دكتر ابوالقاسم غفاری، از برجسته‌ترین دانشمندان ایرانی در حوزه علوم ریاضی، فیزیك و صنعت فضاست. ایشان نخستین ایرانی راه یافته با سازمان فضایی آمریكا، ناسا می‌باشد. دكتر غفاری تنها خارجی حاضر در پروژه بزرگ آپولو بوده است. پیش از آن نیز در زمینه علوم ریاضی و فیزیك، فعالیت های فراوانی به انجام رسانیده است كه یكی از برجسته‌ترین آنها، همكاری با پروفسور اینشتین در زمینه نظریه وحدت میدان‌ها می‌باشد. نظریه‌ای كه سالها ذهن دانشمندان را به خود مشغول داشته است و تلاشی است در جهت یگانه‌كردن كل نیروهای جهان هستی.
دكتر غفاری در 25 خرداد ماه سال 1285 هجری شمسی در تهران متولد شد و تحصیلات پایۀ خود را در دبیرستان دارالفنون به اتمام رسانید. ریاضیات و فیزیك را در دانشگاه نانسی فرانسه تحصیل كرد و دیپلم ستاره‌شناسی و آنالیز عالی ریاضیات را نیز از آنجا دریافت نمود. او دكترای ریاضیاتِ فیزیك را از دانشگاه سوربن فرانسه اخذ كرد. در 1315 به اعضای هیئت علمی دانشگاه تهران پیوست و پس از اتمام خدمت سربازی از سال 1319 تا 1334 به عنوان استاد تمام آنالیز عالی تدریس كرد و این در حالی بود كه در سال 1325، به دعوت دانشگاه سلطنتی لندن مدتی را در آنجا گذرانده و مدرك پی اچ دی تصحیح فاكتورهای سرعت و روش هودوگراف در دینامیك گازی را از آنجا دریافت كرد.
پس از آن، در دانشگاه‌های لندن و آكسفورد، به حل مسائل پیچیده فیزیك مشغول شد و نسبیت را نیز در دانشگاه آكسفورد نزد پروفسور میلن، فراگرفت. در سال 1339، به دعوت دانشگاه هاروارد، به آنجا نقل مكان كرد و تحقیقاتی را در زمینه معادلات دیفرانسیل و نیز حل مسائل دینامیك گازی به انجام رسانید. در این مدت همچنین به عنوان عضو موقت انستیتو مطالعات پیشرفته در پرینستون و نیز دستیار تحقیقاتی ریاضیات در دانشگاه ایالتی پرینستون انتخاب گردید.
در سال‌های 1340 و 1341، با پروفسور آلبرت اینشتین در رابطه با نظریه وحدت میدان‌ها فعالیت كرد و همزمان، با پروفسور مورس و لفچز در رابطه با معادلات دیفرانسیل در ابعاد بزرگ كار كرد. در 1341 بار دیگر به ایران بازگشت و به تدریس معادلات دیفرانسیل در دانشگاه تهران پرداخت. در 1347 رساله پروفسوری خود را در زمینه ریاضیات و استاتیك در دانشگاه واشنگتن ارائه داد و از 1337 تا 1341 در این دانشگاه به تدریس معادلات دیفرانسیل پرداخت. در 1343، تحت عنوان دانشمند هوافضا به پایگاه فضایی گودارد ناسا نقل مكان كرد. پس از آن به پروژه عظیم آپولو پیوست و به انجام محاسبات مربوط به مسیر انتقال كپسول حامل انسان به مدار ماه پرداخت. و در سال 1351، از ناسا بازنشسته شد و تحقیقات خود را در زمینه دینامیك‌های ستاره‌ای و كنترل ماموریت‌های بین سیاره‌ای ادامه داد. او در 1348 به پاس خدماتش در جریان ماموریت آپولو ـ 11 از طرف نیكسون، رئیس جمهور وقت ایالات متحده، مدال افتخار دریافت كرد. ایشان همچنین در پروژه جنگ ستارگان نیز فعالیت‌هایی را به انجام رسانیده‌اند.
