تا همین چند سال پیش، تا از بیماری‌های اعصاب و روان حرفی به میان می‌آمد، مهم‌ترین وظیفه اصحاب رسانه، «تغییر و اصلاح نگرش مردم به بیماری‌های اعصاب و روان» تلقی می‌شد. خدا را شکر، این روزها قدری از این فرهنگ‌‌سازی‌ها کارگر افتاده و مردم بیش از گذشته باور کرده‌اند که بیماری‌های روانی هم مانند بیماری‌های دیگرند و برای درمان آنها باید به روان‌پزشک، روان‌شناس یا مشاور مراجعه کنند؛ اما مساله‌ای که این هفته قصد داریم درباره‌اش به شما اطلاعاتی عرضه کنیم، تفاوت‌های روانشناسی و روان‌پزشکی است و اینکه هر کدام از روان شناسان و روانپزشکان چه خدماتی را می‌توانند به شما عرضه کنند. گفتگوهای ما را با دکتر غلامرضا میرسپاسی، نایب‌رئیس انجمن روانپزشکان ایران و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران و دکتر حسین ابراهیمی‌مقدم، روان‌شناس و مدرس دانشگاه علوم پزشکی ایران در همین رابطه بخوانید...
سلامت : در حوزه بیماری‌های اعصاب و روان، متخصصان زیادی فعالیت می‌کنند: مشاوران، روانشناسان، روانپزشکان و متخصصان مغز و اعصاب. لطفا به زبان ساده بفرمایید تفاوت این تخصص‌ها در چیست؟
بگذارید با یک مثال به‌تان جواب بدهم. چندسال پیش،یک دستگاه الکترونیکی خریدم و به محل کارم بردم تا از آن استفاده کنم. فکر می‌کردم که خیلی ساده، آن را به برق می‌زنم و روشن می‌شود. اما وقتی می‌خواستم اجزایش را به هم وصل کنم، دچار مشکل شدم. تصمیم گرفتم از یک دوستم که او هم این وسیله را داشت، کمک بگیرم. به او زنگ زدم و او هم البته اطلاعات خوبی داشت ولی چیزهایی که می‌گفت با مدل دستگاه من جور درنمی‌آمد. تصمیم گرفتم به شرکت سازنده دستگاه زنگ بزنم و راهنمایی بخواهم. متصدی مربوطه هم تلفنی راه‌حل‌هایی ارایه داد که خیلی کلی بود و خیلی سریع گفته شد و من نتوانستم بعضی نکات را یادداشت کنم. حتی اینکه طرف مقابلم را نمی‌دیدم این حس را به وجود آورد که شاید کاملا حرف‌هایم را نمی‌گیرد. درخواست کردم برایم یک دفترچه راهنما بفرستد که فرستاد و خیلی هم به من کمک کرد ولی روح کنجکاو من می‌خواست بیشتر سر دربیاورد. اینجا بود که تصمیم گرفتم نزد یک متخصص بروم. او هم با دقت به حرف‌هایم گوش کرد و یکی‌یکی همه عیب‌ها و ایرادهای احتمالی و طرز کار صحیح دستگاه را به من آموزش داد. حالا سال‌هاست با این دستگاه کار می‌کنم و شکر خدا تاکنون مشکلی برایم پیش نیامده و البته هر وقت مشکل کوچکی پیش می‌آید با همان متخصص تماس می‌گیرم.
