هوش همواره موضوعی جالب و جذاب برای پژوهشگران بوده و هست. این كه چرا برخی افراد باهوشترند و این هوش چگونه شكل می‌گیرد و از كجا می‌آید. بر این اساس طی چند دهه انسان‌شناسان و محققان علوم پزشكی عوامل زاینده و فزاینده هوش آدمی را تحقیق و بررسی كرده‌اند. بنا به یافته‌ها بخشی از فرآیند شكل‌گیری هوش، ذاتی است و ریشه‌های ژنتیك دارد.
اما بخشی دیگر اكتسابی بوده و بر اثر فرآیند رشد بویژه در سال‌های كودكی و نوجوانی شكل می‌گیرد. فرآیند رشد ذهنی كه با رشد جسمی همراه است، خود از عوامل متعدد دیگری نظیر تغذیه، پرورش ذهنی، آموزش، تعلم و تربیت، محیط اجتماعی، اقلیم، محل سكونت و ... تاثیر می‌گیرد.
امروزه دانشمندان می‌دانند حتی آب و هوا می‌تواند بر میزان هوش ساكنان یك منطقه جغرافیایی تاثیر بگذارد. حتما شنیده‌اید كه سرب موجود در هوای آلوده هوش بچه‌ها را كم می‌كند یا می‌تواند بر سلامت سیستم عصبی مادر و جنین اثر نامطلوب بگذارد.
به هر ترتیب این كه بخشی از فرآیند باهوش‌شدن اكتسابی باشد، خبر خوبی است و البته یك فرصت بزرگ. محققان می‌پندارند توجه به پرورش ذهنی حتی در سنین بزرگسالی می‌تواند كفه ترازوی هوش را از بازوی ذاتی بودن به بازوی اكتسابی‌بودن سوق دهد.
مجموعه یافته‌های متقدم و متاخر در این حوزه نیز می‌تواند در قالب توصیه‌هایی به والدین ارائه شود كه دوست دارند فرزندی باهوش داشته باشند. البته كیست كه چنین آرزویی در سر نپروراند.
ـ بازی‌های فكری، مغز كودك را تغذیه می‌كنند و هوش وی را پرورش می‌دهند. پرداختن به شطرنج، جدول اعداد، بازی‌های گروهی و استراتژیك و... می‌توانند ذهن كودك را تمرین دهند و دریچه‌های هوش و خلاقیت را پیش‌رویش باز كنند.
ـ به دانش مبتنی بر كنجكاوی، تحقیق و آزمون و خطا اهمیت بدهید. كودك از رفتار والدینش می‌آموزد و در صورتی كه آنان را مشتاق یادگیری و علم‌اندوزی و مشوق آن بیابند، امور ذهنی را برای خود به یك ارزش تبدیل می‌كنند.
ـ ورزش و تغذیه وی را فراموش نكنید. ورزش‌كردن متابولیسم بدنی كودك را فعال می‌سازد و این‌كه می‌گویند عقل سالم در بدن سالم است در تحقیقات مفصل و جداگانه‌ای اثبات شده است. تغذیه مناسب اصول و قواعدی دارد كه باید آنها را آموخت و «زیاد بخور تا قوی شوی!» پنداری عوامانه و سطحی‌نگر درباره تغذیه كودكان است. تغذیه كودك با شیر مادرش، خوردن صبحانه كامل بویژه در سن تحصیل، استفاده از مواد مغذی مانند خشكبار به صورت میان‌وعده، تنظیم كمی و كیفی وعده‌های غذایی و... تنها بخشی از اصول تغذیه‌ای برای كودكان هستند.
ـ فرزند را به پیگیری فعالیت‌های هنری ترغیب كنید. بی‌دلیل نیست كه هنر را شاخه‌ای از ریاضی دانسته‌اند. در این میان موسیقی ارزش‌هایی شناخته‌شده برای پرورش هوش كودك دارد.
ـ بازی‌های مجازی را به سمت بازی‌های مجازی استراتژیك سوق دهید. امروزه با وجود آسیب‌هایی كه از پرداختن به بازی‌های مجازی برای كودكان متصور است، بخشی از این سرگرمی‌ها مطابق اصول پرورش ذهنی تولید و عرضه می‌شوند. از آنجا كه جلوگیری از پرداختن كودكان و نوجوانان به بازی‌های مجازی در عمل غیرممكن است می‌توان در تهیه این نوع بازی‌ها دقت بیشتری به خرج داد.
ـ مطالعه را تشویق كنید. كودكان و نوجوانان به كتاب‌های خوب احتیاج دارند نه صفحه حوادث روزنامه‌ها. در انتخاب كتاب‌ها و منابع مطالعاتی به فرزندتان یاری دهید.
ـ از طرف دیگر بام نیفتید! توصیه آخر این است كه درباره افزایش هوش به صورت مستقیم با كودك صحبت نكنید. این كار نوعی توقع آشكار از سوی والدین برای كودك ایجاد می‌كند كه بالطبع مخرب است. علاوه بر آن هیچ‌گاه هوش كودك را تحقیر نكنید. كودكان حتی كلام توهین‌آمیز والدین را به عنوان حقیقت می‌پذیرند و در مواجهه با آن تسلیم می‌شوند.
