یکی از روزهای سال ۱۹۹۴، یک مهندس رایانه به نام جف بزوس، سنگ بنای وقوع انقلابی در حوزه کسب و کار را بنا نهاد. در آن سال ها، فقط برخی ادارات دولتی و دانشگاه ها از اینترنت استفاده می کردند. در این میان، بزوس که مدت ها به بررسی اینترنت پرداخته بود، در ذهن خود گسترش چشمگیر این شبکه را پیش بینی و این گونه تصور کرد که اینترنت در آینده، به بخشی از زندگی روزمره انسان ها بدل خواهد شد. او برای این تصوراتش یک طرح اقتصادی اولیه آماده کرد. فکر می کرد که اینترنت، سبب گسترش فروش پستی محصولات بویژه کتاب می شود.
بزوس و همسرش در اولین اقدام پرمخاطره خود، شغل پر درآمدی را که در یک شرکت داشتند، رها کردند تا یک کتابفروشی اینترنتی را پایه گذاری کنند. آنها نام این فروشگاه را آمازون گذاشتند. پس از چند ماه فعالیت آزمایشی و بدون این که حتی تبلیغاتی داشته باشند، این فروشگاه توانست هر هفته ۲۰ هزار دلار درآمد داشته باشد. ظرف فقط چند سال، ارزش آمازون به میلیاردها دلار رسید. بزوس توانست تغییر شگرفی در نحوه خرید کالا در دنیا داشته باشد.
در دنیای کارآفرینان، شرکت آمازون نمونه تمام عیار یک نوآوری محسوب می شود. البته خلاقیت و نوآوری ممکن است به روش های مختلف به وجود آید. نوآوری در طیف گسترده ای از حوزه ها اهمیت دارد و سبب بهبود شرایط شغلی بسیاری از افراد می شود. ارائه افکار نوآورانه می تواند به ارتقای شغلی و نیز کسب درآمد بینجامد. در وضع نامطلوب اقتصادی، افزایش خلاقیت می تواند بسیار تعیین کننده باشد.
روان شناسان، خلاقیت را تولید آگاهانه و به کارگیری ایده های نوین می دانند. در فضای کسب و کار، تولید و خلاقیت به معنای به کارگیری ایده های نوینی است که به نتایج مثبت قابل سنجش می انجامد. در چند دهه اخیر، روان شناسان کوشیده اند تا به درک بیشتر خلاقیت در حوزه های مختلفی نظیر دانش و هنر بپردازند و به همین دلیل، به مطالعه کسانی همچون اینشتین، پیکاسو و سایر دانشمندان و هنرمندان نوآور پرداختند. این پژوهش ها در کنار پژوهش هایی که در مورد مهارت های حل مساله انجام شده، نشان می دهد که عوامل ژنتیک، اجتماعی و اقتصادی، بر کیفیت خلاقیت تاثیرگذار است.
با این که قرن ها بود که خلاقیت به عنوان استعداد ویژه افرادی معدود شمرده می شد، اما روان شناسان ریشه های خلاقیت را در برخی فرآیندهای ذهنی نظیر تصمیم گیری، زبان و حافظه یافته اند. خوشبختانه همه ما از این مواهب بهره مندیم و بنابراین می توانیم به شکلی بالقوه، خلاقیت خود را بهبود بخشیم. پژوهش هایی که بتازگی انجام یافته، نشان می دهد، تغییر دادن نگاه به پدیده های مختلف و نیز به کارگیری روش هایی برای افزایش فرآیندهای تفکر ناخودآگاه، می تواند سبب افزایش خلاقیت انسان ها شود.
