همه رفتارها، حرکات و اعمالی که از انسان سر می‌زند چه در بزرگسالی و چه در کودکی، از نظر روانشناسان معنای خاص خود را دارد. محققان روانشناس در طول سال‌ها بر آن بوده‌اند که این معانی را بفهمند و بوسیله آنها به شناخت و درمان مراجعان خود بپردازند. یکی از بروزات انسان‌ها در نقاشی‌های آنها به چشم می‌خورد. خصوصا نقاشی کودکان، به دلیل سادگی کودکان و عدم شناخت آنها از ناخودآگاه و معنای نمادها، شخصیت و مسائل آنها را بهتر بروز می‌دهد. خوشبختانه خط خطی و نقاشی کردن، از جمله کارهای غریزی و مورد علاقه کودکان است. اما غیر از سرگرم کردن کودکان و افزایش مهارت آنها در گرفتن قلم، کارکردهای دیگری هم دارد. برای مثال کودک نه تنها با نقاشی‌هایی که می‌کشد خودش را ابراز می‌کند، بلکه به طور ناخوداگاه مسائل و مشکلاتی را که با والدین‌اش دارد نیز نشان می‌دهد. به همین دلیل در زمان ما، روانشناسان کودک برای شناخت کودکان و مسائل و مشکلات خانوادگی آنها از این ابزار استفاده می‌کنند.
از طرفی نقاشی در رشد شخصیت و روان کودک نیز اهمیت دارد و نه تنها برای او امکان شناسایی محیط و شرکت خود در آن را فراهم می‌سازد و یا سئوالاتی برایش مطرح می‌سازد، بلکه به او امکان می‌دهد تا مسائلی را که به صورت نامنظم از همه طرف برایش مطرح می‌شود، در ذهن خود منظم کند. کودک در نقاشی مانند خواب و رؤیا، خود را از ممنوعیت‌ها، رها می‌سازد و با ما در حالتی ناخودآگاهانه درباره مسائل کشفیات و دلهره‌هایش صحبت می‌کند. به همین دلیل نباید نقاشی‌های کودکانمان را تصحیح کنیم یا آنها را وادار کنیم که از سنین پایین به کپی کردن و تقلید در نقاشی بپردازند. بلکه باید به آنها یاد بدهیم که آزادانه نقاشی کنند و تا جایی که امکان دارد خود را ابراز نمایند.
در این مقاله معانی بخش‌هایی از نقاشی کودکان را برایتان توضیح می‌دهم. این معانی، توسط متخصصان و محققان از روی نقاشی هزاران کودک استخراج شده‌اند. به نظر من هر مادر و پدری لازم است نسبت به بروزات فرزندان خود دقت و هشیاری بالا داشته باشند. وقتی یک نقاشی می‌تواند این همه حقیقت را درباره کودک ما آشکار کند بدیهی است که سایر بروزات آنها هم حرف‌های بسیار با ما دارند.
معنای خطوط متفاوت در نقاشی کودکان کودکان
خط‌ها را به اشکال مختلف می‌کشند. خط ضخیم، نازک، خط نقطه، خط مداوم، عمودی، افقی، زاویه‌دار، مارپیچ و غیره. همچنین خطوط ممکن است براق یا مات و یا شفاف باشند و این بدین معنا است که خط به تنهایی توانایی آن را دارد که حالت‌های روانی مختلف مانند غم، شادی، بوالهوسی، عصبانیت، اعتقاد به خود و یا نمادهای مختلف را نشان دهد. برای تحلیل و تعبیر خطوط و یا خط نوشتاری قواعد ساده و معتبری وجود دارد: وقتی راحتی و خوشحالی باشد حرکات را وسیع و پردامنه می‌کند، نتیجه‌اش خطوطی بازتر و بلندتر است. نیروی زندگی با علائم و خطوط بلند که به طرف بالا می‌‌روند بیان می‌شود. همچنین پرخاشگری کودکان با قطعه قطعه کردن و متغیر نمودن و بهم پیچیدن خطوط، نشان داده می‌شود.