- برای ایجاد انگیزه، خودباوری را در فرزندانمان تقویت كنیم. خودباوری كودكان زمانی قوام پیدا می‌كند كه آنها مورد اعتماد و احترام باشند، به حرف‌هایشان گوش داده شود و دیگران به توانایی آنان اعتقاد داشته باشند.
نكته: بازی‌های فكری مغز كودك را تغذیه می‌كنند و هوش وی را پرورش می‌دهند. پرداختن به شطرنج، جدول اعداد بازی‌های گروهی و استراتژیك و... می‌توانند ذهن كودك را تمرین دهد و دریچه‌های هوش و خلاقیت را پیش‌رویش باز كند.
اگر كودكان هیچ ذهنیتی نداشته باشند كه به چه فكر می‌كنند، چه چیزی را دوست دارند یا از چه چیزی خوششان نمی‌آید یا نقاط ضعف و قوتشان چیست، نمی‌توانند خودشان را باور كنند. آنان باید درك روشنی از ماهیت وجودی خویش داشته باشند.
راه های تقویت خود باوری در كودكان
ـ علائق و مهارت‌های تحصیلی و غیرتحصیلی را در كودك تشویق كنند.
ـ برای هرگونه پیشرفت او در هر زمینه، ارزش قائل شوند و به آن پاداش بدهند.
ـ كنجكاوی، خلاقیت و قدرت تخیل كودك را پرورش دهند.
ـ از كودك، رفتاری مسوولانه انتظار داشته باشند و در این زمینه نقش سرمشق را برای او ایفا كنند.
ـ تعهد به كیفیت یادگیری (در دانش‌آموزان) و خودپروری را به كودك نشان دهند.
ـ زمانی را برای سرگرمی و شادی كودك به همراه خانواده تعیین كنند.
ـ در موارد بروز اشتباه از جانب كودك، زیاد سختگیری نكنید.
ـ او را یاری كنید در مورد خودش احساس خوبی داشته باشد.
ـ به تمایلات و علایقش احترام بگذارید.
ـ درباره كاری كه ممكن است بتواند یاد بگیرد و انجام دهد به او امید بدهید.
ـ به او كمك كنید تا نسبت به آینده خود احساس امنیت و خوش‌بینی كند.
ـ از انتقادهای آزارنده و مخرب نسبت به فرزند خود بپرهیزید.
چگونگی پرورش انگیزه در دانش‌آموزان
انگیزش ذاتی دانش‌آموزان به یادگیری می‌تواند در محیطی امن، اعتمادبخش و حمایتگرانه، پرورش یابد. زمانی كه افراد در محیطی امن و مثبت قرار می‌گیرند و با دیگران روابط كیفی دارند، ترس از شكست و عدم امنیت به طور قابل‌ملاحظه‌ای كاهش می‌یابد.
انگیزش دانش‌آموزان در صورتی افزایش میِ‌یابد كه دریابند تكالیف یادگیری به طور مستقیم یا غیرمستقیم با نیازها، علایق و اهداف شخصی آنها مرتبط است.دانش‌آموزان از طریق یادگیری شرایط و فعالیت‌هایی برانگیخته می‌شوند كه به آنها اجازه داده شود تا دست به انتخاب‌های شخصی بزنید و مقتضیات تكالیف را با ظرفیت‌هایشان هماهنگ سازند.
معلمان باید نحوه مرتبط شدن افكار با خلقیات و انگیزه را به دانش‌آموزان نشان دهند و ثابت كنند كه دانش‌آموزان می‌توانند افكاری را كه بر انگیزه یادگیری آنها تاثیر می‌گذارد، كنترل كنند، چرا كه اگر دانش‌آموزان نسبت به خود و یادگیری‌شان افكار و احساسات منفی نداشته باشند، برای یادگرفتن، با انگیزه می‌شوند.
از كارهای مهمی كه معلم می‌تواند در كمك به دانش‌آموزان برای افزایش خودانگیزشی به كار گیرد، آموختن این مهم است كه خود آنها فرآیند یادگیری و فعالیت‌های ویژه یادگیری را ارزشمند تلقی كنند.
درك اهمیت، هدف‌گزینی برای دانش‌آموزان مهم است، چرا كه انتخاب هدف موجب ایجاد انتظارات مثبت و دلایلی می‌شود كه هرفرد برای كنترل زندگی‌اش می‌تواند از آن بهره بگیرد. به دانش‌آموزان، برای به عهده گرفتن كنترل و هدایت راهی كه می‌خواهند درپیش گیرند و آنچه كه می‌خواهند انجام دهند، كمك كنید.
می‌توان گفت كودكان موفق در مدرسه تحت تاثیر معلم‌های كارآمد و همچنین خط‌مشی‌ها، محیط، قواعد و مقررات مدرسه كارآمد قرار می‌گیرند. چنین مدرسه‌هایی قادرند وضعیت دانش‌آموزان، معلمان و دیگر كاركنان مدرسه را بهبود بخشند.