ذهن باز
شخصیت هایی خاص نظیر بزوس، استیو جابز و بیل گیتس، الهام بخش بسیاری از افراد برای استفاده از مهارت های خلاقانه خود بوده اند. بسیاری از شرکت ها و افراد، از کارگاه های خلاقیت، جلسات بارش ذهنی، فیلم های آموزشی و حتی هیپنوتیزم به عنوان وسیله ای برای بهبود توانایی های خلاقیتی استفاده می کنند؛ البته مشخص نیست که استفاده از چنین روش هایی، سبب افزایش خلاقیت شود. با این همه، روان شناسان و دانشمندان عصب شناسی به نتایج مهمی دست یافته اند که می تواند به ما در درک حالت هایی از ذهن که در آن، افکار خلاق روی می دهد، کمک کند.
وقتی واژه خلاقیت را می شنویم، بسیاری از ما آن را معادل ایده های نو می دانیم. تولید ایده های نو اولین گام در فرآیند خلاقیت است. برای ایجاد فکری نو به منظور رسیدن به هدف، نیاز به ذهنی باز، یعنی ذهنی که درگیر کمترین قواعد و محدودیت هاست، داریم. سال ۲۰۰۹، تعدادی پژوهشگر در دانشگاه پنسیلوانیا اعلام کردند خلاقیت شاید از کنترل شناختی کمتر حاصل شود. به کلامی دیگر، قرار دادن محدودیت های کمتر بر سر راه فکر و رفتار ممکن است به خلاقیت بینجامد.
افکاری که بر مبنای محدودیت های بیرونی در ذهن ما ایجاد می شود، سبب افزایش فعالیت در کورتکس پیش پیشانی یعنی ناحیه ای که روی سطح مغز و پشت پیشانی قرار دارد، می شود. تصمیم گیری، تفکر و عمل در همین ناحیه از مغز صورت می پذیرد. وقتی به قواعد جاری و موجود بی تفاوت می شویم و تمرکز چندانی نداریم، از فعالیت این ناحیه کاسته می شود. این دانشمندان این پدیده را کاهش کارکرد لوب پیشانی (hypofrontality) نامیدند و این فرضیه را مطرح کردند که این امر، فواید زیادی برای زبان آموزی و افکار خلاقانه و نیز سایر جنبه های شناختی دارد.
پژوهشگران در سال های میانی دهه ۱۹۹۰ هنگام بررسی فعالیت الکتریکی در مغز افرادی که افکار نوآورانه در ذهن خود می ساختند، به شواهد اولیه کاهش کارکرد لوب پیشانی رسیدند. با دریافت امواج الکتریکی روی پوسته سر، دانشمندان می توانند وضع مغزی فرد را ارزیابی کنند. وقتی یک فرد درگیر کاری است که نیازمند کنترل شناختی و تمرکز و توجه است (مثلا حل یک مساله ریاضی یا تهیه فهرستی از وسایلی که برای سفر باید آماده کرد)، امواج مغزی وی به شکل امواج بتا خواهد بود. امواج بتا در فرکانس ۱۵ تا ۲۰ هرتز نوسان دارد، اما پژوهشگران متوجه شده بودند، وقتی فرد مورد آزمایش در حال شکل دهی به فکری خلاقانه است، امواج آلفا در کورتکس پیش پیشانی وی ایجاد می شود. امواج آلفا که طول موجی برابر ۸ تا ۱۲ هرتز دارد، نشان دهنده آرامش و نبود توجه ذهن است. لذا نتیجه این شد که تولید ایده های نوین، با میزان پایین تری از کنترل شناختی همراه است.
رفتار بیمارانی که لب پیشانی آنها به خاطر زوال عقل یا سایر بیماری ها از بین رفته بود نیز موید همین مساله است. این افراد در سازماندهی افکار یا کارهای خود دچار مشکلات جدی هستند، اما در عین حال، خلاقیت های مختلف هنری یا موسیقایی بروز می دهند که قبل از بیمار شدن فاقد آن بودند.