-به نظرتان خوانندگان ما با خواندن این خاطره، تفاوت‌های مشاور تلفنی و روان‌شناس و روان‌پزشک و متخصص مغز و اعصاب را می‌فهمند؟
بله، ولی اگر بخواهم واضح‌تر بگویم، جوابتان این می شود که وقتی یک فرد با مشکلی برخورد می‌کند (مثلا یک مشکل تربیتی با فرزندش) ابتدا از یک دوست یا بزرگ‌تر نظرخواهی می‌کند و آن دوست بر اساس تجربه‌های محدودش نقطه نظراتی را مطرح می‌کند که می‌تواند مفید باشد یا نباشد. پس از آن، اگر فرد از آگاهی و بینش بهتری برخوردار باشد، به جای رفتن سراغ اعمال مضحک (مثل کف‌بینی و طالع‌بینی) سراغ اهل فن می‌رود و مثلا سعی می‌کند با خواندن کتاب یا مقاله، مشکلاتش را حل کند. به طور مثال، در زمینه تربیت کودکان کتابی مطالعه می‌کند؛ مثل همان کاتالوگ یا دفترچه راهنمایی که مثال زدم و البته معمولا آن دفترچه، کامل نیست و به طور اختصاصی برای ما تدوین نشده. در گام بعدی، فرد با یک مشاور تماس می‌گیرد؛ البته مشاوره تلفنی می‌تواند راهکار مفیدی باشد ولی چون تماس چهره به چهره وجود ندارد، احساس خوبی نیز تجربه نمی‌شود و معمولا کلی‌گویی‌هایی صورت می‌گیرد. از این‌رو فرد، قدم بعدی را برای رفتن نزد یک مشاور برخواهد داشت. مشاور هم سعی می‌کند راهکارهایی ارایه دهد و...
-و حالا اگر مشکل به طور دایمی و ریشه‌ای حل نشود، چه؟
در این صورت، شما باید از یک روان‌شناس بهره بگیرید تا با بررسی مسایل و مشکلات و توانایی‌های منحصر به فردتان کاری کند که بتوانید راه ساده‌‌ای را در زندگی انتخاب کنید. -حالا فرض کنید پس از بررسی‌های همه‌جانبه روانشناسی و ارایه راهکار‌های مناسب متوجه شویم که جایی از مغز دچار مشکل شده (مثلا هورمون خاصی کم یا زیاد شده)؛ حالا چه کار کنیم؟ حالا باید نزد روان‌پزشک بروید تا با دریافت داروهای خاصی تنظیم هورمونی خود را به دست آورید و یا از یک متخصص مغز و اعصاب بخواهید شما را بررسی می‌کند و در صورت لزوم، عمل جراحی انجام دهید تا فرد بتواند دوباره به روان‌شناس خود مراجعه کند. حالا که تا حدی با فرآیندهای درمانی آشنا شدید، حتما متوجه شده‌اید که عمده کسانی که نزد روانپزشکان یا متخصصان مغز و اعصاب می‌روند، می‌توانسته‌اند قبل از مصرف دارو نزد یک روان‌شناس رفته و بدون دریافت دارو، بسیاری از مشکلات‌شان را حل کنند و البته پر واضح است که در صورت نیاز به درمان‌های دارویی، روان‌شناس فرد را به روان‌پزشک ارجاع خواهد داد.
-درباره روانشناسان بالینی و تفاوت آنها با روانشناسان مشاوره هم توضیح می‌دهید؟
بله، روانشناسان بالینی به مردم کمک می‌کنند تا با خواسته‌های زندگی سازگار شوند؛ مشکلاتی را از قبیل اضطراب و افسردگی مورد بررسی قرار می‌دهند و به مراجعان کمک می‌کنند تا مسایل خود را حل کرده و رفتارهایی را که به ناکام کردن خودشان منجر می‌شود، تغییر دهند اما مشکلات مراجعان به روانشناسان مشاوره بیشتر به مشکلات سازگاری مربوط است (نه اختلالات روانشناسی)؛ به طور مثال: مشکلات تحصیلی، شغلی و دوست‌یابی در حیطه کاری این افراد است. -و مدارک تحصیلی این افراد چیست؟ روان‌شناس باید لیسانس روانشناسی، بعد فوق‌لیسانس و بعدش دکترای روانشناسی گرفته باشد ولی یک روان‌پزشک ابتدا دوره پزشکی عمومی را به پایان می‌رساند و بعد از گذراندن دوره تخصصی در زمینه بیماری‌های اعصاب و روان، به اخذ مدرک روان‌پزشکی نایل می‌شود.
