دکتر علی کمندی، مدیر گروه الگوریتم‌های بین‌رشته‌ای دانشگاه تهران در گفت‌وگو با ایسنا:
بدون هیچ تردیدی، هوش مصنوعی در عرصه آموزش جایگاهی ممتاز خواهد داشت و ما باید بپذیریم که مدل‌های سنتی آموزش دستخوش تغییرات گسترده خواهند شد. اگر مدیران، دانشجویان و اساتید نتوانند با تکنولوژی‌های جدید هماهنگ شوند از سیستم‌های مدرن حذف می‌شوند. به‌طور قطع، تکنولوژی به پیشرفت خود ادامه می‌دهد. واضح و روشن است، نقش استاد و دانشجو در سیستم‌های آموزشی مدرن تغییر می‌کند.
هوش مصنوعی می‌تواند در تمام حوزه‌ها به‌کار گرفته شود. اگر بخواهیم به‌طور خاص درباره کاربردهای هوش مصنوعی در حوزه آموزش سخن بگوییم، باید به چند تحول اساسی اشاره کنیم.
هوش مصنوعی سبب تغییر سیستم آموزش-محور به سیستم یادگیری-محور می‌شود. به عبارت دیگر، دانش‌پذیران در عرصه آموزش نقش فعال‌تری خواهند داشت. سیستم آموزش مبتنی بر هوش مصنوعی همچون سیستم‌های گذشته که استاد به تنهایی در کلاس نقش فعال دارد نیست و مشارکت اصلی برعهده دانش‌پذیران است.
این تغییرات به میزان فعال بودن استادان محدود نمی‌شود؛ سیستم آموزشی مبتنی بر هوش مصنوعی به سمت آموزش «شخصی‌سازی‌شده» گام برمی‌دارد. سیستم آموزشی کنونی به نحوی است که یک نسخه یکسان برای تمام دانشجویان تجویز می‌شود، تمام دانشجویان باید یک محتوای آموزشی را سپری کنند و بازخورد استاد به تمام دانشجویان تقریبا یکسان است.
هوش مصنوعی می‌تواند نسخه‌های متفاوتی تجویز کند
هوش مصنوعی این امکان را فراهم می‌کند که مدل‌های یادگیری بر اساس توانمندی‌ها و پیش‌زمینه‌های فردی یادگیرنده ارائه شود. به‌طور قطع، مدل‌های یادگیری افراد با یکدیگر متفاوت است؛ استادان با استفاده از هوش مصنوعی می‌توانند به تفاوت‌های بین افراد توجه کنند و مدل‌های شخصی‌سازی شده را به دانشجویان ارائه دهند.
اساتید با توجه به بازخوردهایی که از کلاس درس به دست می‌آورند به اقدمات متعددی دست می‌زنند؛ یک استاد در یک کلاس درس ۶۰ نفره قادر به ارائه نسخه‌های متعددی از محتوای درسی که بر اساس ویژگی‌های فردی دانشجویان شخصی‌سازی‌شده‌ای نیست. علاوه بر این، محدود بودن استاد در کلاس درس فقط مختص تجویز نسخه مشترک نیست. استاد نمی‌تواند تک به تک دانشجویان را در کانون توجه خود قرار دهد اما با استفاده از هوش مصنوعی می‌تواند نسخه‌های متنوع تجویز کند و روند پیشرفت هر یک از دانشجویان را رصد نماید. مسیر آموزش همچون سفر است و برای هر فرد باید یک برنامه‌ریزی مجزا ارائه داد.
