کتاب‌های درسی به دلیل اهمیتی که در تعیین محتوا و خط‌مشی نظام آموزش کشور دارند، کانون توجه مسئولان، کارشناسان و دستاندرکاران آموزش و پرورش است. اهمیت کتاب‌های درسی در نظام آموزشی کشور ما از آن جهت است که نظام آموزشی ما متمرکز است و تقریباً تمام عوامل آموزشی بر اساس محتوای کتاب درسی تعیین و اجرا می‌شود. از این رو وزیر آموزش و پرورش عنوان کردند که حتی یک غلط در کتاب درسی زیاد است. در این خصوص و نحوه تولید محتوای کتب درسی با حجت‌الاسلام محی‌الدین بهرام محمدیان، رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی به گفت‌و‌گو نشستیم که می‌خوانید.
به تازگی دکتر فانی، وزیر آموزش و پرورش عنوان کردند که کتاب‌های درسی منطبق با نیازسنجی امروز نیست. لطفاً بفرمایید چه نیازی احساس شده که ایشان از این موضوع صحبت می‌کنند؟
یکی از برنامه‌هایی که در سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی در محتوای آموزشی دنبال می‌کنیم، تولید محتوا براساس فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی است که باید متناسب با نیازهای امروز دانش‌آموزان باشد، ما در این سازمان به دنبال آن هستیم که ضمن آن‌که دروس با فناوری‌های نوین، پیشرفت علوم و تکنولوژی روز همخوانی داشته باشد، با ارزش‌های ایرانی و اسلامی منطبق باشد. از این رو در سال‌های اخیر با مطالعات مستمر کمبودهایی را که کتاب‌های درسی سابق داشتند رفع کردیم. به عنوان نمونه کتاب ریاضی پایه اول دبستان بعد از 30سال تغییر کرد. همچنین کتاب علوم که 20سال بدون تغییر مانده بود مورد بازبینی و تغییر قرار گرفت. این در حالی است که ضرورت دارد کتاب درسی هر 5سال مورد تجدیدنظر قرار بگیرد. این‌که وزیر آموزش و پرورش، صاحبنظران و کارشناسان کتاب‌های درسی را متناسب با نیازمندی امروز نمی‌داند ناظر به محتوایی است که در گذشته تولید شده و هنوز در آموزش و پرورش وجود دارد و تدریس می‌شود و برهمین اساس هم تولید محتوای جدید شکل می‌گیرد.
برخی کارشناسان بر ضرورت «چند تألیفی» شدن کتاب درسی تأکید دارند، علت این امر چیست؟
چند تألیفی شدن به معنای آن است که براساس برنامه درسی تولید محتواهای متنوعی داشته باشیم. در گذشته نیز این کار صورت گرفته که در بعضی آثار موفق بوده‌ایم و در بعضی جاها هم نیازمند به سیاستگذاری آموزشی و تربیتی جدیدی هستیم. در کشور ما آموزش و پرورش به صورت متمرکز اداره می‌شود، برنامه‌ریزی و کتاب واحد داریم و همچنین به تفاوت‌های فردی دانش‌آموزان هم توجه می‌شود، اما سند برنامه درسی ملی یکی از تکالیفش آن است که بتوانیم کاهش تمرکز کنیم یعنی فرصت بدهیم که در بعضی دروس، آموزش و پرورش مناطق و مراکز استان‌ها براساس نیاز بتوانند تولید محتوا کنند که اگر این تولید جدید اتفاق بیفتد چند تألیفی کتاب را در هر درسی در بعضی نقاط کشور خواهیم داشت، یعنی یک کتاب متمرکز سراسری داریم و در کنارش کتاب‌های دیگر که در چرخه یادگیری قرار می‌گیرند. البته تجربه نیمه موفقی در این زمینه داشته ایم، به‌طور مثال کتاب عربی استان کرمان و کتاب فنی و حرفه‌ای استان مازندران چند تألیفی بود.
