پنجمین سال درگذشت مریم میرزاخانی با سال جهانی ریاضیات مصادف شده؛ ریاضیدانی که الهام‌بخش زنان برای برداشتن قدم‌های استوار در راه پُر فراز و نشیب علوم پایه است.
۲۳ تیرماه، پنجمین سالگرد درگذشت مریم میرزاخانی؛ ریاضیدان و استاد دانشگاه استنفورد بود. او که در دنیا به عنوان یکی از زنان تاثیرگذار و الهام‌بخش شناخته می‌شود، چهار سال پس از مبارزه با بیماری سرطان پستان، در چهل سالگی درگذشت.
او اردیبهشت سال ۱۳۵۶ متولد شد و در دبیرستان فرزانگان تهران تحصیل کرد و دو بار برنده مدال طلای المپیاد جهانی ریاضی شد. در دورانی که حتی معلمان مدارس معتقد بودند که پسرها در درس ریاضی قوی‌تر هستند، مریم اولین ایرانی بود که توانست دو بار به این موفقیت دست پیدا کند.
مریم میرزاخانی مدرک لیسانس ریاضی خود را از دانشگاه صنعتی شریف دریافت کرد و پس از آن، توانست از دانشگاه هاروارد به صورت مستقیم در مقطع دکترا پذیرش بگیرد. او در سال ۲۰۰۴ از این دانشگاه فارغ‌التحصیل شد و نتیجه پژوهش‌های خود را در قالب سه مقاله در نشریات معتبر ریاضی جهان منتشر کرد. همچنین در سال ۲۰۰۶ میرزاخانی از سوی نشریه «پاپیولار ساینس» به عنوان یکی از ۱۰ ذهن جوان برگزیده سال در آمریکای شمالی انتخاب شد.
او در پژوهش‌های خود، موفق شد راه‌حلی برای یک مشکل ریاضی پیدا کند. ریاضیدانان مدت‌ها به دنبال یافتن راهی برای محاسبه حجم اشکال هندسی هذلولی بودند و در این میان مریم میرزاخانی جوان موفق به حل این مسئله شد. همچنین میرزاخانی توانست در سن ۳۱ سالگی استاد تمام دانشگاه استنفورد یکی از سه دانشگاه برتر جهان شود.
مریم در سال ۲۰۱۴ به عنوان اولین زن تاریخ، برنده مدال فیلدز شد. فیلدز جایزه‌ای معادل جایزه نوبل در رشته ریاضیات است که هر چهار سال یکبار، به برترین ریاضیدانان زیر ۴۰ سال جهان اعطا می‌شود. امسال نیز «مارینا ویازوفسکا» (Maryna Viazovska) ریاضیدان ۳۸ ساله اوکراینی، به عنوان دومین زن دریافت کننده مدال فیلدز پس از میرزاخانی، انتخاب شد.
مریم میرزاخانی از بازماندگان سانحه سقوط اتوبوس حامل دانشجویان ریاضی دانشگاه صنعتی شریف به دره در اسفندماه ۷۶ بود.
بیست و دوم اردیبهشت؛ روز تولد مریم میرزاخانی از سوی اتحادیه بین‌المللی انجمن‌های ریاضی جهان به عنوان روز جهانی زن در ریاضیات نامگذاری شده است. همچنین از سال ۱۳۹۶ و پس از فوت مریم میرزاخانی، جشنواره‌ای با نام جشنواره ملی زن و علم (جایزه مریم میرزاخانی) برای معرفی و پاسداشت تلاش‌های زنان دانشگاهی در عرصه علم و فناوری برگزار می‌شد. چهارمین و آخرین دوره این جشنواره، تیر ماه سال ۱۴۰۰ برگزار شد و امسال البته هنوز فراخوانی برای برگزاری این جشنواره اعلام نشده است.
سال ۲۰۲۲ میلادی به عنوان «سال جهانی علوم پایه» نامگذاری شده و جشنواره ملی زن و علم که با یاد مریم میرزاخانی برگزار می‌شود، می‌تواند الهام‌بخش زنان و دخترانی باشد که با وجود مشکلات بسیار در راه علوم پایه قدم بر میدارند.