دكتر غفاری هم اكنون در آمریكا ساكن بوده و همچنان به انجام تحقیقات علمی در سن 101 سالگی می‌پردازد. گروه نجوم شفق تصمیم گرفت تا در مصاحبه‌ای ویژه با پروفسور غفاری، به سراغ سال‌های فعالیت ایشان در ناسا در زمان انجام پروژه عظیم آپولو برود. بخشی از این مصاحبه را می‌توانید در این‌جا مشاهده كنید.
در حاشیهٔ کنفرانس لاهور؛ آوریل ۱۹۵۳. به ترتیب از چپ به راست: پروفسور ضیاءالدین، پروفسور بهابها (رئیس کمیسیون انرژی هندوستان و از دانشمندان هسته‌ای برجسته این کشور)، پروفسور غفاری، پروفسور عبدالسّلام (پدر فیزیک هسته‌ای پاکستان و یکی از سه برندهٔ نوبل فیزیک ۱۹۷۹) و پروفسور نصیر. غفاری در خصوص این عکس می‌گوید: «… یک کنفرانس علمی در لاهور پاکستان برگزار شد که من هم دعوت شده بودم برای سخنرانی. آنجا، هم بهابها بود و هم جوان فیزیکدانی به نام عبدالسلام؛ همان که بعداً جایزه نوبل هم گرفت. من عبدالسلام را از لندن می‌شناختم. این دو با هم خیلی اختلاف داشتند. من سر ظهر دست هر دو را گرفتم و با هم بردم ناهار و تمام تلاشم را کردم که این‌ها را آشتی دهم» / منبع: کتابخانه شخصی پروفسور غفاری.
- آقای دكتر از راه‌یابی به سازمان فضایی آمریكا برای ما توضیح دهید.
بله، یك كنگره بین‌المللی است كه هر ساله در یكی از شهرهای اروپا یا آمریكا تشكیل می‌شود، من در همه این كنگره‌ها شركت كردم. اولین كنگره‌ای كه من در آن شركت كردم در سال 1950 در دانشگاه هاروارد و آخرین آن هم در سال 1972 در ونكوور كانادا بود و كنگره‌های دیگری هم بود كه هر 4 سال یكبار برگزار می‌شد و آشنایی من با این موضوعات، از این كنگره‌ها آغاز شد. زمانی كه در سال 1956 به آمریكا رفتم، به اداره استاندارد آنجا منتقل شدم و در آنجا با شخصی به نام دكتر هوگ درایدن (معاون پیشین ناسا؛ امروزه یكی از پایگاه‌های ناسا به احترام وی، درایدن نامیده شده است) آشنا شدم. زمانی كه ناسا تشكیل می‌شد، از عده زیادی جهت همكاری دعوت كردند كه درایدن نیز مرا به ناسا دعوت كرد.
- آقای دكتر از سال‌های فعالیت خود در ناسا برای ما بگویید.
ناسا، 8 شعبه داشت كه شعبه مربوط به موشك‌های فضایی، در ایالت آلاباما قرار داشت و ریاست آن را دكتر ورنر فون براون (پدر موشك‌های فضایی آمریكا) عهده‌دار بود. در این بخش قریب به 40 آلمانی با تابعیت آمریكایی فعالیت می‌كردند. من در یكی از سخنرانی‌های فون براون در واشنگتن با او آشنا شدم. او پس از كار در آلاباما، معاونت ناسا را به عهده گرفت و پس از آن نیز به نیویورك نقل مكان كرد و مدیر یك كمپانی ساخت هواپیماهای اف ـ 14 شد. در این مدت همچنین سفری به تهران داشت كه در آن با شاه ایران ملاقات كرد و رایزنی‌هایی را درباره فروش این نوع هواپیماها به ایران انجام داد. البته این كار به آسانی صورت نگرفت زیرا آمریكا بیم آن داشت كه این هواپیماها از طریق ایران به شوروی منتقل شود.
در هر صورت، 2 سال اولیه فعالیت‌های من در ناسا، در زمینه مشاوره بود و بعد از آن به پروژه آپولو انتقال یافتم. پس از آن نیز به پروژه ژوپیتر ملحق شدم. در پایان هم از ناسا بدلیل مشكلات رفت و آمد به ایران، تقاضای بازنشستگی كردم. پیش از آپولو، موشك های ردستون و تیتان، منحصرا توسط ارتش آمریكا ساخته می‌شد اما پس از شروع پروژه آپولو، موشك های ساترن كه مختص سفر به ماه بودند ساخته شد.
