خواستم بنویسم دو سال از خاموشی یک ستاره می‌گذرد؛ بعد فکر کردم مگر می‌شود یک نابغه، آن هم کسی شبیه مریم میرزاخانی که بر روی پیچیده‌ترین مسائل ریاضی کار کرد و فعالیت‌هایش الهام‌بخش افراد زیادی شد، خاموش شده باشد؟ مگر می‌شود درخشش اولین زن برنده مهم‌ترین جایزه ریاضی جهان از یادها برود؟ دو سال از مرگ میرزاخانی می‌گذرد و او شاید بیش از قبل الهام‌بخش و تاثیرگذار در عرصه‌های مختلف علمی، سیاسی و اجتماعی است.
بیست‌وسومین روز تیر ماه ۱۳۹۶ خبری شوکه‌کننده جهان را در بهت فرو برد. اولین زن و اولین ایرانی برنده جایزه فیلدز، استاد تمام دانشگاه استنفورد، مریم میرزاخانی درگذشت. خبر درگذشت مریم میرزاخانی به سرعت به تیتر اول اخبار سراسر جهان تبدیل شد. میرزاخانی فارغ‌التحصیل رشته ریاضی دانشگاه شریف بود که به صورت مستقیم توانست وارد مقطع دکتری در دانشگاه هاروارد شود. او در سی‌ویک سالگی استاد تمام دانشگاه استنفورد شد و در سال ۲۰۱۴، یعنی سه سال پیش از درگذشتش برنده جایزه فیلدز شد که به "نوبل ریاضیات" معروف است. بنابر اعلام داوران جایزه فیلدز، مریم میرزاخانی در زمینه نظریه سطوح ریمانی و فضاهای مدولی آن به پیشرفت‌های چشمگیری نائل آمد و افق‌های جدیدی را در این رشته گشود.
میراث علمی مریم میرزاخانی
دکتر ایمان افتخاری، معاون دپارتمان ریاضی پژوهشگاه دانش‌های بنیادی در مقاله‌ای که در سایت پژوهشگاه دانش‌های بنیادی منتشر شده، به مرور پژوهش‌های ریاضی مریم میرزاخانی پرداخته است. افتخاری در این مقاله می‌گوید: «کارهای ریاضی دکتر مریم میرزاخانی با معرفی ایده‌هایی کاملاً جدید و پیوند دادن شاخه‌های مختلفی از ریاضیات، پیشرفت‌های بسیار مهمی را در مطالعه رویه‌های ریمان و خانواده آنها رقم زده است. شاخه‌هایی نظیر هندسه هذلولوی، آنالیز مختلط، توپولوژی، سیستم‌های دینامیکی و هندسه جبری شمارشی در کارهای میرزاخانی به هم پیوند می‌خورند.»
در این مقاله آمده: «رساله دکتری مریم میرزاخانی، در کنار نتایج مهم و ارزنده دیگر و نوآوری‌های فراوان، اثباتی جدید از حدس ادوارد ویتن – که ماکسیم کنتسویچ به خاطر اولین اثبات از آن در سال ۱۹۹۸ جایزه فیلدز را دریافت کرد- درخود داشت. این رساله خیلی زود مورد توجه تعداد زیادی از ریاضیدانان قرار گرفت. در سال‌های بعد، میرزاخانی موفق به اثبات ارگودیک بودن شارترستن شد و سپس در پروژه‌ای مشترک با اسکین (و در بخشی مشترک با محمدی) "نظریه راتنر" را توسعه داد و نتایج مختلفی از آن گرفت.»
خواسته مریم میرزاخانی، بهانه‌ای برای تغییر یک قانون قدیمی
درگذشت مریم میرزاخانی از دو سال پیش تاکنون بازتاب‌های زیادی در ایران و جهان داشته است؛ از پیام تسلیت چهره‌های مختلف علمی و سیاسی تا مطرح شدن خواسته مرحوم میرزاخانی برای اعطای تابعیت ایرانی به فرزند خردسالش. همسر میرزاخانی اهل جمهوری چک است و مطابق آنچه که در ماده ۹۷۶ قانون مدنی وجود دارد، داشتن تابعیت ایرانی برای فرزند میرزاخانی ممکن نیست. دو روز پس از درگذشت این نابغه علم ریاضیات، رضا شیران، نماینده مردم مشهد و کلات، با اشاره به خواسته مریم میرزاخانی برای اعطای تابعیت ایرانی به فرزندش، آناهیتا، از درخواست تعدادی از نمایندگان زن مجلس برای تسریع رسیدگی به طرح اصلاح قانون تابعیت خبر داد.