نباید انتظار داشته باشیم با ورود هوش مصنوعی، آموزش به شکل کنونی بماند
دکتر در پاسخ به این پرسش که «مزایا و معایب متعددی می‌توان برای تکنولوژی درنظرگرفت. برخی بر این باور هستند که هوش مصنوعی سبب کاهش خلاقیت افراد می‌شود؛ چرا که دانشجویان از ابزارهای هوش مصنوعی برای حل مسائل استفاده می‌کنند و خود برای حل مسائل تلاش نمی‌کنند. آیا هوش مصنوعی سبب کاهش خلاقیت می‌شود؟» گفت:
من عقیده دارم که هوش مصنوعی به پرورش خلاقیت کمک می‌کند. هنگامی که تکنولوژی به عرصه آموزش وارد می‌شود نباید انتظار داشته باشیم آموزش به شکل کنونی ادامه پیدا کند. به‌طور قطع، مدل‌های آموزش تغییر می‌کنند. به عنوان مثال، این روزها از دانشجویان می‌خواهیم که برخی از محتوای آموزشی را حفظ کنند اما با بهره‌گرفتن از هوش مصنوعی می‌توانیم آنها را به سمت استدلال و تحلیل مسائل پیش ببریم.
شکی نیست که مدل آموزشی و آنچه که از دانشجویان می‌خواهیم، باید تغییر کند. من بر این باور هستم، خلاقیت دانشجویان در عرصه هوش مصنوعی بهتر رشد می‌کند چرا که ابزار این موضوع برای دانشجویان فراهم است.
توجه به میزان خلاقیت دانشجویان جزو مسائل مهم و حساس محسوب می‌شود. با روی کار آمدن هوش مصنوعی مولد و به‌طور خاص «چت جی‌پی‌تی» از بین رفتن خلاقیت دانشجویان به یک دغدغه تبدیل شده است. کشورهای پیشرفته به موضوع از بین‌رفتن خلاقیت دانشجویان در پرتو هوش مصنوعی اندیشیده‌اند و به این نتیجه رسیده‌اند که دانشجویان با استفاده از هوش مصنوعی به منابع گسترده‌ای دسترسی دارند و می‌توانند حل مسائل خود را به هوش مصنوعی بسپارند. اما در صورتی که دانشجویان از این ابزار نه برای پیدا کردن منابع و رویکردهای مختلف حل مسئله، بلکه برای حل کامل تکالیف خود استفاده کنند، دیگر هدف تکلیف محقق نمی‌شود.
نحوه ارائه سؤالات باید تغییر کند
کشورهای پیشرفته در تحقیقات خود به این نتیجه رسیده‌اند که نحوه ارائه سؤالات باید تغییر کند. ما به عنوان اساتید دانشگاه، باید رویکرد طرح مسئله را از سوالات سطحی به سوالات تحلیلی تغییر دهیم و دانشجویان را به سمت استدلال و تحلیل سوق دهیم. این تغییر شکل در ساختار سؤالات می‌تواند به پرورش قوه استدلال و خلاقیت دانشجویان کمک کند. مادامی که پاسخ سوالات با یک جست‌وجوی ساده در اینترنت پیدا شود، ما نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم که دانشجو قادر به پاسخ دادن به پرسش‌های دشوار در دنیای صنعت باشد.
آیا هوش مصنوعی می‌تواند در تمام رشته‌های آموزشی به‌کارگرفته شود؟
اگرچه این تکنولوژی می‌تواند در تمام رشته‌های آموزشی به‌کارگرفته شود اما میزان این استفاده دارای شدت و ضعف است. هرجا که مدل‌های بصری‌سازی‌شده در دسترس باشد، به کارگیری هوش مصنوعی شدت بیشتری خواهد داشت. به‌عنوان مثال، هوش مصنوعی می‌تواند در شبیه‌سازی بافت‌های سلولی یا مولکولی در رشته‌هایی مثل زیستشناسی یا شیمی کمک کند. هوش مصنوعی می‌تواند یک ذهنیت ۳بعدی از بسیاری از مسائل ارائه دهد و در رشته‌هایی مثل مهندسی مکانیک بسیار پرکاربرد است. در مقابل ممکن است کاربرد کم‌رنگ‌تری در برخی رشته‌ها مانند ریاضیات محض داشته باشد.
