نام: ابوالقاسم غفاری (Abolghassem Ghaffari)
زادروز: ۲۵ خرداد ۱۲۸۶ -- ۱۸ ژوئن ۱۹۰۷ - تهران
وفات: ۱۴ آبان ۱۳۹۲ (سن ۱۰۶ سالگی) آمریکا
ملیت: ایرانی
شهرت: ریاضیدان، فیزیکدان / استاد دانشگاه تهران، پژوهشگر ناسا و مؤسسه ملی فناوری و استانداردها
مجله مهرگان: سال اول / شمارۀ سیزدهم / زندگینامه پروفسور ابوالقاسم غفاری
دکتر ابوالقاسم غفاری: پیشکسوت‌ترین استاد ریاضی ایران
پروفسور ابوالقاسم غفاری متولد 1286 هجری شمسی مصادف با 1907 میلادی در محلۀ میدان بهارستان تهران است. وی مسن‌ترین و پیشکسوت‌ترین استاد معاصر ایرانی در زمینۀ ریاضیات، فیزیک و صنایع فضایی است.
پروفسور ابوالقاسم غفاری بیش از یک قرن است که شاهد پستی و بلندی‌های روزگار است. وی در طول حیات ارزشمند خود شاهد دو جنگ جهانی اول و دوم و نیز انقلاب‌ها و دگرگونی‌های مختلفی در عرصه‌های بین‌المللی و نیز در داخل ایران بود. با این وجود ایشان همواره، تنها در راه اعتلای علمی ایران و جهان قدم برداشته و تند باد حوادثِ روزگار وی را از اهداف اولیه‌اش دور نکرد.
پروفسور غفاری با توجه به کهولت سن، به دلیل حافظۀ استثنایی که دارند حتی دوران قبل از به حکومت رسیدن سلسۀ پادشاهی پهلوی و به قدرت رسیدن رضا شاه را به وضوح و با جزئیات کامل به خاطر دارند.
وی از دوران کودکی خود چنین می‌گوید:
"من دوران حکومت احمد شاه قاجار را به خوبی به یاد دارم. در آن زمان و در محله‌ای که ما زندگی می‌کردیم مدرسۀ ابتدایی وجود نداشت. چند تن از پسران و دختران محلۀ ما جمع شدند و معلمی استخدام کردند که به ما درس بدهد. به یاد دارم که معلم ما یک سیّدِ آخوند بود. و کلاس‌های ما هر ماه در منزل یکی از شاگردان برگزار می‌شد. بعدها مدرسۀ ابتدایی به نام "اشراف" تاسیس گردید که رایگان بود. چون من سواد خواندن و نوشتن را آموخته بودم از من امتحانی گرفتند و مرا در کلاس دوم ثبت نام نمودند. در آن زمان کلاس چهارم ابتدایی امتحان نهایی داشت و ما را برای امتحان نهایی به مدرسۀ دارالفنون بردند. من در این امتحان نهایی شاگرد اول شدم.
در دارالفنون ما استادان بسیار خوبی داشتیم از جمله دکتر قاسم افشار که پدر ایرج افشار بود. در آن زمان در تهران تنها پنج مدرسۀ متوسطه وجود داشت که دارالفنون بهترین آنها بود و مرحوم فروغی ریاست آن را به عهده داشت."
و در جای دیگر در مورد اوضاع اجتماعی آن دوره می‌گویند:
"در آن زمان امنیت عمومی بسیار کم بود. اگر شب به مهمانی و یا جایی می‌رفتی به دلیل عدم امنیت عمومی نمی‌توانستی به تنهایی به منزل خود برگردی. این رضا شاه بود که بعد از در دست گرفتن قدرت در تهران و دیگر شهرستان‌ها امنیت برقرار نمود."
" در آن زمان مدرسه‌ای به نام مدرسۀ عالی طب وجود داشت و پدرم بسیار علاقه‌مند بود که من در این رشته درش بخوانم. شرط ورود به این مدرسه داشتن دیپلم متوسطه بود."
"در زمان رضا شاه دانشگاه تهران در خاورمیانه بهترین رتبه را داشت. در اصل تاسیس دانشگاه تهران یکی از کارهای ارزندۀ رضا شاه بود. رضا شاه کارهای بزرگ زیادی در طول حیات خودش برای ایران انجام داد."