تجربه نشان داده است که خط‌هایی که با نیروی زیاد و پر رنگ شروع می‌شوند و به صورت کاملاً بی‌رنگ به پایان می‌رسند، نشانگر کمبود جوش و خروش و عدم قابلیت کودک برای به پایان رساندن فعالیت در دست انجام و به طور کلی نشانگر آن نیروی درونی است که نتوانسته است محل مناسبی برای اظهار وجود پیدا کند. همچنین کودکانی که همیشه می‌خواهند اظهار وجود کنند و در عین حال اغلب بیش از دیگران زیر فشار قرار دارند، اشکالی با خطوط پراکنده ترسیم می‌کنند. اگر قسمت‌هایی از ترکیب نقاشی بر اثر چندین بار خط خوردن مخفی مانده باشد، بیانگر مشکلات عاطفی و دلهره، ترس خالق آن از شیء یا شخصی است که با خط خطی مخفی شده است. اگر قسمتی از نقاشی با خطوط بی‌رنگ مخفی شده باشد نشاندهنده امنیت و سازگاری کودک است. خط برانگیخته و خشنی که تا حد پاره کردن کاغذ پیش می‌رود نارضایتی و پرخاشگری را نشان می‌دهد. خط کمرنگ نشان دهنده حساسیت، ملایمت و ظرافت است و گاهی نیز کمرویی، فقدان اعتماد به نفس و تردید آزمودنی را برجسته می‌سازد. خطوط استوار و مستقیم حاکی از اعتماد به نفس، مصمم بودن و در عین حال تأثیر ناپذیری آزمودنی هستند، بالعکس خطوط منقطع در افراد تأثیرپذیر، مردد و کمال جو دیده می‌شود. همچنین خطوط موازی، سایه‌ها و چهار خانه‌ها در افراد مضطرب دیده می‌شوند. سایه‌ها و رنگ‌های خاکستری نشانه افسردگی هستند، اما ابعاد سایه‌ها، مدت زمانی که کودک به سایه زدن اختصاص می‌دهد و از سرگیری آنها بیش از سایه‌ها به خودی خود اهمیت دارند، البته توضیح درباره خطوط در اینجا خاتمه پیدا نمی‌کند و مبحث تفسیر خطوط، گسترده‌تر و پیچیده‌تر از این‌ها است.
به‌طور کلی میتوان گفت که کودکانی که رسم و نقاشی آنها با تناسب بر روی کاغذ رسم شده، کودکانی آرام هستند. به نظر متخصصان کودکانی که فضا را بهتر از دیگران حس می‌کنند دارای قابلیت درک بهتری هستند. همچنین بکارگیری فضا نشاندهنده ارتباط و طریقه واکنش کودک و محیط اطراف اوست. خارج شدن نقاشی از کادر کاغذ می‌تواند نشان دهنده عقب‌ماندگی ذهنی، کمبود محبت، کمبود اعتماد به نفس و جلب توجه اطرافیان باشد. کودکان خجالتی و کمرو نیز در گوشه کاغذ و یا در قسمت محدودی از فضای کاغذ و یا بر روی کاغذ کوچکی نقاشی می‌کنند، زیرا در مقابل سطح کاغذهای بزرگ خود را گم می‌کنند و این نیز می‌تواند نشانگر عدم اعتماد و اطمینان به خود باشد.
نقش رنگ‌ها در نقاشی کودکان
در دوران کودکی در فاصله سنین ۳ تا ۶ سالگی کودک علاقه بیشتری به رنگ‌ها دارد و آن را مهم‌تر از شکل ظاهری می‌‌داند، ولی به تدریج وابستگی کودک به رنگ کم می‌شود و علاقه او به تقدم شکل بر رنگ بیشتر می‌شود. همچنین هرقدر کودک کوچک‌تر باشد، رنگ‌هایی که به کار می‌گیرد زنده‌تر است و با افزایش سن، آموزش مدرسه و افزایش شناخت منطقی، کودک رنگ‌هایی را که کمتر خشن هستند بکار می‌برد. در کودکستان بیشتر کودکان ترجیح می‌دهند از رنگ‌های گرم و تند استفاده کنند و فقط کودکانی که در خانه تحت نظارت شدید قرار دارند، رنگ‌های سرد را انتخاب می‌کنند که در این موارد علت اصلی به مشکلات عاطفی و روانی کودک مربوط می‌شود. بنا به نظر متخصصان فقدان رنگ در تمام یا قسمتی از موضوع نقاشی نشان دهنده خلاء عاطفی و گاهی نیز دلیل بر گرایش‌های ضد اجتماعی است. تجربیات نشان داده است که کودکان سازگار در نقاشی‌هایشان به طور متوسط از پنج رنگ مختلف استفاده می‌کنند. در حالی که کودکان گوشه‌گیر و یا آنها که ارتباط با دنیای خارج را دوست ندارند از یک یا دو رنگ بیشتر استفاده نمی‌کنند.
معنای برخی از رنگ‌ها
رنگ قرمز: به معنای قدرت، عمل و پیشروی است که از یکسو مبین نیرومندی امیال است و از سوی دیگر، خشم و گاهی پرخاشگری را نشان می‌دهد. افراط در بکار بستن رنگ قرمز به معنای نیاز به حرکت و وجود یک زمینه تحرک پذیر است.
