پرسشی از دکتر الهام شیرازی فوق‌تخصص روان‌پزشکی کودک و نوجوان
از گذشته تا امروز وجود داشته و هنوز هم کم نیستند پدر و مادرهایی که با کتک زدن فرزندشان می خواهند او را مودب بار بیاورند! به دلیل درخواست شما والدین گرامی، قصد داریم در «فرزندپروری» این هفته، به عواقب تنبیه بدنی بپردازیم. با دکتر الهام شیرازی، فوق تخصص روان پزشکی کودک و نوجوان و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران در این باره گفت وگو کرده ایم.
موضوع بحث ما درباره تنبیه کودک و آثار تربیتی آن است ولی اگر موافق باشید، ابتدا از آثار مثبت تشویق شروع کنیم.
موافقم، ولی قبل از شروع این بحث باید تربیت را معنی کنیم. تربیت یعنی اینکه ما به کودک کمک کنیم با شیوه درست، رفتار مناسب را یاد بگیرد. رفتار مناسب رفتاری است که مطابق با اصول انسانی باشد و این رفتارها جز با شیوه درست تربیت، یعنی تشویق و تنبیه بجا، حاصل نمی شود.
تشویق چه زمانی کاربرد دارد؟
در تمام مواردی که کودک رفتار مناسبی داشته باشد. در این شرایط باید رفتارهای مناسب کودک را به روی او بیاوریم و نشان دهیم متوجه آنها شده ایم. وقتی کودک شاهد رضایت بزرگ ترها از رفتار مناسبش شود، آن را ادامه می دهد.
تنبیه چطور؟
اگر کودک رفتار نا مناسبی داشت، باید در درجه اول او را متوجه کرد که رفتارش به چه دلیل مناسب نیست. بعد از آنکه نارضایتی خود را از رفتار نامناسب نشان دادیم، دلیل را هم گفتیم و کمک کردیم متوجه این مساله شود و به او یادآور شدیم که انجام این کار جریمه دارد، اجازه داریم اگر دوباره همان رفتار را تکرار کرد، او را تنبیه کنیم. البته تنبیه باید با شیوه انسانی، موقت و متناسب با کار نامناسب و سن کودک باشد یعنی مثلا کودک را از بازی با یک اسباب بازی یا وسیله مورد علاقه اش محروم کنیم. هرگز نباید او را از نیاز های اولیه مثل غذای اصلی یا پوشاک محروم یا از خانه بیرون کرد و مثلا گفت باید در راهرو یا راه پله بمانی!
تنبیه بدنی از دید برخی والدین خوب است و جواب می دهد. نظر شما چیست؟
تنبیه بدنی یعنی اینکه با زدن، هل دادن، سرد یا گرم کردن بیش از حد بدن کودک، سوزاندن یا فلفل ریختن روی زبانش و... در او درد ایجاد کنیم و با کمک حس بدی که درد ایجاد می کند، کودک را مجبور کنیم کار نادرست را تکرار نکند. پس تنبیه بدنی کاری غیرانسانی، غیراصولی و غیرحقوقی است و مصداق کودک آزاری است و شیوه درستی در تربیت محسوب نمی شود. حتی از نظر شرعی هر آسیبی که در اثر تنبیه در کودک به وجود آید مثل سرخی، کبودی، زخم و... دیه دارد. گذشته از غیرانسانی بودن، تنبیه بدنی تاثیر سوء زیادی در زندگی بچه دارد.
چه تاثیری در آینده کودک دارد؟
اشاره به ۳ تا از مهم ترین آنها، برای رد روش تنبیه کافی است، اول اینکه ارزش های غلطی در ذهن کودک نهادینه می شود. مثلا یاد می گیرد که زور بازو مهم تر است. وقتی والدین با تنبیه بدنی و ایجاد درد و ترس در کودک سعی می کنند او را از انجام کار اشتباهی نهی کنند، آنچه کودک درک می کند، این است که زور بازو مهم تر و قوی تر است. از سوی دیگر، چون کودک از بزرگ ترها الگو برداری می کند، سعی می کند برای وادار کردن کودکان کوچک تر یا همسن خود یا حتی والدین به انجام کاری یا نهی آنها، از زور بازویش استفاده کند. اگر هم والدین او را مواخذه کنند که زدن کار درستی نیست، ذهن کودک دچار دوگانگی می شود که پس اگر این کار درست نیست چرا پدر و مادرم مرا می زنند؟ همین کودک فردا در جامعه به محض اختلاف با فرد دیگری، بدون آنکه توجه داشته باشد حق با کیست، گلاویز می شود و حتی ممکن است مرتکب جرایم سنگین تری مثل قتل شود.