هوش مصنوعی به ویژه هوش مصنوعی مولد مانند «چت جی‌پی‌تی» می‌تواند به آموزش رشته‌هایی مانند ادبیات یا گرایش‌های زبان انگلیسی کمک کند. امروزه این ایده مطرح شده است که آموزش زبان‌های خارجی را به هوش مصنوعی مولد بسپارند. باز هم تاکید می‌کنم، در حال حاضر هوش مصنوعی در تمام رشته‌های آموزشی تاثیر یکسانی ندارد؛ تاثیر آن در برخی رشته‌ها فراگیرتر و در علوم «محض» محدودتر است که ممکن است این شرایط در آینده نیز تغییر پیدا کند.
از منظر سخت‌افزاری با کشورهای پیشرفته فاصله داریم
اگر بخواهیم فاصله خود با کشورهای پیشرو در زمینه هوش مصنوعی را بکاهیم باید ۳ حوزه «سخت‌افزاری»، «فکرافزاری» و «نرم‌افزاری» را در کانون توجه قرار دهیم. ما در حوزه نرم‌افزاری و فکرافزاری با کشورهای پیشرفته فاصله خیلی زیادی نداریم اما از منظر سخت‌افزاری فاصله زیادی میان ما و کشورهای پیشرفته وجود دارد. تجهیزاتی فعلی دانشگاه‌های ما با کشورهای پیشرفته بسیار متفاوت است. در حال حاضر کلاس‌های دانشگاه‌ها در رابطه با ابزارهای پیش‌پا افتاده‌ای مثل ویدئو پرژکتور هم با مشکل مواجه هستند. چنین شرایطی در مدارس هم حاکم است. نباید فراموش کنیم که مدارس ما در ارتباط با مسائل بنیادی‌تری مانند سیستم‌های گرمایشی مشکل دارند و کماکان برخی از مدارس با مسئله آتش گرفتن بخاری‌های قدیمی دست و پنجه نرم می‌کنند. در چنین شرایطی، شاید سخن گفتن از هوش مصنوعی در مدارس به صورت فراگیر کمی زود باشد.
بسیاری از کشورها برای به‌کارگیری هوش‌مصنوعی نقشه راه ترسیم کرده‌اند
بسیاری از کشورها در حوزه هوش مصنوعی به‌طور جدی برنامه‌ریزی کرده‌اند. قدم اول این است که حاکمیت باید هوش مصنوعی و فناوری‌های جدید را باور داشته باشد و از متخصصانی که در کشور حضور دارند برای تدوین نقشه راه کاربرد هوش مصنوعی استفاده کند. همچنین بودجه مورد نیاز برای فناوری‌های نوین تخصیص داده شود؛ گاهی اوقات بودجه‌ای برای فناوری‌های نوین لحاظ می‌شود، اما به دلیل اینکه ساختاری برای آن شکل نگرفته، بودجه تخصیص‌یافته هدر می‌رود. علاوه بر این، می‌بایست فرهنگ‌سازی مناسبی برای به‌کارگیری هوش مصنوعی انجام شود تا نتایج سودمند آن در جامعه دیده شود.
سرپرست گرایش الگوریتم و محاسبات دانشکده علوم مهندسی دانشکدگان فنی دانشگاه تهران در پاسخ به این پرسش «برخی معتقدند که هوش مصنوعی از اختیار دانشگاه‌ها خارج شده است و کنترل آن را شرکت‌های بزرگ تجاری به عهده گرفته‌اند. نظر شما درباره این ادعا چیست؟» توضیح داد:
حیطه وظایف دانشگاه‌ها و شرکت‌های بزرگ در زمینه هوش مصنوعی متفاوت است و نباید آنها رقیب یکدیگر بدانیم. واقعیت این است که مرزبندی بین دانشگاه و شرکت‌ها در دنیای مدرن نسبتا شفاف و روشن است. صنعت می‌تواند بسیاری از تکنولوژی‌هایی که در حوزه‌های گوناگون اتفاق می‌افتد را به سمت خود بکشاند. من دانشگاه و صنعت را به این شکل تفکیک می‌کنم؛ دانشگاه، مکانی است که یک مفهوم و تحقیقات بنیادی در آنجا شکل می‌گیرد. صنعت، استفاده انبوه از یک تکنولوژی را ممکن می‌سازد و یک تکنولوژی را تجاری‌سازی می‌کند. در چنین شرایطی باید این انتظار وجود داشته باشد که تکنولوژی‌ها در دامن صنعت به رشد و بلوغ برسند و دانشگاه‌ها بیشتر مفاهیم بنیادی را ایجاد کنند.