یافته های پژوهشی جدید هم تائیدی دوباره بر اهمیت کاهش کارکرد لوب پیشانی در فعالیت های روزمره ماست. به عنوان مثال، پژوهشگران به افراد شرکت کننده در آزمایش، تصاویر اشیایی معمولی (به عنوان مثال یک دستمال) را نشان دادند و از آنها خواستند تا یک کاربرد معمولی آن (مثل پاک کردن بینی) یا یک کاربرد غیرمعمول (مثل محافظ چیزی که در یک جعبه قرار دارد) را نام ببرند. شرکت کنندگانی که استفاده های غیرمعمولی اشیا را نام می بردند، کمترین فعالیت را در نواحی پیش پیشانی مغزی خود داشتند و در مقابل، نواحی خلفی مغز آنان بشدت فعال می شد. این نواحی معمولاً مسئول مهارت های دیداری ـ فضایی است. در مقابل، آنهایی که کاربردهای معمولی را نام بردند، الگویی خلاف این را در مغزشان داشتند. از آنجا که نام بردن کاربردهای غیرمعمول اشیا، حاصل جریان آزاد دانسته ها و تجربیات است، شرکت کنندگان می توانستند طیف گسترده ای از پاسخ ها را بیان کنند.
افزون بر این، ایده های نوین می تواند از توجه به ویژگی های دیداری (ظاهری) اشیا، نظیر شکل، اندازه و ترکیب آنها حاصل شود. در واقع، مغز به جای تاکید بر دانسته های قبلی، به حالتی می رسد که بر عناصر اولیه که معمولاً مغفول مانده، تاکید می کند.
دانشمندان توانسته اند، این حالت خاص ذهنی را شبیه سازی کنند. به این صورت که با تحریک الکتریکی پوسته سر، توانایی حل مساله در افراد افزایش می یابد. این یافته نیز مهر تائید دیگری بود بر این که کاهش فعالیت در کورتکس پیش پیشانی بویژه در نیمکره چپ مغز، بخشی مهم در فرآیند تفکر خلاقانه است.
نرمش ذهن
تمرین هایی که سبب به هم ریختن سبک معمول تفکر افراد می شود، می تواند سبب افزایش خلاقیت آنان نیز شود. به عنوان مثال، تلاش برای یافتن کاربردهای غیرمعمول اشیای معمولی می تواند به ما کمک کند تا به شیوه ای متفاوت به دنیای اطراف خود بنگریم. پژوهشی که سال ۲۰۰۶ انجام شد از تعدادی دانشجو خواسته شد ظرف ۱۵ دقیقه، شش کاربرد غیرمعمول برای ۱۲ جسم معمولی را نام ببرند. پس از انجام این مرحله، از آنها خواسته شد مسائلی عملی را حل کنند. برای برخی از این دانشجویان، برخی اشیای موجود در تمرین اول در تمرین دوم هم وجود داشت و برای برخی دانشجویان این گونه نبود. هر دوی این گروه ها در حل مسائل عملی عملکرد مشابهی داشتند، ولی هر دو گروه دانشجویان نسبت به گروهی که اصلا تمرین نام بردن کاربردهای نامتعارف را انجام نداده بود، عملکرد بهتری داشتند. بنابراین به نظر می رسد که تمرین نام بردن کاربردهای غیرمعمول اشیا، سبب شد خلاقیت شرکت کنندگان در حل مساله بعد از آن افزایش یابد.
یکی دیگر از راه هایی که می تواند به افزایش خلاقیت منجر شود، عبارت است از توصیف اشیا به شیوه ای غیرمعمول، به عنوان مثال، از نظر ویژگی هایشان و نه کاربرد هایی که دارند. پژوهشی که سال ۲۰۱۲ در دانشگاه ماساچوست انجام شد، روان شناسی به نام تونی مک کفری به دانشجویانش آموزش داد که چگونه اشیا را با توجه به شکل، اندازه و مواد تشکیل دهنده شان تعریف کنند. به این ترتیب یک شمع را می توان پارافین و فتیله و حتی به شکلی مفهومی تر به عنوان یک رشته و چربی استوانه ای شکل تعریف کرد. دکتر تونی مک کفری دانشجویانش را تشویق می کرد از خود بپرسند «آیا باز هم می توان آن شیء خاص را به اجزایی اولیه تر تجزیه کرد؟» و این که «آیا توصیف من، یادآور استفاده خاصی است؟». عملکرد افرادی که این دوره آموزشی را سپری کرده بودند در حل مساله، ۶۷ درصد نسبت به بقیه افراد بیشتر شد. یکی از دلایل برتری این بود که این افراد بهتر می توانستند متوجه ویژگی های خاصی از مسائل شوند که برای حل مساله ضروری است.
