اشاره: از شما چه پنهان، من هم وقتی شنیدم بچه‌هایی هستند که می‌توانند سریع‌تر از ماشین حساب چرتکه بیندازند، با خودم گفتم این هم از همان یک کلاغ چهل کلاغ‌هاست! لابد سریع حساب می‌کنند، ولی دیگر نه در حد ماشین حساب... با این حال متن اطلاعیه برگزاری سومین جشنواره کودکان هوشمند به هیچ وجه نشانی از شوخی نداشت. از آنجا که موضوع جالبی بود تصمیم گرفتم قید خواب شیرین صبح جمعه را بزنم و بروم مسابقه را از نزدیک ببینم! ساعت 9 صبح است و اینجا سالن امام علی(ع) دانشگاه شهید بهشتی؛ جایی که قرار است کودکان باهوش در زمینه محاسبات سریع و صحیح ریاضی با یکدیگر مسابقه دهند.
در بلوار دانشجو، جنب دانشگاه شهید بهشتی معمولا صبح جمعه که دانشگاه تعطیل است قاعدتا باید جای پارک راحت پیدا شود. اما وقتی رسیدم دیدم چقدر ماشین پارک شده است. قفل فرمان را زدم و سربالایی منتهی به تالار امام علی را پیمودم تا به محل برگزاری رقابت رسیدم. کارت خبرنگاری را به گردن انداختم. مسابقه حدود نیم ساعت پیش شروع شده بود، اما خبری از بچه‌ها نبود. در عوض اولیای بچه‌ها در سالن نشسته بودند و از طریق پرده نمایش جلوی سالن، رقابت کودکان‌شان را می‌دیدند. از این‌که می‌دیدند بچه‌هایشان سوال‌ها را با سرعت حل می‌کنند، سرمست بودند، کف می‌زدند و ابراز احساسات می‌کردند. جلوتر رفتم و از مسئولان برنامه پرسیدم بچه‌ها کجا هستند؟ مرا به سالن پشتی بردند. بیش از 200 کودک کنار هم با چرتکه نشسته بودند و جلویشان برگه‌های سوال در پاکت قرار داشت. کنترل این تعداد کودک در کنار هم کار آسانی نیست، آن هم در شرایطی که مدرسه و نمره انضباط و ناظمی در کار نیست.
سبک آزمون کمی غیرعادی بود. پنج شش عدد دو رقمی با علامت + و – پشت سر هم روی پرده نمایش داده می‌شد. شاید در کل یکی دو ثانیه طول می‌کشید. در همین مدت بچه‌ها باید ذهنی یا با چرتکه حساب می‌کردند. چیزی که می‌دیدم این بود که 200 کودک با دیدن عددهای نمایش داده شده روی پرده، چشم‌هایشان را می‌بندند، دست‌های کوچولویشان را با سرعت بالا پایین می‌کنند، انگشت‌ها را تکان می‌دهند و فوری یک چیزی می‌نویسند که به نظر می‌رسید پاسخ همان سوالی باشد که ذهنی حسابش کرده‌اند. منظره عجیبی بود! مدیر آزمون بلافاصله در بلندگو اعلام کرد بچه‌ها سوال بعد و دوباره همان داستان... یک وقت‌هایی هم سوال‌ها طوری بود که با سرعت برق و باد چرتکه می‌انداختند. صدای بالا و پایین رفتن مهره‌های آن همه چرتکه در کنار هم حس عجیبی ایجاد می‌کرد.
کودکان و توانایی هایشان
آزمون که تمام شد، استرس جمعیت کمی برطرف شد. از کودکی که کنارم بود اسمش را پرسیدم؛ محمدمهدی مهتری‌زاده. دانش‌آموز کلاس سوم دبستان از کرمان آمده بود تا در این مسابقه شرکت کند. می‌گفت کار با چرتکه را دوست دارد، چون کمک می‌کند ذهنش قوی‌تر شود. از محمدمهدی پرسیدم این حرکات عجیب بچه‌ها که دست‌هایشان را بالا پایین می‌کنند دیگر چیست؟! گفت در ذهن‌شان مهره‌های چرتکه را بالا پایین می‌برند و عملیات جمع و تفریق را انجام می‌دهند.
با تمام شدن آزمون از سالن بیرون آمدم و سراغ کودک دیگری رفتم. همایون ساکی، دانش‌آموز کلاس چهارم از خرم‌آباد آمده و مادرش هم کنارش ایستاده است. از مادرش می‌پرسم چه شد فرزندتان را به فراگرفتن کار با چرتکه تشویق کردید؟ وی در پاسخ می‌گوید: با توجه به این‌که حجم دانش بشری روز به روز در حال بیشتر شدن است، سرعت ما در آموختن نیز لازم است افزایش پیدا کند. در کار با چرتکه، بچه‌ها از دست‌هایشان استفاده می‌کنند و قدرت تخیل بهتر و دید مناسب‌تری نسبت به مفهوم اعداد پیدا می‌کنند.