آموزش مداوم و منظم برای اساتید در نظر بگیریم
امروزه ما باید دانش‌آموزان و دانشجویان را برای مشاغلی تربیت کنیم که هنوز به وجود نیامده‌اند. در ارتباط با به‌کارگیری هوش مصنوعی در آموزش هم چنین شرایطی وجود دارد. هنگامی که برخی از اساتید، جوان‌تر بودند، برخی از تکنولوژی‌های امروزی اصلا وجود نداشته است. به‌طور طبیعی فاصله‌ای بین آنچه ما سال‌ها پیش آموخته‌ایم و آنچه امروز باید به‌کار بگیریم وجود دارد. ما اگر بخواهیم چنین شکافی را برطرف کنیم باید آموزش مداوم و منظم برای اساتید در نظر بگیریم. این نیاز وجود دارد که اساتید به‌طور منظم آموزش داده شوند. ما نباید به راحتی اساتید پیشکسوت خود را از دست بدهیم و به جای استفاده از یک استاد می‌توانیم از یک تیم متشکل از اساتید بهره ببریم. استاد می‌تواند وظیفه آموزش را برعهده بگیرد و یک تیم متشکل از دستیاران آموزشی که دانشجویان تحصیلات تکمیلی هستند به استادانی که آشنایی کمتری با تکنولوژی‌های جدید دارند، در امر آموزش کمک کنند و تکنولوژی نوین را وارد عرصه تدریس کنند.
دانشجویان ما پیشرو هستند. هنگامی که به‌کارگیری هوش مصنوعی مولد مطرح شد، دانشجویان به فاصله چند روز توانستند از این تکنولوژی استفاده کنند. اساتید دانشگاه‌ها هم با توجه به موقعیت شغلی که دارند باید تکنولوژی روز را دنبال کنند، اما این شرایط برای همه یکسان نیست. من باز هم تاکید می‌کنم، ضعف ما در این زمینه به دلیل مسائل زیرساختی است. به‌طور مثال، ما از دانشجویان می‌خواهیم که لپ‌تاپ خود را سر کلاس بیاورند اما برای اینترنت و برق مورد نیاز این سیستم‌ها دچار مشکل هستیم.
دکتر کمندی درباره تعریف هوش تجاری مختص کلاس‌های درس گفت: شرکت‌های بسیاری در زمینه هوش تجاری فعالیت می‌کنند اما وارد عرصه آموزش نشده‌اند و ضعف تکنولوژی در این عرصه حس می‌شود. اکثر شرکت‌ها برای ورود به حوزه هوش تجاری مختص به آموزش تمایلی نداشته‌اند.
خواه یا ناخواه هوش مصنوعی در عرصه آموزش جایگاهی ممتاز خواهد داشت ما باید بپذیریم که مدل‌های سنتی آموزش دستخوش تغییرات گسترده خواهد شد. اگر مدیران، دانشجویان و اساتید نتوانند با تکنولوژی‌های جدید هماهنگ شوند از سیستم‌های مدرن حذف می‌شوند. به‌طور قطع، تکنولوژی به پیشرفت خود ادامه می‌دهد. واضح و روشن است، نقش استاد و دانشجو در سیستم‌های آموزشی مدرن تغییر می‌کند؛ به عبارت دیگر، ما می‌توانیم آموزش سرفصل‌های درسی را به هوش مصنوعی بسپاریم و استاد مانند یک مربی در کنار دانشجویان به آنها کمک کند تا مسیر آموزشی خود را طی کنند.