اما امروز در سازمان پژوهش بیشتر روی چند تألیفی شدن کتاب درسی در دوره فنی حرفه‌ای و کاردانش تمرکز داریم. چراکه معتقدیم براساس بازار کار باید تولید محتوا کنیم. ضمن آن‌که اگر بخواهیم سیاست چند تألیفی شدن کتاب درسی را در آموزش و پرورش اجرایی کنیم باید چند اتفاق در آموزش و پرورش بیفتد، یکی از موانع کنکور است. در کنکور دانش‌آموزان در یک شرایط واحد قرار می‌گیرند و از یک منبع واحد درس می‌خوانند و آزمون می‌دهند. در صورتی که بخواهیم کتاب درسی را چند تألیفی کنیم دانش‌آموزان دچار مشکل می‌شوند بنابراین بزرگترین مانع در چند تألیفی شدن همین منابع واحد کنکور است. ضمن آن‌که در حال حاضر برنامه درسی ملی را تولید کرده‌ایم برای همه حوزه‌های یادگیری نتوانسته‌ایم کتاب راهنما تولید کنیم. البته امیدواریم تا پایان سال این اتفاق بیفتد و کتاب راهنما تولید شود که اگر این اتفاق بیفتد به سیاست چند تألیفی می‌رسیم. این آغازی برای آینده است تا در آینده منابع متنوعی برای کلاس درس داشته باشیم.
چه مشکلاتی در تألیف کتب درسی و پژوهش وجود دارد؟
تحقیقات و پژوهش‌های آموزش و پرورش باید مشتری‌مدار باشد تا مخاطب را جذب کند. ما اگر می‌خواهیم پژوهش‌هایمان در حوزه تعلیم و تربیت مفید و اثرگذار باشد باید از همین امروز برنامه‌ریزی‌های لازم را بر اساس برنامه ششم توسعه آغاز کنیم. یکی از موانع کار ما در حوزه پژوهش اندک بودن پژوهشگران خوب و مناسب در این حوزه است، به همین جهت تربیت پژوهشگران خوب را در دستور کار خود قرار داده‌ایم. یکی دیگر از برنامه‌هایی که در دستور کار ما است تربیت پژوهشگر و همچنین ترویج تفکر پژوهشی در جامعه است. باید از کودکی فرزندانمان را با فرهنگ پژوهش آشنا کنیم و آنها را در طول سال‌های تحصیلی به کار پژوهش عادت بدهیم. آموزش ما باید پژوهش مبنا باشد. آموزش حلقه واسطه‌ای است و اصل این آموزش هم باید مبتنی بر پژوهش باشد و در نهایت باعث رشد و شکوفایی استعدادها شود. بر همین اساس این پژوهش‌ها زیربنای برنامه‌ریزی ما قرار گرفته است.
تولید محتوای جدید در کتاب درسی براساس چه نیازی شکل می‌گیرد؟
تولید محتوای جدید در کتاب درسی زمانی اتفاق می‌افتد که شورای عالی انقلاب فرهنگی نیازی را برای آموزش احساس کند، قانونی در مجلس شورای اسلامی به تصویب برسد یا دولت مصوبه‌ای را در دست اجرا داشته باشد و نیاز به آموزش و یادآوری آن موضوع در کتاب درسی باشد مانند هدفمندی یارانه ها.
وظیفه ما در سازمان، پژوهش برنامه درسی است که این موضوعات متنوع را به کتاب آموزشی درسی تبدیل کنیم. برای تحلیل محتوای آن باید ابتدا پژوهش کنیم. تولید محتوای کتاب آموزشی به این صورت نیست که مانند کتاب رمان، نویسنده هر آنچه که از ذهنش تراوش می‌شود یا تجربه فردی‌‌اش را بازآفرینی کند و به رشته تحریر درآورد یا معلمی براساس تجربه خود کتاب درسی تألیف کند. مؤلف کتاب درسی باید متخصص موضوع باشد و اولویت نیازها را بشناسد علاوه بر این‌که به طرز نوشتن زبان آموزش آشنا باشد. در این مواقع نیازمند متخصص کافی هستیم اما معمولاً سخت است که فردی همه این تخصص‌ها را داشته باشد. در این مواقع برای تألیف کتاب درسی تیمی را تشکیل می‌دهیم تا نقیصه و اشتباهات فردی را در گروه جبران کنیم. گروه‌های برنامه‌ریزی برای هر کتاب درسی معمولاً بین 15 تا24 نفر هستند. در تألیف یک کتاب درسی علاوه بر یک نویسنده اصلی، معلم مجرب مربوط به آن درس و پایه تحصیلی، روانشناس، صاحبنظر معارف اسلامی، استاد ادبیات فارسی، متخصص حوزه هنر، گرافیک و طراحی، متخصص آموزشی و همچنین متخصص دیگری درخصوص تکنولوژی آموزشی داریم که نحوه تدریس در آینده را برنامه‌ریزی می‌کند.
