آیا هنگام محاسبات ریاضی در حضور دیگران کف دست‌تان عرق می‌کند، ضربان قلب‌‌تان بالا می‌رود یا احساس خفگی می‌کنید؟ نگران نباشید، این فقط شما نیستید که در مواجهه با اعداد دچار اضطراب و ترس ناگهانی می‌شوید. حتی انجام یک محاسبه ساده مثل جمع زدن صورتحساب رستوران ممکن است عرق سرد بر پیشانی بعضی‌ها بنشاند. در واقع، اضطراب ریاضی که به آن ترس از ریاضی نیز گفته می‌شود، شباهت زیادی به ترس از صحنه دارد. علت ترس از صحنه مواردی نظیر ترس از اشتباه کردن مقابل جمع، ترس از فراموش کردن دیالوگ‌ها و ترس از قضاوت شدن ذکر شده و اضطراب ریاضی نیز با این نوع ترس‌ها بی‌ارتباط نیست.
اضطراب ریاضی چیست؟
اضطراب ریاضی به ترس از اعداد گفته می‌شود. این نوع ترس یک وضعیت روانی شایع است که بارها از سوی روان‌شناسان مورد مطالعه قرار گرفته تا علل و پیامدهای آن مشخص شود. به زبان ساده، وقتی سعی می‌کنید یک محاسبه را در حضور دیگران انجام دهید، ناگهان همه اعمال ریاضی از ذهن‌تان پاک می‌شود؛ انگار هرچه بیشتر تمرکز می‌کنید، کمتر یادتان می‌آید. اما در بسیاری از موارد، اگر همان محاسبه را در خلوت انجام دهید، احتمال خطا به مراتب پایین‌تر است.
روان‌شناسان می‌توانند اضطراب ریاضی را فقط از طریق توزیع پرسشنامه اندازه‌گیری کنند. آنها از پرسش‌شوندگان می‌خواهند احساسات خود را در مواجهه با انواع موقعیت‌ها و تمرین‌های وابسته به ریاضی از باز کردن کتاب ریاضی گرفته تا شرکت در یک امتحان مهم ارزیابی کنند. با این‌که مطالعه اضطراب ریاضی بیشتر روی دانش‌آموزان انجام گرفته باید توجه داشت که این ترس به سنین مدرسه محدود نمی‌شود، بلکه دانشجویان و بزرگسالان نیز ممکن است آن را تجربه کنند.
اضطراب ریاضی چطور‌مغز را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد؟
مطالعات نشان می‌دهد ریاضی بالقوه خطرزا نیست، اما می‌تواند موجب بروز واکنش‌های فیزیکی نظیر ترشح هورمون کورتیزول (هورمون استرس) شود که از جمله مشخصات واکنش ستیز یا گریز است. بعلاوه مشاهده شده انجام محاسبات ریاضی موجب فعال شدن ماتریس درد در مغز می‌شود؛ یعنی همان قسمتی از مغز که هنگام بروز جراحات به کار می‌افتد. ناگفته نماند ترس از ریاضی مانند بسیاری از ترس‌های دیگر معمولا بی‌پایه و اساس است، اما در هر صورت مسلم است که این اضطراب عملکرد مغز را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
در مطالعاتی که سال ۲۰۱۲ انجام گرفت، اسکن‌های مغزی دانش‌آموزان آمریکایی هفت تا نه ساله نشان داد افرادی که به اضطراب ریاضی دچار هستند، فعالیت مغزی‌شان در قسمت‌های بادامی‌شکل آمیگدالا که موجب پاسخ مغز به عوامل تهدیدکننده می‌شود، بیشتر است. این ترس همچنین فعالیت قشر جلوی پیشانی را که پشت چشم‌ها قرار گرفته و با تفکر انتزاعی در ارتباط است کاهش می‌دهد. افزایش فعالیت آمیگدالا و کاهش فعالیت قشر جلوی پیشانی عملکرد حافظه کوتاه‌مدت را که به آن حافظه فعال نیز اطلاق می‌شود، مختل می‌کند. این اختلال موجب می‌شود دانش‌آموزان نتوانند روی محاسباتی که باید انجام دهند تمرکز کافی داشته باشند.