پس از آن، دولت هم دست‌به کار شد و به گفته معاون اول رئیس‌جمهور قانون قدیمی تابعیت را که بر اساس آن، فرزند از پدر تابعیت می‌گرفت، تغییر داد و لایحه‌ای به مجلس فرستاد تا فرزند بتواند از مادر هم تابعیت بگیرد. این لایحه ۲۲ اردیبهشت ماه امسال که به صورت تصادفی با سالروز تولد مرحوم میرزاخانی همزمان بود، در مجلس تصویب شد. این لایحه به شورای نگهبان فرستاده شد؛ اما با ایراداتی که شورای نگهبان به این لایحه گرفت، مجدداً مورد بررسی مجلس قرار گرفت. هرچند که با گذشت دو سال از درگذشت مریم میرزاخانی، تحقق خواسته وی برای اعطای تابعیت به فرزندش هم‌چنان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد؛ اما در صورت اجرایی شدن این قانون، فرزندانی که حاصل ازدواج زنان ایرانی با مردان غیر ایرانی هستند، به صورت قانونی به هویت ایرانی دست پیدا می‌کنند.
بنیاد نیکوکاری مریم، هم‌چنان در انتظار ثبت
حدود ۶ ماه بعد از مرگ این ریاضیدان برجسته ایرانی، پدر وی در مراسم بزرگداشت مریم میرزاخانی از تلاش برای تأسیس بنیاد نیکوکاری مریم خبر داد. به گفته احمد میرزاخانی این بنیاد با اهدافی در راستای شناسایی و کشف استعدادها تأسیس می‌شود و برگزاری مسابقات و همایش‌های علمی در سطح محلی، منطقه‌ای و ملی برای ایجاد تحرک علمی نخبگان و ایجاد هماهنگی با سازمان‌ها و نهادهای مختلف با نخبگان از اهداف دیگر راه‌اندازی بنیاد نیکوکاری مریم میرزاخانی است.
مژگان حقیقی، مدیر روابط‌عمومی بنیاد مریم میرزاخانی در گفت‌وگو با ایسنا، در پاسخ به سوالی درباره این بنیاد گفت: این بنیاد هم چنان در حال به پایان بردن مراحل ثبت است. بنیاد مریم میرزاخانی در صورت ثبت و شروع به کار با تدبیر مناسب می‌تواند تأثیر مهمی بر کشف استعدادهای علمی در نقاط مختلف کشور داشته باشد.
جایزه مریم میرزاخانی
یکی دیگر از اقداماتی که بعد از درگذشت مریم میرزاخانی انجام شد، برگزاری همایش زن و علم و اهدای جایزه‌ای به نام مریم میرزاخانی به زنان برجسته در علم بود. همایش زن و علم (جایزه مریم میرزاخانی) دو سال پیاپی است که توسط معاونت فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و با همکاری معاونت ریاست جمهوری در امور زنان و خانواده برگزار می‌شود. در این همایش از زنان نخبه و فعال علمی، فرهنگی و اجتماعی تجلیل می‌شود.
یک روز جهانی به نام مریم میرزاخانی
پس از درگذشت مریم میرزاخانی، کمیته بانوان انجمن ریاضی ایران پیشنهاد "نامگذاری روز تولد مرحوم میرزاخانی" به نام "روز زنان در ریاضیات" را به اتحادیه بین‌المللی انجمن‌های ریاضی جهان داد و پس از موافقت این اتحادیه، ۲۲ اردیبهشت " روز زنان در ریاضیات" نامگذاری شد.
نامگذاری روز تولد یک زن ریاضیدان برجسته ایرانی از سوی یک نهاد بین‌المللی به عنوان "روز زنان در ریاضیات" قطعاً الهام‌بخش زنان ایرانی زیادی برای طی مسیرهای علمی و رسیدن به قله‌های علم و دانش خواهد بود؛ چراکه کلیشه‌های غیرمنطقی و قدیمی‌ای چون عملکرد ضعیف‌تر زنان نسبت به مردان در علوم و به خصوص ریاضیات را زیرپا می‌گذارد.
آنچه که مسلم است، این است که پس از گذشت دو سال از درگذشت مریم میرزاخانی، آنچه از وی به یادگار مانده، علاوه بر دستاوردهای عظیم و ارزشمند در ریاضیات، تأثیرگذاری وی بر مسائلی مهم هم‌چون هویت‌بخشی به فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی، کشف و رشد استعدادهای علمی و انگیزه‌بخشیدن به افراد و مخصوصاً زنان برای فعالیت‌های علمی است که کمتر دانشمند معاصر ایرانی توانسته در طول حیات و پس از مرگ چنین تأثیری بر جهان و جامعه خود داشته باشد.