به بهانه پنجمین سالگرد درگذشت پروفسور مریم میرزاخانی؛
چرایی سهم کمتر زنان از جوایز برتر ریاضیات
اگرچه میزان حضور و فعالیت زنان در حوزه ریاضیات در حال بهبود است و روز به روز شاهد حضور بیشتر زنان ریاضیدان در جوامع علمی هستیم، اما با این وجود هنوز هم اغلب جوایز معتبر این رشته به مردان اهدا می‌شود.
پنجم ژوئیه ۲۰۲۲ (۱۴ تیرماه ۱۴۰۱)، چهار نفر از آینده‌دارترین ریاضیدانان جوان جهان، مدال «فیلدز» را که یکی از بالاترین افتخارات در رشته ریاضی است، دریافت کردند. برندگان مدال «فیلدز» در هلسینکی فنلاند و همزمان با برگزاری کنگره بین‌المللی ریاضیدانان (ICM) که هر چهار سال یک بار برگزار می‌شود، اعلام شدند. کنگره ICM امسال در ابتدا قرار بود در سن پترزبورگ روسیه برگزار شود، اما برگزاری این برنامه به دلیل جنگ میان روسیه و اوکراین، لغو و در فنلاند برگزار شد.
پنجمین سالگرد درگذشت پروفسور مریم میرزاخانی (۲۳ تیرماه ۱۳۹۶) و برگزاری بیستمین دوره اعطای مدال «فیلدز» بهانه‌ای شد تا به این موضوع بپردازیم که چرا زنان سهم کمی از جوایز برتر ریاضیات دارند؟
چرا زنان سهم کمی از جوایز برتر ریاضیات دارند؟
با وجود افزایش تنوع جنسیتی در برخی از دپارتمان‌های ریاضی دانشگاه‌ها و افزایش سهم زنان در کسب دکترای رشته‌ای که تقریباً مردانه در نظر گرفته می‌شود، همچنان جوایز برتر ریاضیات اکثراً به مردان تعلق می‌گیرد. شاید یکی از دلایلِ مردانه نامیدن ریاضیات، کم بودن تعداد زنان ریاضیدان برنده جوایز در این حوزه باشد. کمی عجیب به نظر می‌رسد، اما تنها چهار زن ریاضیدان تاکنون موفق شده‌اند سه جایزه مهم در ریاضیات را در سال‌های ۲۰۱۴، ۲۰۱۷، ۲۰۱۹ و ۲۰۲۲ از آن خود کنند.
مدال «فلیدز»
مدال «فیلدز» (Fields Medal) که از آن به عنوان "نوبل ریاضیات" هم یاد می‌شود، جایزه‌ای است که هر چهار سال یکبار و همزمان با برگزاری کنگره بین‌المللی اتحادیه بین‌المللی ریاضی (IMU) به دو، سه یا چهار ریاضیدان جوان زیر ۴۰ سال که کار ارزنده‌ای در حوزه ریاضیات انجام داده باشند، اعطا می‌شود.
در طی بیست دوره اعطای این جایزه (از سال ۱۹۳۶ تا ۲۰۲۲) و از بین ۶۴ ریاضیدان جوان زیر ۴۰ سال، تنها دو زن موفق به دریافت این جایزه شده‌اند. پروفسور "مریم میرزاخانی"، ریاضیدان نخبه ایرانی، به عنوان نخستین زن ریاضیدان جهان در سال ۲۰۱۴ موفق به دریافت این جایزه ارزشمند شد.
مراسم اعطای مدال فیلدز به پروفسور مریم میرزاخانی در سال ۲۰۱۴ میلادی توسط رئیس جمهور وقت کره‌جنوبی
در دوره بیستم اعطای این جایزه که چند روز قبل در هلسینکی برگزار شد، مارینا ویازوفسکا ریاضیدان ۳۸ ساله اوکراینی، به عنوان دومین زن ریاضیدان پس از پروفسور میرزاخانی، موفق به دریافت مدال «فیلدز» شد.