وظیفه ما در آپولو، تعیین مسیر فضاپیما در جریان سفر به ماه بود تا فضاپیما بتواند در كوتاه‌ترین زمان، حداكثر فعالیت را انجام دهد و یا اگر اشتباهاتی در مسیر رخ می‌داد، آنها را اصلاح می‌كردیم. ما از ابتدای پروژه و از مأموریت آپولو – 1، در ناسا استخدام شدیم. پرتاب های اولیه (تا آپولو – 11) همگی آزمایشی بودند تا بالاخره آپولو – 11 موفق شد بر سطح ماه فرود بیاید. خطر جانی هم فقط در ماموریت آپولو – 1 رخ داد. البته در ماموریت آپولو – 13 نیز مشكلاتی برای فضانوردان بوجود آمد كه با هدایت بسیار عالی فرمانده ماموریت، با سلامت به زمین بازگشتند.
- آیا شما در جریان ماموریت آپولو – 13 نیز حضور داشتید؟
خیر، من آن زمان به پروژه ژوپیتر منتقل شده بودم. (پروژه ژوپیتر مربوط به ارسال نخستین روبات دست‌ساز بشر به سمت سیاره مشتری بود كه پایونیر ـ 10 نام داشت).
- همكاران شما در آپولو چه كسانی بودند؟
زمانی كه در ناسا بودم، ریاست بخش ما را یك اتریشی به عهده داشت كه پیش از آن در ساخت موشك های وی ـ 1و وی ـ 2 (اولین نسل موشك های جنگی و فضایی جهان) فعالیت داشت كه در جنگ جهانی دوم به اسارت آمریكا گرفته شده بود. موشك های وی ـ 2 همان موشك هایی بود كه در اواسط جنگ جهانی، آلمان بر ضد انگلیس به كار می برد. از فعالان این موشك، تنها این شخص با من همكار بود. معاون این بخش، یك آلمانی بود و نفر سوم هم بنده بودم. ما 3 نفر در رآس این قسمت از پروژه آپولو بودیم.
- با توجه به اینكه یك مسابقه بزرگ فضایی مابین آمریكا و شوروی در جریان بود، جو كار در پروژه آپولو چگونه بود؟
بله، همانطور كه گفتید بین آمریكا و شوروی مسابقه بزرگی بود. در اكتبر 1957، این مسابقه با پرتاب اسپوتنیك -1 (نخستین ماهواره جهان) آغاز شد. صبح روز چهارم اكتبر 1957، دكتر كشی افشار (بنیانگذار موسسه ژئوفیزیك ایران) به من تلفن كردند و مرا از این اتفاق باخبر كردند. البته این پنجمین باری بود كه شوروی دست به این كار می زد. در دفعات قبل، این تجربه، ناموفق بود. چندی بعد هم یك ماهواره دیگر پرتاب كردند این بود كه این مسابقه فضا شروع شد. آمریكا هم در ابتدا فعالیت هایی انجام می داد، اما رسمی نبود. موشك ها هم اكثرا به دست ارتش ساخته می شد، و فون براون و دسته اش هم تا پیش از تاسیس ناسا در ارتش فعالیت می كردند كه بعدا به ناسا پیوستند.
البته آمریكا هم تلاش بسیاری كرد و كار فوق العاده ای انجام داد چراكه دانشمندان زیادی در آمریكا وجود داشتند اما جمع آوری آنها آسان نبود این بود كه طول كشید تا سرانجام در سال 1958 اجازه تاسیس ناسا صادر شد. در ابتدا دفتر كار ما در یك عمارت قدیمی در گوشه ای از كاخ سفید بود و پس از رسمی شدن ناسا، یك شعبه در آلاباما و بخشی به نام مركز پرتاب های فضایی در واشنگتن تاسیس شد. من بدلیل آنكه دوستان قدیمی ام اكثرا در واشنگتن بودند، همانجا ماندم.
- كمی درباره اعطای نشان افتخار از طرف رئیس جمهور آمریكا هم توضیح بدهید.