ریشه اضطراب ریاضی
هنوز به طور دقیق مشخص نیست چرا ریاضی موجب بروز ترس می‌شود؛ با این حال علت‌های متعددی برای آن ذکر شده است. روان‌شناسان معتقدند بخشی از اضطراب ریاضی ریشه در این واقعیت نگران‌کننده دارد که نتیجه محاسبات از دو حالت خارج نیست؛ یا به جواب درست می‌رسید یا برعکس نتیجه محاسبات‌تان غلط از آب درمی‌آید. به عبارت دیگر، در محاسبات ریاضی هیچ جای اشتباه وجود ندارد. عده‌ای دیگر از روان‌شناسان تأکید می‌کنند این ترس از معلم به دانش‌آموز منتقل می‌شود. یعنی اگر معلم به دفعات در قابلیت‌های محاسباتی خود دچار تزلزل و اضطراب شود، دانش‌آموزان نیز این ترس را در خودشان حس می‌کنند. عامل دیگری که مورد مطالعه روان‌شناسان قرار گرفته فرهنگ‌سازی غلط است. در بعضی جوامع مشاهده شده به دانش‌آموزان از دوران مدرسه به غلط می‌قبولانند دخترها به طور طبیعی در ریاضیات از پسرها ضعیف‌ترند. اشاعه این باور غلط می‌تواند دخترهای این جوامع را به اضطراب ریاضی دچار کند.
از دیگر باورهای غلطی که در خصوص یادگیری ریاضی شکل گرفته این است که یک فرد فقط در صورتی که با ژن ریاضی متولد شده باشد در این درس موفق خواهد بود. حتی عده زیادی از مردم بر این باورند که یادگیری ریاضی برای آدم‌های معمولی سخت و حتی در بعضی موارد امکان ناپذیر است. روان‌شناسان نقش عامل ژنتیک را نیز در اضطراب ریاضی مورد مطالعه قرار داده‌اند. نتایج نشان می‌دهد یک فرد ممکن است به لحاظ ژنتیک مستعد اضطراب باشد. این افراد بدون این که خودشان بخواهند در مواجهه با ریاضی یا هر عامل تهدیدکننده دیگری دچار اضطراب می‌شوند.
در این میان، مهم‌ترین علت اضطراب ریاضی شیوه‌های تدریس ناکارآمد ذکر شده است که به علت ناتوانی در فهمیدن مفاهیم ریاضی موجب شکل‌گیری تجربه‌های ناخوشایند در دانش‌آموزان می‌شود. از آنجا که ضعف آموزشی امکان یادگیری چون و چرای مفاهیم ریاضی را از دانش‌آموزان می‌گیرد، آنها مجبورند قوانین و راه‌حل‌ها را بدون این‌که بدرستی متوجه شوند، فقط حفظ کنند. حال اگر حافظه خوبی نداشته باشید، هر لحظه ممکن است همه آنچه حفظ کرده‌اید از ذهن‌تان بپرد و در نتیجه این فراموشی دچار اضطراب شوید. بر همین اساس، روان‌شناسان با مطالعه اضطراب ریاضی در کلاس‌های درس سه عامل دیگر را به عواملی که پیشتر ذکر شد اضافه کردند: کلاس‌های معلم‌محور، انجام تمرین‌های ریاضی در حضور دیگران و تعیین مهلت زمانی. مشاهده شده این ترس در کلاس‌های معلم‌محور که دانش‌آموز باید تمرین‌های ریاضی را در حضور معلم و دیگر دانش‌آموزان در یک مدت زمان مشخص انجام دهد، بیشتر است. به همین علت انتظار می‌رود روش‌های سنتی تدریس ریاضی دوباره بررسی شود.
راهکارهای‌مقابله با اضطراب
روان‌شناسان توصیه می‌کنند کلاس‌های ریاضی به شیوه دانش‌آموز محور مدیریت شود؛ یعنی معلم متکلم وحده نباشد و دانش‌آموزان نیز در بحث شرکت داده شوند. دیگر این که فعالیت‌های کلاسی باید به گونه‌ای ترتیب داده شود که دانش‌آموزان احساس موفقیت کنند و اگر احساس شکست به آنها دست داد، از سطح تحملشان خارج نباشد. در واقع، معلم موظف است در مواجهه با پاسخ‌های غلط به گونه‌ای رفتار کند که اعتماد به نفس دانش‌آموز تخریب نشود. روان‌شناسان این نکته را نیز یادآور می‌شوند که همه دانش‌آموزان مستعد یادگیری ریاضی هستند، اما هر یک از آنها ممکن است درس را با یک شیوه تدریس متفاوت یاد بگیرند.
به همین علت ایده آل است که مطالب درسی به شیوه‌های مختلف ارائه شود. معلمان می‌توانند مفاهیم جدید را به کمک نقش بازی کردن، فعالیت‌های مشارکتی یا ابزارهای کمک آموزشی و فناوری‌های روز تدریس کنند. نیاز دانش‌آموزان به ریاضیات کاربردی را نیز نباید نادیده گرفت؛ زیرا آنها لازم است ارتباط مفاهیم ریاضی را با امور زندگی روزمره درک کنند.