جایزه «اَبل»
یکی دیگر از معتبرترین جوایز در ریاضیات، جایزه «اَبل» (Abel Prize) است که توسط آکادمی علوم و ادبیات نروژ اعطا می‌شود. در طی بیست دوره اعطای این جایزه (از سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۲۲) و در میان ۲۵ برنده این جایزه هم تنها نام یک زن ریاضیدان دیده می‌شود. پروفسور "کارن کسکولا اولنبک" (Karen Keskulla Uhlenbeck) ریاضیدان آمریکایی و استاد دانشگاه "تگزاس" این جایزه را سال ۲۰۱۹ دریافت کرد.
کارن اولنبک، تنها زن ریاضیدان برنده جایزه اَبل
جایزه «شاو»
جایزه «شاو» (Shaw Prize) که از آن به عنوان "نوبل شرق" هم یاد می‌شود، به صورت سالانه توسط بنیاد جایزه «شاو» در حوزه‌های اخترشناسی، علوم زیستی و پزشکی، علوم ریاضیات به برگزیدگان اعطا می‌شود. در طی نوزده دوره اعطای این جایزه (از سال ۲۰۰۴ تا ۲۰۲۲) و در میان ۲۹ برنده این جایزه در بخش علوم ریاضیات نیز تنها "کِلر ویسن" (Claire Voisin)، ریاضیدان فرانسوی در سال ۲۰۱۷ موفق به دریافت این جایزه شد.
پروفسور کلر ویسن، تنها زن ریاضیدان برنده جایزه «شاو»
جایزه «کرافورد»، جایزه «پیشرفت در ریاضیات» و جایزه «نوبل»
جایزه «کرافورد» (Crafoord) نیز هرگز از زنان در زمینه ریاضیات تقدیر نکرده است. همچنین جایزه سه میلیون دلاری «پیشرفت در ریاضیات» که بنیانگذار آن یک میلیاردر روسی به نام "یوری میلنر" بوده نیز تاکنون هیچ برنده‌ای از بین زنان ریاضیدان نداشته است.
جایزه «پیشرفت در ریاضیات» (Breakthrough Prize in Mathematics) دارای کمیته‌ای است که از برندگان سابق این جایزه که همه مرد هستند، تشکیل شده است. سخنگوی این جایزه تصریح کرد که این بنیاد به مشکل عدم توازن جنسیتی در علوم و ریاضیات بسیار آگاه است و در حال بررسی امکان اضافه کردن اعضای جدید برای افزایش تنوع در کمیته است.
این مشکل در مورد بسیاری از جوایز علمی معتبر دیگر هم صادق است. برخی از سازمان‌های اهداکننده جوایز به طور آزمایشی تلاش‌هایی در زمینه افزایش تنوع میان کاندیداها و تصمیم‌گیرندگان کمیته‌های اهدای جوایز انجام می‌دهند؛ برای مثال آکادمی "سلطنتی علوم سوئد" که جوایز «نوبل» را اعطا می‌کند، اقداماتی در این راستا انجام داده است.
"گوران هانسون"، دبیرکل آکادمی «نوبل» در سال ۲۰۱۹ بیان کرد که زنان بیشتری نامزد دریافت «نوبل» خواهند شد. این آکادمی در سال ۲۰۱۸ اذعان کرد که زنان و دانشمندان برخی از قومیت‌ها کمتر در میان برندگان «نوبل» حضور دارند. به همین دلیل آکادمی «نوبل» اقداماتی را لحاظ کرد و امیدوار بود با تشویق بیشتر دانشمندان بتواند تنوع جنسیتی و قومی را در بین برندگان «نوبل» بهبود بخشد. این اصلاحات شامل درخواست از زنان دانشمند برای معرفی نامزدها و تغییر دستورالعمل دعوت از کاندیداها است. فرم جدید از هیئت تصمیم‌گیرنده می‌خواهد که تنوع جنسیتی، جغرافیایی و موضوع تحقیق را نیز در نظر بگیرند و همچنین بیش از یک مورد کشف را برای دریافت جایزه نامزد کنند.