پروفسور ابوالقاسم غفاری در تابستان 1307 خورشیدی موفق به اخذ دیپلم متوسطه از مدرسۀ دارالفنون تهران شد. و پس از آن در امتحان کنکور اعزام به خارج پذیرفته و جهت ادامۀ تحصیل به فرانسه رفت و در در رشتۀ ریاضیات و فیزیک ادامۀ تحصیل داد. وی در سال 1932 میلادی از دانشگاه نانسی فرانسه دیپلم ریاضی گرفت و پس از آن موفق به دریافت دکترای ریاضی و فیزیک از دانشگاه سوربن پاریس شد.
وی در خاطرات خود می‌گویند:
"رضا شاه هر سال 100 نفر را برای ادامۀ تحصیل به اروپا می‌فرستاد و من جزو یکی از این گروه‌ها بودم. به یاد دارم که بعد از فارغ‌التحصیلی از دارالفنون ما را در میهمانی شامی در کاخ مرمر دعوت کردند و به ما نفری یک پرتغال هم دادند که از محصولات باغ‌های رضا شاه در شمال ایران بود.
خود رضا شاه قبل از مراسم اعزام ما به خارج در مراسمی حضور پیدا کرد و با ما صحبت نمود. هر چند که "تیمورتاش" همه کاره و برگزارکنندۀ این مراسم بود.
به یاد دارم که حتی پیدا کردن 100 نفر هم برای اعزام به خارج مشکل بود و تنها 3 الی 4 نفر حاضر بودند که برای تحصیل به اروپا بروند. البته نه اینکه 100 نفر دیپلمه نداشتیم، داشتیم اما خیلی ها نمی‌دانستند که فرانسه کجاست و اصولاً حاضر نبودند که به خارج بروند. این شد که بعدها شرط داشتن دیپلم برای اعزام به خارج را برداشتند و حتی کسانی که سیکل هم داشتند را برای فرستادن به خارج می‌پذیرفتند."
پروفسور غفاری پس از اتمام تحصیلات خود در فرانسه به ایران بازگشت و عضو هیات علمی دانشگاه تهران شد. در سال‌های 1319 تا 1324 خورشیدی وی با سمت استادی به تدریس آنالیز ریاضی در دانشگاه تهران پرداخت.
استاد در خاطراتی از دوران تحصیل خود در فرانسه می‌گویند:
"بعد از ورود ما به فرانسه مرحوم "حسین علا" برای ما بسیار زحمت کشید. ایشان مسئول هر 100 نفر ما در فرانسه بودند. ایشان همواره به ما می‌گفتند که بعد از ادامۀ تحصیل باید به مملکت خود برگردیم و به جامعه و مردم خدمت کنیم"
پروفسور غفاری در سال 1325 خورشیدی و به دعوت دانشگاه سلطنتی لندن برای اخذ مدرک فوق دکترای خود به انگلستان رفت. وی در انگلستان به تحقیق در زمینۀ فیزیک پرداخت و تئوری نسبیت فیزیک را نزد پروفسور میلن در انگلستان فرا گرفت و چندین مقالۀ ارزنده در این زمینه نوشت.
وی کپی یکی از مقالاتی را که در پاریس نوشته بود برای انیشتین به آمریکا فرستاد. وی می‌گوید هر چند که انگلیسی انیشتین در آن زمان چندان خوب نبود، اما بعد از خواندن و مطالعۀ مقالۀ علمی من با پست جوابی از وی دریافت کردم و ایشان نوشته بود Very Interesting یعنی بسیار جالب است.
در سال 1329 به دعوت دانشگاه هاروارد، به آنجا نقل مکان کرد و تحقیقاتی را در زمینۀ معادلات دیفرانسیل و نیز حل مسائل داینامیک به انجام رساند. در این مدت همچنین به عنوان عضو موقت انستیتوی مطالعات پیشرفته در پرینستون و نیز دستیار تحقیقاتی ریاضیات در دانشگاه ایالتی پرینستون انتخاب گردید.