انجام کارهای معمولی به شیوه ای غیرمتعارف می تواند فرآیند تفکر ما را دگرگون ساخته، احتمال بروز خلاقیت را افزایش دهد. در پژوهشی که سال ۲۰۱۲ توسط پژوهشگران هلندی انجام شد از گروهی از شرکت کنندگان خواسته شد با کره و شکلات (از غذاهای محبوب در این کشور)، ساندویچ صبحانه درست کنند. نیمی از این افراد این کار را به روشی معمول و نیمی دیگر به شیوه ای نامتعارف انجام دادند. در مرحله بعدی، دو دقیقه به این افراد وقت داده شد تا کاربردهای مختلف و غیرمعمول یک آجر را نام ببرند و ظرف دو دقیقه بعد، پاسخ های بیشتری به این پرسش بدهند که «چه چیزهایی صدا تولید می کند؟» نتیجه این شد که آنانی که ساندویچ را به شیوه ای نامتعارف درست کرده بودند (و به تبع آن انتظاراتشان تغییر کرده بود) پاسخ های بیشتری به این پرسش ها دادند و نمره بیشتری در انعطاف شناختی به دست آوردند.
اگر این تمرینات ذهنی نتوانست سبب شود تا ایده های جدیدی به ذهن شما برسد، از ناخودآگاهتان استفاده کنید. یکی از راه های رسیدن به این هدف عبارت است از فکرکردن به موضوعی خاص و خوابیدن پس از آن. مرحله ای از خواب که با نام حرکت سریع چشم یا مرحله رویابینی شناخته می شود، می تواند به شما برای ارتباط دادن ایده های نامرتبط کمک کند. راه حل پرسشی که در ذهن دارید ممکن است درست قبل از این که کاملاً خوابتان ببرد به سراغتان بیاید.
پژوهش های جدید نشان می دهد تغییر نگاه به پدیده های مختلف و نیز بکارگیری روش هایی برای افزایش فرآیندهای تفکر ناخودآگاه، می تواند سبب افزایش خلاقیت انسان ها شود. این نتایج مثبت می تواند از پرسه زنی ذهن هم حاصل شود. گروهی از پژوهشگران هلندی سال ۲۰۰۶ از شرکت کنندگان خواستند تا اسم های جدیدی برای یک سری محصولات مختلف برگزینند. افرادی که طی این کار بیشتر حواسشان پرت می شد، پاسخ های بیشتری به این پرسش دادند. در پژوهشی دیگر، دانشمندان نشان دادند که فرآیند ناخودآگاه می تواند پاسخی برای هر پرسش دشواری که نیازمند جستجو در حجم عظیمی از دانسته هاست، بیابد. این نتایج نشان می دهد، اگر با مساله ای بغرنج و بسیار پیچیده روبه رو هستید، بهتر است که پس از مدتی فکر کردن در مورد آن، اندکی استراحت کنید و به کاری دیگر بپردازید.
البته آنچه قرار است در این مدت کوتاه استراحت انجام دهید، هم مهم است. یکی از پژوهش هایی که در این زمینه در سال ۲۰۰۹ در دانشگاه سیدنی استرالیا انجام شد، از شرکت کنندگان خواسته شد تا جایی که می توانند کاربردهای مختلف یک تکه کاغذ را نام ببرند. از برخی شرکت کنندگان خواسته شد تا ظرف چهار دقیقه این کار را انجام دهند و از گروهی دیگر خواسته شد تا دو دقیقه به این کار اختصاص دهند و سپس از آنها خواسته شد به مدت پنج دقیقه تمرینی مشابه (ذکر مترادف های یک سری کلمه) را انجام دهند و دوباره به مدت دو دقیقه کاربردهای کاغذ را ذکر کنند. از شرکت کنندگان گروه سوم خواسته شد تا در وقت استراحت خود، یک پرسشنامه اطلاعات شخصی را پر کنند. گروه دوم و سوم که در میان ذکر کاربردهای کاغذ وقفه ای داشتند، نسبت به گروه اول که بی وقفه کار کردند عملکرد بهتری داشتند و گروه سوم که در این وقفه، فعالیتی نامربوط انجام داد، بهترین عملکرد را داشت.