"هانسون"، دبیرکل آکادمی «نوبل» با اشاره به اینکه جوایز «نوبل» اگر به افراد شایسته تعلق نگیرد، ارزش خود را از دست خواهد داد، عنوان می‌کند که در این آکادمی، هیچ‌وقت سهمیه خاصی برای ملت‌ها، قومیت‌ها و جنسیت‌ها قائل نبوده‌ایم؛ آن چه اهمیت دارد این است که فرد دریافت‌کننده جایزه نوبل، آن را به خاطر اینکه شایسته‌ترین فرد است، دریافت کند و هرگز نباید در مورد شایستگی شکی پیش بیاید.
"کاترین لئونارد"، ریاضیدان کالج "اکسیدنتال" (Occidental) در "لس‌آنجلس" و رئیس انجمن زنان در ریاضیات (AWM) معتقد است: وقتی نوبت به انتخاب نهایی می‌رسد، زنان اغلب به‌اندازه کافی دیده نمی‌شوند. برخی از ریاضیدانان زن نسبت به مردانی که دستاوردهای مشابهی دارند، کمتر به رسمیت شناخته می‌شوند و همه این موارد در بین زنان رنگین‌پوست چندین برابر لحاظ می‌شود.
اگرچه بسیاری از سازمان‌های علمی درباره اقداماتی که برای افزایش تنوع جنسیتی انجام می‌دهند سخن گفته‌اند، اما برخی از ریاضیدانان تا حدی با این موضوع مخالف بوده‌اند.
جامعه جهانی ریاضیات، مشتاق شایسته‌سالاری و اجتناب از هرگونه اقداماتی مانند سهمیه‌بندی است، اما "جِس وید"، دانشمند علم مواد در "امپریال کالج لندن" که به دلیل اجرای پروژه‌های علمی با هدف بهبود تنوع جنسیتی شهرت دارد، می‌گوید که ارزیابی شایستگی افراد، علمِ دقیقی نیست و واقعاً معتقدم که این بهانه‌ای از سر تنبلی است که بگوییم "ما فقط به افراد فوق‌العاده جایزه اعطا می‌کنیم. "
با این وجود، برخی از پژوهشگران از جمله کسانی که در انتخاب برندگان مدال «فیلدز» نقش دارند، معتقدند که تمرکز بیش از حدی بر این جوایز بزرگ وجود دارد و با در نظر گرفتن برخی معیارهای دیگر، می‌توان گفت که زنان در این زمینه پیشرفت قابل توجهی دارند.
طبق نظرسنجی‌های انجمن ریاضی آمریکا (AMS) بین ۲۵ تا ۳۰ درصد از مدارک دکترای ریاضیات در ایالات متحده، توسط زنان دریافت می‌شود و این نسبت بین سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۸ تقریباً ثابت مانده است. داده‌های انجمن ریاضی آمریکا همچنین نشان می‌دهد که زنان تقریباً یک چهارم اعضای هیأت علمی دائمی در رشته ریاضیات در سراسر کالج‌های ایالات متحده را تشکیل می‌دهند، اگرچه این نسبت در دانشگاه‌هایی که مدرک دکترا ارائه می‌دهند به کمتر از ۱۰ درصد کاهش می‌یابد و با احتساب تنها ۵۰ دپارتمان برتر ریاضی در این کشور، به کمتر از هفت درصد می‌رسد.
وقتی این آمار را با درصد حضور زنان در سِمت اعضای هیأت علمی در دپارتمان‌های ریاضیات پیشرو ایالات متحده مقایسه می‌کنیم، میزان حضور زنان در میان برندگان جوایز تحقیقات ریاضی که توسط خود انجمن ریاضی آمریکا اعطا می‌شود، کم نیست. طبق یک مطالعه در سال ۲۰۱۲، پنج درصد از این جوایز به زنان تعلق می‌گیرد. این نشان می‌دهد که تعداد اندک زنانی که کرسی‌های استادی را به دست می‌آورند، تقریباً به‌اندازه همکاران مرد خود در بخش‌های دیگر، مورد توجه قرار می‌گیرند.
