گفتگو با: دکتر علیرضا درخشان / مدرس دانشگاه، و صاحب امتیاز و مدیرمسئول ماهنامه تجارت الکترونیک.
موضوع محوری این شماره فرصت تازه‌ای فراهم کرد که بازهم از دیدگاه شما به‌عنوان کارشناس و صاحب‌نظر فناوری اطلاعات و ارتباطات استفاده کنیم. از زبان شما بشنویم که فناوری اطلاعات و ارتباطات چیست؟
فناوری اطلاعات که به‌طور کوتاه در انگلیسی آی‌تی (IT) نامیده میشود از سه بخش تشکیل شده است که عبارتند از سیستم اطلاعات مدیریت الکترونیکی (e-MIS)، هوش مصنوعی (AI)، و مبادله الکترونیکی داده‌ها (EDI).
داشتن توضیح مختصری درباره هریک از آنها به بحث ما کمک خواهد کرد:
سیستم اطلاعات مدیریت الکترونیکی جنبه مدیریت فناوری اطلاعات را پشتیبانی کرده و هوش مصنوعی گرایش فناوری اطلاعات را بیان می‌کند و مبادله الکترونیکی داده‌ها که سومین بخش فناوری اطلاعات است جنبه تبادل داده‌ها را توضیح می‌دهد. در دانشگاهها فناوری اطلاعات گرایش دارد. بنابراین، در عمل هم فناوری اطلاعات باید گرایش داشته باشد که این گرایش، با هوش مصنوعی که دومین بخش فناوری اطلاعات است بیان میشود.
هوش مصنوعی در هر علمی، کاربرد آن علم را توضیح داده، ارتباطات آن علم را بافناوری اطلاعات بیان می‌کند. حال چنانچه فناوری اطلاعات با ارتباطات (Communication) بیان شود، نحوه انتقال داده به‌وجودآمده را از حالتی به حالت دیگر، توضیح می‌دهد. فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) که به آن فاوا نیز می‌گویند در واقع بیان‌کننده مفاهیم فوق است.
به‌نظر شما مهمترین مزایای استفاده از فناوری اطلاعات در حسابرسی چیست؟
فناوری اطلاعات یا «فا» گرایش می‌خواهد و در اینجا گرایش، همان حسابرسی است. بنابراین حسابرسی باید با هوش مصنوعی بیان شود و چنانچه حسابرسی بخواهد به‌عنوان گرایش فناوری اطلاعات مطرح شود باید سیستمهای حسابرسی با ضوابط هوش مصنوعی ایجاد شود؛ یعنی باید تمامی سیستمهای حسابرسی به‌صورت هوشمند طراحی شود و از ابزار سیستمهای خبره استفاده شود. از این‌رو یک استاندارد جهانی بر سیستمهای حسابرسی تحت فناوری اطلاعات حاکم میشود که می‌توان آن را مهمترین مزایای استفاده فناوری اطلاعات در حسابرسی تلقی کرد.
حرفه حسابرسی برای حسابرسی شرکتها که به‌طور گسترده از فناوری اطلاعات و ارتباطات استفاده می‌کنند چه رویکردی را باید دنبال کند؟
از آنجایی که در کشور ما هنوز فناوری اطلاعات جایگاه خود را پیدا نکرده است و مفهوم واقعی آن مشخص نشده است نمی‌توان پاسخ کاملی به این پرسش شما داد. درکشور ما فناوری اطلاعات همان فیل مولانا است و متأسفانه فناوری اطلاعات برای بعضی از افراد همان کامپیوتر است؛ برای بعضی مدیریت است و.... از این‌رو نمی‌توان رویکرد واقعی شرکتها و سازمانها که با فناوری اطلاعات سروکار دارند را پیدا کرد. بیشتر شرکتها یا سازمانها تابلوی قسمت کامپیوتر یا انفورماتیک خود را برداشته‌اند و روی آن کلمه فناوری اطلاعات نوشته‌اند یعنی بدون کوچکترین تغییری در ساختار آن قسمت، تابلوی آن را عوض کرده‌اند.
به این ترتیب بیان رویکرد شرکتها و ادارات که به‌طور گسترده از فناوری اطلاعات استفاده می‌کنند بسیار مشکل است چون فناوری اطلاعات مفهوم واقعی خود را ندارد. به‌هر حال اگر چنین نباشد و فناوری اطلاعات مفهوم خود را در آن شرکت پیدا کرده باشد، رویکرد شرکتها در راستای پیاده شدن هوش مصنوعی با ساختار حسابرسی است؛ یعنی آن شرکتها باید به‌دنبال ابزاری باشند که بتوانند برای حسابرسی قواعد (Rules) هوشمند با استاندارد جهانی پیدا کنند.