وی با پروفسور آلبرت اینشتین در رابطه با نظریۀ وحدت میدان‌ها فعالیت کرد و هم زمان، با پروفسور "مورس" و "لفچز" در رابطه با معادلات دیفرانسیل در ابعاد بزرگ کار کرد. در 1331 بار دیگر به ایران بازگشت و به تدریس معادلات دیفرانسیل در دانشگاه تهران پرداخت. پس از آم مجدداً به آمریکا رفت و از سال 1337 تا 1341 در این دانشگاه به تدریس معادلات دیفرانسیل پرداخت. درسال 1337 رسالۀ پروفسوری خود را در زمینۀ ریاضیات و استاتیک در دانشگاه واشنگتن ارائه داد. در سال 1343، تحت عنوان دانشمند هوافضا به پایگاه فضایی Goddard ناسا نقل مکان کرد. پس از آن به پروژه عظیم آپولو پیوست و به انجام محاسبات مربوط به مسیر انتقال کپسول حامل انسان به مدار ماه پرداخت. در سال 1351، از ناسا بازنشسته شد و تحقیقات خود را در زمینه داینامیک‌های ستاره‌ای و کنترل ماموریت‌های بین سیاره‌ای ادامه داد. او در سال 1348 به پاس خدماتش در جریان ماموریت آپولوی 11 از طرف نیکسون، رئیس جمهور وقت ایالات متحده، مدال افتخار دریافت کرد. وی همچنین در پروژۀ جنگ ستارگان نیز فعالیت‌هایی را به انجام رسانید.
وی از خاطرات دوران خدمت در سازمان مدیریت هوا فضای آمریکا، ناسا می‌گویند:
"ناسا، هشت شعبه داشت که شعبۀ مربوط به موشک‌های فضایی آن در ایالت آلاباما قرار داشت و ریاست آن را دکتر"ورنر فون براون" پدر موشک‌های فضایی آمریکا عهده دار بود. در این بخش قریب به 40 آلمانی با تابعیت آمریکایی فعالیت می‌کردند. من در یکی از سخنرانی‌های "فون براون" در واشنگتن با او آشنا شدم. او پس از کار در آلاباما، معاونت ناسا را به عهده گرفت و پس از آن نیز به نیویورک نقل مکان کرد و مدیر یک کمپانی ساخت هواپیماهای F14 شد. در این مدت همچنین سفری به تهران داشت که در آن با شاه ایران ملاقات کرد و رایزنی‌هایی را دربارۀ فروش این نوع هواپیماها به ایران انجام داد. البته این کار به آسانی صورت نگرفت زیرا آمریکا بیم آن داشت که این هواپیماها از طریق ایران به شوروی منتقل شود.
در هر صورت، دو سال اولیۀ فعالیت‌های من در ناسا، در زمینۀ مشاوره بود و بعد از آن به پروژۀ آپولو انتقال یافتم. پس از آن نیز به پروژه ژوپیتر ملحق شدم. در پایان هم از ناسا به دلیل مشکلات رفت و آمد به ایران، تقاضای بازنشستگی کردم. پیش از آپولو، موشک‌های ردستون و تیتان، منحصراً توسط ارتش آمریکا ساخته می‌شد اما پس از شروع پروژۀ آپولو، موشک‌های ساترن که مختص سفر به ماه بودند ساخته شد.
وظیفۀ ما در آپولو، تعیین مسیر فضاپیما در جریان سفر به ماه بود تا فضاپیما بتواند در کوتاهترین زمان، حداکثر فعالیت را انجام دهد و یا اگر اشتباهاتی در مسیر رخ می‌داد، آنها را اصلاح می‌کردیم. ما از ابتدای پروژه و از ماموریت آپولوی 1 در ناسا استخدام شدیم. پرتاب‌های اولیه تا آپولوی 11 همگی آزمایشی بودند تا بالاخره آپولو 11 موفق شد بر سطح ماه فرود بیاید."
این استاد ارزندۀ ریاضیات و فیزیک در طی حیات علمی خود تا کنون مفتخر به دریافت نشان‌های معتبر مختلفی از مراکز و مؤسسات علمی دنیا گردیده‌اند.
توضیح تکمیلی:
استاد ابوالقاسم غفاری، استاد سابق دانشگاه های «هاروارد» و «پرینستون» و چهره پیشگام ایرانی در حوزه فضا، در تاریخ 14 آبانماه 1392 در سن 106 سالگی در آمریکا درگذشت. در پی درگذشت این استاد فقید، نخستین دانشمند ایرانی ناسا و تنها دانشمند خارجی ماموریت «آپولو»، دکتر فیروز نادری، مدیر ایرانی آزمایشگاه پیشرانش جت (JPL) ناسا در پیامی کوتاه از وی به عنوان غولی در جامعه علمی ایران یاد کرد که میراثی افتخارآمیز را برای ما به یادگار گذاشته است.
روحش قرین رحمت الهی باد.