انجمن ریاضی آمریکا اعلام کرده که در حال انجام یک بررسی دقیق جمعیتی در مورد اعضای خود، از جمله هویت جنسیتی آنها هستند که می‌تواند به دقیق و به‌روز نگه داشتن این معیارها کمک کند. این انجمن همچنین بر افزایش تنوع جنسیتی در کمیته‌های اهدای جوایز خود تاکید کرده است، هدفی که "آکادمی سلطنتی علوم سوئد" نیز برای اهدای جوایز «نوبل» دنبال می‌کند، به این امید که این کار منجر به تنوع بیشتر در بین نامزدها و برندگان شود.
اتحادیه بین‌المللی ریاضی (IMU) که مدال «فیلدز» را اعطا می‌کند، از تلاش برای حضور بهتر زنان ریاضیدان خبر داده است. این اتحادیه دارای یک کمیته اجرایی است که وظیفه تعیین کمیته‌های دیگر از جمله کمیته‌های اهدای جوایز را بر عهده دارد. "کارلوس کنیگ"، رئیس اتحادیه بین‌المللی ریاضی و ریاضیدان دانشگاه "شیکاگو" در "ایلینوی" می‌گوید: کمیته اجرایی سعی می‌کند مسائل مختلف جغرافیایی و توازن جنسیتی را در نظر بگیرد. کمیته اعطای جوایز تا زمانی که برندگان اعلام نشوند، ناشناس می‌ماند، به جز رئیس این کمیته، جایگاهی که در آن زمان با رئیس وقت اتحادیه بین‌المللی ریاضی پر می‌شود.
"ماری فرانسوا روی"، ریاضیدان دانشگاه "رن" فرانسه هم معتقد است، جَو عمومی حاکم درون اتحادیه بین‌المللی ریاضی، سمت و سوی حمایت از زنان دارد. به عقیده وی، ریاست "اینگرید داوبچیس"، یک نقطه عطف برای این سازمان بوده است. "داوبچیس" اولین زنی بود که این جایگاه را در سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۴ بر عهده گرفت. اتحادیه بین‌المللی ریاضی اکنون کمیته‌ای برای زنان در ریاضیات دارد که "ماری فرانسوا روی"، ریاست آن را بر عهده گرفته است.
اما وجود چنین کمیته‌هایی همیشه برقراری توازن بهتر در اعطای جوایز را تضمین نمی‌کند. حتی حامیان برابری جنسیتی نیز اغلب از اعمال فشار برای انتخاب یک شخص خاص در این زمینه احساس تردید می‌کنند، زیرا از ایجاد واکنش منفی علیه خود کاندیداها می‌ترسند. "روی"، رئیس اتحادیه بین‌المللی ریاضی معتقد است که این موضوع در بازار کار دانشگاهی نیز وجود دارد؛ وقتی زنی موقعیتی به دست می‌آورد، مردم به شیوه‌ای بسیار ناخوشایند به او می‌گویند که "تو به خاطر این فشار (برابری جنسیتی) انتخاب شده‌ای".
کاندیداهای غیررسمی
"هانس مونته کاس"، ریاضیدان دانشگاه "برگن" نروژ که بین سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۲ ریاست کمیته اهدای جایزه «اَبل» را برعهده داشته می‌گوید: این جایزه هنوز هم کاندیداهای کمی از میان زنان برمی‌گزیند. اگرچه این موضوع با صراحت بیان نمی‌شود، اما جایزه «اَبل» عملاً جایزه یک عمر دستاورد علمی است؛ این دست جوایز به موفقیت‌های قابل توجهی که فرد در طول زندگی خود به دست می‌آورد، اهدا می‌شود. بسیاری از کاندیداهای این جایزه، برجسته‌ترین فعالیت‌های خود را دهه‌ها قبل انجام داده‌اند، زمانی که زنان بسیار کمی در حوزه ریاضیات حضور داشته‌اند.