در واقع با تنبیه بدنی به بچه پیام می دهیم عصبانیت خود را بدون کنترل بروز دهد.
بله. نکته دوم که می خواستم اشاره کنم، همین بود که بچه می فهمد احساسات منفی توجیه رفتار نامناسب است. پدر و مادر وقتی کودک را تنبیه بدنی می کنند که دچار هیجان منفی هستند. با این کار به فرزندشان می آموزند اجازه دارد به جای کنترل احساسات منفی خود، رفتار نامناسبی داشته باشد! او هم چون از والدین الگو گرفته، وقتی عصبانی می شود، داد می زند یا اسباب بازی هایش را پرت می کند، دشنام می دهد و والدینش را می زند، در حالی که والدین باید به کودک یاد دهند وقتی دچار احساسات منفی می شود، خودش را کنترل کند. این کودک در آینده وقتی عصبانی می شود، به جای حل مساله، شروع می کند به تحقیر طرف مقابل و دشنام دادن و کتک زدن!
پس پیامدهایش زیاد است.
بله. کودکانی که تنبیه بدنی می شوند، مهارت حل مساله را نمی آموزند. فرض کنید فرزند شما گلدانی را می شکند. اگر به عنوان تنبیه، از او بخواهید زمین را تمیز کند و در ضمن از پول توجیبی او هم مقداری کم کنید و به کودک بگویید باید از برخی تفریح هایش صرف نظر کند تا پول لازم برای خرید گلدان دیگری فراهم شود، متوجه می شود که کار نادرستش چه عواقبی دارد و به گونه ای حل مساله را می آموزد. حالا فرض کنید شیوه صحیح تنبیه اجرا نشود و کودک را تنبیه بدنی کنید! فرزندتان در آن لحظه دچار درد و ترس و اضطراب می شود که تمام آنها ضدحل مساله است! کودکی که کتک می خورد، معمولا نمی فهمد اشتباهش چه بوده و چطور می توانسته آن را جبران کند. او در آینده نیز به جای حل مساله، دچار حالت های اضطرابی می شود.
اغلب این بچه ها نسبت به والدینشان بی اعتماد می شوند. درست است؟
بله. والدینی که بچه را کتک می زنند، در ذهن کودک بی اعتبار می شوند. بسیاری از پدر و مادرها بعد از آنکه کودک خود را تنبیه می کنند و درد کشیدن یا گریه اش را می بینند، پشیمان می شوند و برای آنکه دل او را به دست آورند، بغلش می کنند و او را می بوسند و با گفتن جمله هایی مثل اینکه کار تو اشتباه بود، نباید این کار را می کردی، من عصبانی شدم زدمت، تو بچه خوبی هستی و... سعی می کنند دوباره با کودک دوست شوند اما این کار اوضاع را خراب تر می کند و باعث بی اعتبار و بی احترام شدن والدین نزد کودک می شود چون کودک با اینکه کار بدی کرده، فکر می کند کارش بدنبوده در نتیجه والدین مجبور می شوند دفعه بعد خشونت بیشتری نشان دهند و در چرخه معیوبی می افتند که قابل حل نیست. حتی اگر والدین کار اشتباهی انجام دادند، نباید از کودک عذرخواهی کنند بلکه کافی است آن کار را دیگر تکرار نکنند و هرگز بچه را نزنند. فقط در شرایطی می توان از کودک عذرخواهی کرد که اصلا کار اشتباهی انجام نداده و بی دلیل تنبیه شده باشد.