رنگ آبی: معرف حساسیت، دریافت پذیری، هیجان‌خواهی و درونی‌سازی است و رنگی است که صلح، آرامش، سکون و در حد افراطی فعل پذیری و تسلیم را نشان می‌دهد.
رنگ بنفش: ترکیبی از آبی و قرمز یعنی رنگ‌هایی است که دارای رمزگرایی متضاد هستند. چون رنگ آبی گرایش به درونگری و فعل‌پذیری و رنگ قرمز تمایل به برونگری و عمل را نشان می‌دهد. بدین ترتیب رنگ بنفش معرف جمع اضداد و تمایل به چیز دیگر است. از زاویه‌ای متفاوت، این رنگ دارای معنای عرفانی نیز هست، اما استفاده افراطی از آن را میتوان نشان اضطراب و وجود تنش‌های متناقض دانست.
رنگ زرد: معادل نور، شادی و خوش‌بینی است و به منزله رمز درخشش و گشایش محسوب می‌شود و میل به مشارکت یا گرایش عمیق به پیشرفت را متجلی می‌سازد. معمولاً کودکان ۹-۸ ساله از این رنگ بیشتر استفاده می‌کنند. استفاده بیش از حد از رنگ زرد می‌تواند به معنای نیاز به آزادسازی تنش‌های درونی باشد.
رنگ سبز: آرام‌بخش‌ترین رنگ‌ها است. از یك سو با نیاز به جلب توجه و میل به محبوبیت مرتبط است و از یکسو گرایش به مبادله و ارتباط را نشان می‌دهد و از سوی دیگر معرف اراده در سطح عمل، پایداری و سرسختی و گاهی نیز بازخوردهای مقاومت و تضادورزی است. هنگامی‌که رنگ سبز بیشتر متمایل به زرد است، درونگری آزمودنی و زمانی که متمایل به آبی و قهوه‌ای است برونگری او را برجسته می‌سازد. همچنین رنگ سبز می‌تواند به معنی نیازهای حسی و لذت‌جویی مادی کودک باشد.
رنگ پرتقالی: ترکیبی از قرمز و زرد است، نیروهای حیاتی، برونگری، میل به موفقیت، شادی، نشاط و پویایی است و مانند رنگ قرمز استفاده مفرط از آن تحریک‌پذیری و آرامی فرد را نشان می‌دهد، اما جنبه پرخاشگری آن کمتر است.
رنگ صورتی: مبین صلح، تعادل و توازن است. این رنگ به منزله قرمز ملایم معرف عاطفه‌ای است که هوای نفس و پرخاشگری است و ملایمت و عطوفت را نشان می‌دهد.
رنگ سیاه: به منزله نفی رنگ محسوب می‌شود و استفاده مفرط از آن مبین غمگینی و ناامیدی است. بکار بستن محدود آن و کشیدن لکه‌های سیاه نشاندهنده اضطراب است. به‌طور کلی رنگ سیاه در برگیرنده مفاهیم نفی، اضطراب، مرگ و ناامیدی است.
رنگ خاکستری یا دودی: یک رنگ خنثی است و چیزی را در سطح عمل یا احساس بیان نمی‌کند. اگر کودک از رنگ آمیزی خاکستری به‌صورت گسترده استفاده کند میتوان فرض کرد که وی در بیان احساسات یا در گذار به عمل با مشکلاتی مواجه است. بر اساس بررسی چندین نقاشی متوالی امکان تعیین دقیق‌تر وضعیت کودک وجود خواهد داشت. معنای رمزی رنگ‌ها توسط بسیاری از مؤلفان مورد بررسی قرار گرفته است و در حد خطوط کلی میتوان گفت که غلبه رنگ‌های گرم (قرمز، پرتقالی، زرد و صورتی) منعکس کننده گرایش به برونگری، جستجو، تماس و مبادله است در حالی‌که بکار بستن رنگ‌های سرد (آبی، سبز، خاکستری و سیاه) گرایش به درون‌کاوی، فاصله‌جویی یا کمرویی را نشان می‌دهد. بدیهی است سخن ما درباره رنگ‌ها و نیز دیگر عناصر نقاشی کودکان در همین جا به پایان نمی‌رسد. مبحث نقاشی کودکان مبحث گسترده‌ای است، اما با همین معرفی و شناخت اندک هم می‌توانیم با دقت در نقاشی کودکانمان در شناخت و کمک به حل مسائل آنان گام‌هایی برداریم.