌دهند. محققان موفق به کشف راه‌هایی شدهاند که به ربات‌ها اجازه می‌دهند در حوزه‌های مختلف به یک‌دیگر آموزش دهند. مشاغل دیگری هم‌چون نظافت، روزنامه‌نگاری، جراحی، امدادرسانی، پرستاری، پذیرش، خط تولید کارخانه‌ها و امور خانه‌داری از جمله مشاغلی هستند که حضور ربات‌ها در آنها ملموس خواهد بود.
دلایل بسیاری برای حضور مستمر ربات‌ها در آینده وجود دارد. امروزه طیف گسترده‌ای از مردم در مشاغلی به کار مشغول هستند که شاید واگذاری این مشاغل به ربات‌ها مفیدتر باشد؛ به‌طوری که به این افراد کمک می‌کنند که در شغل‌های مناسب‌تری به فعالیت بپردازند. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهند ظرف بیست سال آینده ربات‌ها حداقل چهل درصد مشاغل مختلف را تحت سلطه خود درخواهند آورد.
هوش رباتی هم‌تراز با هوش انسانی
پروفسور ری کورزویل مدیر آزمایشگاه‌های گوگل‌ایکس پیش‌بینی کرده است، هوشمندی ربات‌ها تا سال 2029 همانند انسان‌ها خواهد بود؛ به‌طوری که تا سال 2025 یک سوم کارهایی که امروز توسط انسان انجام می‌شود به‌طور کامل توسط ماشین‌ها و ربات‌ها انجام خواهد شد. رایان کالو، استاد دانشگاه واشنگتن در این خصوص گفته است: «دیدگاه‌ها در خصوص حضور ربات‌ها متفاوت است. عده‌ای بر این باور هستند که ورود آنها موجی از بیکاری را به‌وجود خواهد آورد؛ اگر پیشبینیهای گارتنر درست باشد، این به معنای توانمندی گسترده ربات‌ها خواهد بود. ما به لحاظ تاریخی بر این باور هستیم که ربات‌ها عمدتا کارهای خطرناک، کسل‌کننده و کثیف را انجام می‌دهند؛ اما در طول زمان محدوده کاری آنها گسترش پیدا خواهد کرد. گسترده شدن حیطه کاری ربات‌ها ممکن است باعث به وجود آمدن مشاغل جدیدی در این زمینه شود. همانند انقلاب صنعتی ممکن است عصر دوم ماشین‌ها به ایجاد فرصت‌های شغلی جدید منجر شود. ربات‌ها در بسیاری از حوزه‌ها حضور موفقی خواهند داشت. تنها حوزه‌ای که آنها هیچ‌گاه در آن موفق ظاهر نمی‌شوند، کارهای غیر ساختاری است».