اکنون تعداد متخصصان ما در سازمان پژوهش در همه حوزه‌ها کم است. در حال حاضر اتکای ما به پژوهشگران پژوهشگاه‌ها و استادان دانشگاه‌ها است. اما چون این پژوهشگرها تخصص اصلی‌شان پژوهشگری در آموزش و پرورش نیست ما را دچار مشکل می‌کند. به همین جهت معتقدم اگر بخواهیم به پژوهش‌هایی که نیاز امروز است برسیم و مشتری‌مدار باشیم، نیازمند آن هستیم که پژوهشگر تربیت کنیم.
آیا برنامه‌ای برای انتشار کتاب درسی به زبان محلی دارید؟ در آینده می‌توانیم شاهد کتاب درسی به زبان محلی باشیم؟
آنچه که در قانون آمده، آشنایی با ادبیات زبان محلی است. به این صورت که ادبیات زبان محلی را آموزش بدهیم و نه این‌که با ادبیات محلی آموزش بدهیم. زبان رسمی کشور فارسی است و اسناد رسمی هم به زبان فارسی نوشته شده است. مثلاً نمی‌شود ریاضی و اجتماعی را به زبان آذری آموزش بدهیم.
البته برای بخشی از دانش‌آموزان که می‌خواهند با ادبیات و زبان محلی خود آشنا شوند در کتاب استان شناسی دوره متوسطه بخشی از آن به زبان و ادبیات و فرهنگ آن استان اختصاص یافته است. در این کتاب به معرفی شاعران، ادبیات و ضرب المثل‌های آن زبان پرداخته شده است. اما اگر بخواهیم فراتر از این، زبان محلی را آموزش دهیم نیاز به نظر شورای عالی انقلاب فرهنگی و مصوبه قانونی از سوی مجلس شورای اسلامی است.
در حالی که شاهد تبلیغ کتاب کمک درسی در تلویزیون هستیم. مسئولان وزارت آموزش و پرورش از غیرقانونی بودن این کتاب‌ها سخن می‌گویند. علت این تناقض چیست؟
متأسفانه عده‌ای در حوزه تولید منابع آموزشی تنها سود شخصی خود را لحاظ می‌کنند. خانواده‌ها، صدا و سیما را به‌عنوان یک مرجع برای معرفی کالا مناسب می‌شناسند، از این رو صدا و سیما باید در زمینه معرفی منابع آموزشی توجه و دقت بیشتری داشته باشد که راهکارهای آن هم درمصوبه 828 شورای عالی آموزش و پرورش که با امضای رئیس جمهوری ابلاغ شده، دیده شده است.
وظیفه صدور مجوز برای تبلیغ کتاب‌های کمک درسی به عهده معاونت پژوهشی وزارت آموزش و پرورش است و تاکنون هم این معاونت هیچ گونه مجوزی برای تبلیغ کتاب‌های کمک درسی صادر نکرده است. بارها نیز از مسئولان صدا و سیما خواسته شده تا مجوزهای موجود را به این معاونت ارائه دهند. با این حال پس از گذشت چند ماه متأسفانه پاسخی به درخواست آموزش و پرورشداده نشده است.
در قوانین، صداوسیما موظف شده که در تولید محصولات برای کودکان و نوجوان نظارت آموزش و پرورش اعمال شود. ضمن آن‌که دستگاه‌های نظارتی مانند مجلس، دیوان عدالت اداری، دیوان محاسبات و شورای نظارت بر صدا و سیما باید اعمال نظارت کنند. از این رو درخواست ما از صدا و سیما این بوده که هر کالای آموزشی که تبلیغ می‌شود با مجوز آموزش و پرورش باشد. نگرانی ما این است که ممکن است این مجوزها واقعی نباشد و فسادی در این زمینه شکل بگیرد. از این رو به صداو سیما عنوان کردیم که اگر مجوزی صادر شده، ارائه کنند تا از صحت و سقم آنمطلع شویم.
ضمن آن‌که یک فرم برای معرفی کتاب‌ها و محصولات آموزشی در کتاب‌های درسی جدیدالتألیف اختصاص داده شده تا محصولات کمک آموزشی مرتبط با پایه و رشته درسی را به معلمان و دانش‌آموزان معرفی کنیم.