افکارتان را کنترل کنید
خلاقیت، علاوه بر تولید ایده نوین، در بردارنده ارزیابی نظرات، برگزیدن بهترین نظر و به کارگیری طرحی برای عملی سازی آن می شود. این فرآیند ارزیابی، دومین مرحله ضروری از تفکر خلاق است. در این مرحله بر خلاف مرحله قبل، فیلتر شناختی در کورتکس پیش پیشانی قدرتمند عمل می کند. در پژوهشی که در یکی از دانشگاه های کانادا انجام شد، پژوهشگران از شرکت کنندگان خواستند، در دستگاه تصویربرداری مغزی قرار گرفته و در همان زمان، تصویر جلد یک کتاب را طراحی کرده، روی صفحه ای بکشند. از شرکت کنندگان خواسته شد تا تصویر مورد نظرشان را ظرف ۳۰ ثانیه کشیده، در ۲۰ ثانیه بعدی، آنچه را کشیده اند، ارزیابی کنند. نتیجه این شد که کورتکس پیش پیشانی در مرحله ارزیابی طرح کشیده شده فعال تر بود و این نشان می داد که شبکه کنترل اجرایی که وظیفه مهار رفتاری را دارد، در مرحله ارزیابی فعالیت بیشتری نسبت به مرحله خلق ایده جدید دارد.
بر این اساس، شاید انسان های خلاق آنانی باشند که در کمرنگ و پررنگ ساختن نقش سیستم شناختی خود بر اساس موقعیت بهتر عمل می کنند. این توانایی در اصطلاح «انعطاف شناختی» نامیده می شود. در پژوهشی که سال ۲۰۱۰ انجام شد، گروهی از دانشمندان در دانشگاه ایالتی داکوتای شمالی، با استفاده از آزمون معمولی کتبی به بررسی خلاقیت ۵۰ دانشجوی کارشناسی پرداختند. پس از آن، ظرفیت کنترل شناختی این دانشجویان با استفاده از «آزمون استروپ» مورد بررسی قرار گرفت. در این آزمون به شرکت کنندگان فهرستی از نام رنگ ها داده می شود (مثلا زرد، قرمز و...). این واژگان با رنگ های مختلفی چاپ شده و این رنگ الزاما با خود واژه یکی نیست. از شرکت کنندگان خواسته می شود تا رنگ آن واژه را بدون خواندن آن واژه بگویند.
این آزمون به بررسی این مطلب می پردازد که فرد شرکت کننده چقدر می تواند اطلاعات نامرتبط را فیلتر و بر اطلاعات مهم تمرکز کند. به این ترتیب، یکی از مهم ترین وظایف کنترل شناختی مورد ارزیابی قرار می گیرد. با این که هم افراد خلاق و هم افراد غیرخلاق، عملکرد خوبی در این آزمون داشتند، اما در مواردی که واژه و رنگ آن یکی نبود، افراد خلاق کارایی بیشتری داشتند. این نتایج نشان می دهد که افراد خلاق، انعطاف شناختی بیشتری داشتند که این خود، سبب توانایی تولید ایده های جدید و نیز به کارگیری عملی آنها می شود. در این میان روان شناسان به دنبال راه هایی برای تقویت خلاقیت و یافتن روش هایی برای بهبود فرآیند ایجاد ایده های نو و عملی کردن آنها بوده اند.