"گان الیزابت بیرکلوند"، دبیرکل آکادمی علوم و ادبیات نروژ می‌گوید: این آکادمی که جایزه «اَبل» و جوایز «کاولی» (Kavli) در اخترفیزیک، علوم نانو و علوم اعصاب را اعطا می‌کند، در تلاش برای بهبود تنوع جنسیتی، به ویژه در ترکیب کمیته‌ها بوده است. عدم تناسب جمعیتی در نهایت از بین خواهد رفت. امروزه زنان بیشتری درگیر ریاضیات هستند؛ فقط با نگاه کردن به اعداد، می‌توانید پیش‌بینی کنید که تغییری رخ خواهد داد.
نشانه‌هایی از پیشرفت
علیرغم سرعت آهسته تغییر در اهدای جوایز اصلی، ریاضیدانان زن از راه‌های دیگری شناخته می‌شوند. یکی از بالاترین افتخارات یک ریاضیدان این است که یکی از سخنرانان در کنگره بین‌المللی ریاضیدانان (ICM) باشد. برخی از ریاضیدانان اشاره می‌کنند که داشتن سخنرانانی که نماینده جنسیت، منطقه جغرافیایی و قومیت‌شان باشند، ارزش بیشتری دارد.
درصد حضور زنان به عنوان سخنران در کنگره بین‌المللی ریاضیات
به گفته "روی"، رئیس اتحادیه بین‌المللی ریاضی، زنان ۲۰ درصد از سخنرانان کنگره بین‌المللی ریاضیدانان (ICM) را تشکیل می‌دهند؛ در حالی که میزان حضور آنها در کنگره‌های قبلی تقریباً ۱۵ درصد بوده است. این میزان، به نسبت زنانی که مقالاتشان در مجلات برتر ریاضی منتشر می‌شود، آمار بیشتری است.
به گفته "روی"، تغییرات امیدوارکننده‌ای بیشتری در زمینه توجه به زنان ریاضیدان را شاهد هستیم که از آن جمله می‌توان به اعطای جایزه‌ای به نام «اولگا الکساندرونا لادیژنسکایا» (Olga Aleksandrovna Ladyzhenskaya)، بانوی ریاضیدان روس اشاره کرد. "اولگا الکساندرونا لادیژنسکایا" (۲۰۰۴-۱۹۲۲) جزو یکی از نامزدهای دریافت مدال «فیلدز» ۱۹۵۸ بود، اما به عنوان برگزیده نهایی معرفی نشد.
چرا زنان سهم کمی از جوایز برتر ریاضیات دارند؟
مدال لادیژنسکایا (AOL)
مدال «لادیژنسکایا» در فیزیک ریاضیاتی، هر ۴ سال یک بار به منظور شناسایی نتایج انقلابی در فیزیک ریاضیاتی یا کاربردهای آن، به برگزیدگان اعطا خواهد شد. کمیته ملی ریاضیدانان روسیه، دانشگاه "سنت پترزبورگ" و کمیته سازماندهی کنگره بین‌المللی ریاضیدانان، همزمان با یکصدمین سالروز تولد این زن ریاضیدان و برای نخستین‌بار، مدال «لادیژنسکایا» (Ladyzhenskaya medal) را همزمان با اعطای جوایز ICM ۲۰۲۲، به "سوتلانا ژیتومیرسکایا" (Svetlana Jitomirskaya) ریاضیدان زن اوکراینی و استاد دانشگاه "کالیفرنیا" اهدا کرد.
البته به نظر می‌رسد، اعطای مدال «فیلدز» ۲۰۲۲ و نخستین مدال «لادیژنسکایا» به دو زن ریاضیدان اوکراینی، تاحدودی جنبه سیاسی (جنگ میان روسیه و اوکراین) داشته باشد.
یکی دیگر از این تغییرات مهم که رئیس اتحادیه بین‌المللی ریاضی به آن اشاره داشت، نامگذاری تاریخ ۱۲ مه (۲۲ اردیبهشت) همزمان با زادروز پروفسور "مریم میرزاخانی" و نخستین زن ریاضیدان برنده مدال «فیلدز»، به نام روز جهانی "زنان در ریاضیات" (International Women in Mathematics Day) است؛ نامگذاری برای گرامیداشت یاد "یک ذهن زیبا".