آپولوی 11 در ژولای 1969 رفت به ماه و برگشت. در همان اواخر ماه ژولای یك برنامه در كاخ سفید برگزار كردند، زمانی كه نیكسون رئیس جمهور بود. تعدادی از فعالان پروژه آپولو – 11 از جمله ما نیز در این برنامه دعوت داشتیم. خبرنگاران بسیار زیادی در آنجا حضور داشتند. در ابتدا نیكسون سخنرانی كرد و پس از آن نیز مدال هایی طراحی شده بود كه به ما اعطا شد.
- گویا ناسا قصد دارد تا بار دیگر انسان هایی را به ماه و مریخ اعزام كند نظر شما درباره امكان عملی شدن این پروژه چیست؟
بله. امروزه اكثر پروژه های تحقیقاتی فضایی، باسرنشین نیست و البته كشورهای دیگر هم مانند هند و ژاپن و چین نیز در این زمینه فعالیت می كنند و ماموریت هایی را به ماه می فرستند و تحقیقاتی را در قسمت های شمالی ماه انجام می دهند. شما می دانید كه پیش از آنكه انسان به ماه برود صحبت از این بود كه سطح ماه چگونه است. در ناسا نیز یك استاد فیزیك سخنرانی را انجام داد كه در آن به این موضوع اشاره كرد كه سطح ماه شبیه گرد و خاك است و در صورت فرود شیئی روی آن، آن جسم در گرد و خاك ماه فرو می رود. همگی ما تعجب كردیم كه پس چرا ما اینهمه زحمت می كشیم ! خلاصه صحبت از این موضوع زیاد بود و سرانجام هم روی ماه فرود آمدند. البته ناسا برنامه های بسیاری دارد. اما اشكال آن، كمبود بودجه است. تا پیش از این هم پیش بینی می شد تا انتهای سال 2010، ماموریت های سرنشین دار به مریخ برود اما من گمان نمی كنم. البته ماموریت های بدون سرنشین زیادی در حال انجام است كه من زیاد وارد نیستم.
- آقای دكتر، رابطه شما با نجوم و اخترشناسی چگونه آغاز شد؟
ما زمانی كه در پاریس برای دیپلم ریاضی درس می خواندیم، مجبور بودیم فیزیك نیز بخوانیم. در ژوئن 1932 زمانی كه لیسانس ریاضی را گرفتم فیزیك را شروع كردم، بعد از فیزیك هم نجوم را شروع كردم. پس از آن هم در رصدخانه پاریس مشغول به كار شدم. البته كار من محاسباتی بود و رصدی نبود. من پس از آن به تهران و بعد از آن نیز به لندن رفتم. پس از آن هر نسخه از تزی را كه در پاریس نوشته بودم به مناطق مختلف فرستادم. یكی از آنها را برای اینشتین در پرینستون فرستادم كه او هم در جواب، یك نامه كوتاهی به زبان انگلیسی فرستاد. البته زبان او فرانسه بود اما به تازگی انگلیسی را فراگرفته بود. او نوشته بود: "بسیار جذاب است!".
در سال 1952 زمانی كه برای نجوم از هاروارد به پرینستون آمدم، در اولین جلسه من با اینشتین، او به من گفت كه مقاله شما بسیار جذاب است و بیشتر درباره ریاضیات است و 3 فصل اول را داخل ریاضیات شدید.
- تلخ ترین و شیرین ترین خاطره زندگی علمی شما چیست ؟
زمانی كه آپولو – 11 روی ماه فرود آمد همه ما بسیار خوشحال بودیم و این شیرین ترین خاطره من بود. و تلخ ترین نیز مربوط به آپولوی اول بود كه زمانی كه فضانوردان وارد كپسول فضایی شدند، ناگهان این محموله آتش گرفت و ما شاهد ماجرا بودیم كه اغلب از بین رفتند.
در این مصاحبه دكتر غفاری علی رغم كهولت سن، با شوق و علاقه خاصی به سوالات ما پاسخ می گفت و همچنین با تشویق فعالیت های گروه ما اظهار كرد: سالها پیش در تهران، ما نیز قصد انجام كاری مشابه (تاسیس انجمن نجوم) را داشتیم اما محقق نشد و فعالیت های شما بسیار عالیست و برایتان آرزوی موفقیت دارم.