-روانپزشکان چه کمک‌هایی می‌توانند به بیماران اعصاب و روان ارائه دهند؟
روان‌پزشکی یکی از رشتههای تخصصی پزشکی است که به تشخیص، درمان و پیشگیری از بیماری‌های روانی می‌پردازد. برای روان‌پزشک بودن ابتدا باید پزشک بود و سپس بر اساس قوانین رایج کشور که از طریق وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تدوین می‌شود که در گذشته این رشته سه ساله بود اما اکنون دانشجویان تخصصی چهار سال در این رشته تحصیل می‌کنند. چنین افرادی پس از گذراندن دروس تئوری و عملی و کار در بیمارستان در امتحان نهایی تخصص شرکت می‌کنند و پس از قبولی در این امتحان به کار روان‌پزشکی می‌پردازند.
-روانپزشکان از چه درمان‌هایی برای مداوای بیماران استفاده می‌کنند؟
روانپزشکان برای درمان بیماری‌ها از روش‌های دارویی، غیردارویی و الکتروشوک استفاده می‌کنند. سلامت : منظورتان از شیوه‌های غیردارویی چه شیوه‌هایی است؟ رفتاردرمانی، روان‌درمانی، شناخت درمان از روش‌های غیردارویی در علم روان‌پزشکی است.
-چه زمان باید به روان‌پزشک مراجعه کنیم؟
ببینید قبل از اینکه به روان‌پزشک مراجعه کنید، توصیه می‌کنم یک پزشک خانواده داشته باشید. پزشک خانواده و معتمد شما اگر کوچک‌ترین مشکلی مانند دلشوره، غمگینی و یا افسردگی ملاحظه کند شما را به روان‌پزشک ارجاع خواهد داد. روانپزشکان نیز در برخی موارد ممکن است از همکاران روان‌شناس بالینی برای تشخیص و درمان کمک بگیرند و بیماران را به آنها ارجاع دهند. در واقع روان‌شناس بالینی می‌تواند در کنار روان‌پزشک به بیماران کمک کند البته توجه داشته باشید روان‌شناس بالینی دست کم باید فوق لیسانس روانشناسی بالینی داشته باشند.
-روانشناسان بالینی از چه شیوه‌هایی برای درمان استفاده می‌کنند؟
آنها نیز از راه‌های غیردارویی مانند رفتاردرمانی، شناخت درمانی و حمایتی به بیماران کمک می‌کنند. از طرف دیگر روانشناسان بالینی در تشخیص بیماران نیز در موارد لزوم به روانپزشکان کمک می‌کنند. البته به یاد داشته باشید که این کارها در حیطه تخصصی روانپزشکان است و آنها از این راه‌ها برای درمان بیماران نیز به طور گسترده استفاده می‌کنند. در اینجا لازم به تاکید است که فقط روانپزشکان می‌توانند به تجویز دارو اقدام کنند. و روانشناسان چون دوره‌های پزشکی را ندیده‌اند نمی‌توانند نسخه دارویی برای بیماران بنویسند.
- باور رایجی که بین افراد وجود دارد، این است که اغلب روانپزشکان با متخصصان اعصاب اشتباه گرفته می‌شوند. در این باره چه نظر می‌دارید؟
متخصصان اعصاب به مشکلات داخلی اعصاب می‌پردازند و دوره‌های تخصصی آنها در همین زمینه است. به طور مثال این افراد به بیماران مبتلا ام.اس، بیماران با مشکل اختلالات عضلانی، تومورها و فلج‌ها کمک می‌کنند.
- مشاوره هم این روزها به یکی از رشتههای پرطرفدار علوم روانشناسی تبدیل شده است. این افراد چه کمک‌هایی به افراد می‌کنند؟
دروس دانشگاهی کارشناسان مشاوره درباره بیماری‌ها نیست و چنین افرادی در زمینه مشاوره یا کانسلینگ به فعالیت می‌پردازند. این افراد نیز برای ارایه مشاوره مناسب باید فوق لیسانس این رشته را داشته باشند.