محیط امروزین حسابرسی سرشار از مسئولیت و فشار کار است. استفاده از فناوری اطلاعات تا چه حد می‌تواند یکی از رویکردهای رویارویی با این شرایط روبه افزایش باشد؟
در عصر فناوری اطلاعات، انسان به جایگاه واقعی خود می‌رسد؛ یعنی انسان باید به جایگاهی برسد که فقط فکر کند و راه‌حلهای جدید ارائه دهد. از این‌رو کار حسابرسی هم خارج از این مفهوم نیست. بنابراین نمی‌توان گفت که در عصر فناوری اطلاعات، کارها سرشار از مسئولیت و فشار است. به‌ویژه فشار کاری که اصلاً نباید وجود داشته باشد. با سیستمهای هوشمندی که در راستای حل مشکلات حسابرسی، به‌وجود می‌آیند تصور چنین بیانی (فشار کار) هم مجاز نخواهد بود. بدین ترتیب قسمت اول پرسش شما به‌طور طبیعی در محیط فناوری اطلاعات حذف میشود، بنابراین قسمت دوم آن هم معنا نخواهد داشت. البته برای دستیابی به این مفاهیم باید فناوری اطلاعات را به معنای واقعی آن در حسابرسی پیاده کرد تا نه محیط حسابرسی سرشار از مسئولیت و فشار باشد و نه رویکرد خاصی لازم باشد. اگر قواعد حسابرسی در یک سیستم هوشمند مبتنی بر فناوری اطلاعات تعریف شوند، مشکلات برطرف شده، حسابرسان در محیطی آرام و بدون فشار کاری، به کار خود ادامه داده و وظایف خود را به انجام می‌رسانند (البته منظور از مسئولیت وظیفه‌شناسی توأم با استرس و نگرانی است، وگرنه احساس مسئولیت در تمامی حالتها به‌خصوص مفاهیم علمی در محیطی آرام و دور از دغدغه بسیار پسندیده است).
ولی در اینجا کار حسابرسان خبره و باتجربه مجهز به علم فناوری اطلاعات بسیار حساس و غیر قابل انکار است. چون این گروه هستند که باید برای حسن ایجاد سیستمهای هوش مصنوعی که بیان‌کننده گرایش فناوری اطلاعات که در اینجا حسابرسی است، نظارت علمی دقیق با توجه به مفهوم فناوری اطلاعات داشته باشند. هرچه دقت این گروه بیشتر باشد، آرامش و آسایش در محیط حسابرسی بیشتر خواهد شد و استرس و فشار و صرف زیاد زمان هیچ جایگاهی نخواهد داشت.
استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات مستلزم انجام تغییراتی است. این تغییرات در حسابرسی چیست؟
البته پاسخ این پرسش شما را در بین دیگر پرسشها داده‌ام ولی برای بیان کاملتر آن باید گفت از آنجایی که نرم‌افزارهای هوشمند گرایش حسابرسی فناوری اطلاعات به‌صورت مرحله‌بندی‌شده اجرا میشود، تیم حسابرسی باید متناسب با این مراحل زیرگروه‌هایی تشکیل دهد و هر زیرگروه در رابطه با تخصص خود مرحله مناسب را اجرا کند و یک نفر هم برای هماهنگی، بر تمامی این زیرگروه‌ها نظارت داشته باشد تا هر زیرگروه، خروجی خود را به‌صورت کامل ایجاد کرده، در اختیار زیرگروه دیگر قرار دهد و برای اینکه بتوان این زیرگروه‌ها را به‌راحتی ایجاد کرد باید به کمک یک نرم‌افزار مرتبط زیرگروه‌ها را مشخص کرد.البته لازم به ذکر است که هر زیرگروه باید آموزش خاص خود را دیده باشد.
عوامل مؤثر بر تمایل حسابرسان در استفاده از دستاوردهای فناوری اطلاعات از دید حسابرسان مستقل کدام است؟
سامانه‌هایی که براساس فناوری اطلاعات ایجاد میشود دارای دو ویژگی است؛ اول آنکه نیاز به حضور فیزیکی انسان در زمان اجرا کم خواهد شد؛ دوم اینکه سرعت و دقت در اجرای امور بالا می‌رود. به‌طور احتمال در حسابرسی، حسابرسان ویژگی اول را قابل‌قبول نمی‌دانند ولی ویژگی دوم را می‌پذیرند؛ از این‌رو در حال حاضر باید ویژگی دوم را تقویت نموده، سعی کرد تا ویژگی اول را هم به باور حسابرسان اضافه نمود.
به‌هر حال با توجه به شرایط فعلی به‌نظر من عوامل مؤثر می‌تواند همان عوامل استفاده از کامپیوتر در حسابرسی باشد که با فناوری اطلاعات ارتباطی ندارد؛ چون هنوز فناوری اطلاعات در حسابرسی آنچنان وارد نشده است و به این ترتیب بیان عوامل مؤثر در استفاده از آن هم جایی ندارد.
استفاده از فناوری اطلاعات در گزارشگری مالی بسیاری از واحدهای تجاری رایج شده است. حسابرسان چگونه می‌توانند اطمینان لازم در مورد قابل قبول بودن ریسکهای مربوط به استفاده از فناوری اطلاعات را به‌دست بیاورند؟
همانطور که اشاره کردم در شرایط کنونی از فناوری اطلاعات به معنای واقعی استفاده نمی‌شود و نمی‌توان چنین تصور کرد که فقط گزارشهای مالی با استفاده از فناوری اطلاعات تهیه میشود؛ چون تا اطلاعات براساس ضوابط فناوری اطلاعات ایجاد نشده باشد استفاده از فناوری اطلاعات در گزارشگری مالی معنا ندارد. از این‌رو چنانچه داده‌ها با امکانات فناوری اطلاعات ایجاد شده باشند، هم اطلاعات و هم گزارشهای آنها بدون هیچ‌گونه ریسکی قابل‌قبول است و در این حالت ریسک اصلاً معنا ندارد.
گفتگوی با شما یادآوری می‌کند که در حرفه حسابرسی باید فناوری اطلاعات را جدی‌تر بگیریم و برای به‌دست آوردن درک درست‌تری از آن، تلاش بیشتری کنیم. از شما بسیار متشکریم.