با توجه به این‌که در کار با رایانه و ماشین حساب هم از دست برای محاسبات و فشردن کلیدها استفاده می‌شود، پرسیدم آیا بهتر نبود فرزندتان را تشویق به آموختن کار با رایانه می‌کردید، تا کار با چرتکه؟ وی چنین پاسخ می‌دهد: این روزها بچه‌ها چون مدام در حال بازی با رایانه هستند، کم‌کم کار با رایانه را هم می‌آموزند. بهتر است سایر توانایی‌ها در آنها تقویت شود.
یک امتحان ساده
شیطنتم گل می‌کند و دوست دارم خودم همایون را امتحان کنم! از او می‌پرسم می‌توانی زود و ذهنی حساب کنی 51-23+78 چند می‌شود؟! چشم‌هایش را می‌بندد و با چرتکه ذهنی‌اش ظرف دو ثانیه حساب می‌کند و می‌گوید:50! راستش خودم هم در آن لحظه نمی‌دانستم پاسخ چند می‌شود. الان که این گزارش را می‌نویسم حساب کردم و دیدم درست گفته، حاصل می‌شود 50! از همایون پرسیدم آیا کار با چرتکه باعث شده ریاضیات در مدرسه بهتر شود؟ با اطمینان می‌گوید: خیلی تأثیر داشته است. مادرش هم سری تکان می‌دهد و تائید می‌کند. با این حال می‌گوید همکلاسی‌هایش دوست ندارند با چرتکه کار کنند و گهگاه به او طعنه می‌زنند. همایون در حالی که معلمش به بچه‌ها اجازه داده برای حل برخی مسائل دشوار از ماشین حساب استفاده کنند، با این حال چرتکه به مدرسه می‌برد. می‌گوید کار با چرتکه خیلی از ماشین حساب آسان‌تر است. سعی می‌کند در ضمن گفت‌وگو با زبان کودکانه‌اش چیزهایی از کار با چرتکه به من یاد دهد؛ هر چند چیز زیادی دستگیرم نشد، اما حس می‌کنم این خود دنیای جدیدی است که هنوز کشفش نکرده‌ام! همایون می‌گوید محدودیتی در کار با چرتکه ندارد و فعلا تا چهار رقم می‌تواند با چرتکه حساب کند. اما بزودی قرار است یاد بگیرد چطور رقم‌هایی در حد میلیون و میلیارد را هم با چرتکه حساب کند. مادر همایون هم اشاره می‌کند که خودش هم به واسطه سر و کله زدن با کودک هنگام محاسبات، کار با چرتکه را یاد گرفته است و باعث شده در حساب و کتاب‌های روزمره‌اش، محاسبات نه چندان دشوار ریاضی را خیلی ساده‌تر انجام دهد.
10 دقیقه زمان، 120 سوال
پس از گفت‌وگو با کودکان به سراغ روح‌الله مخبریان، دبیر سومین جشنواره کودکان هوشمند رفتم. وی در خصوص بخش‌های رقابت دانش‌آموزان در جشنواره گفت: مسابقه امروز شامل دو مسابقه چرتکه و مسابقه دیداری بود. بچه‌ها در مسابقه چرتکه، هم به صورت ذهنی و هم در قالب محاسبه با چرتکه در ده دقیقه باید به 120 سوال جواب می‌دادند. هر کسی که به تعداد بیشتری از سوالات و البته درست‌تر پاسخ بدهد نمره بالاتری کسب می‌کند. بعد از این ده دقیقه مرحله اول مسابقه دیداری برگزار شد که در آن بچه‌ها به سه سوال به صورت دیداری در پنج آیتم پاسخ دادند. برنده‌های 230 نفر، روی صحنه می‌آیند و مسابقه نهایی را در حضور اولیایشان انجام می‌دهند که در این مرحله یک نفر از هر گروه سنی به عنوان برنده رقابت انتخاب می‌شود و مدال جشنواره را دریافت می‌کند.
وی درخصوص فعالیت خود و همکارانش در آموزش کار با چرتکه به کودکان می‌گوید: ما در حوزه پرورش ذهن کودکان فعالیت می‌کنیم و برای این کار از ابزار چرتکه از نوع سوروبان که ژاپنی است برای آموزش کودکان بهره می‌بریم. چرتکه حس نوستالژی برای ما دارد و از قدیم استفاده می‌کردیم و حالا ماشین حساب جایگزین آن شده است. با این حال امروزه در ژاپن کار با چرتکه به صورت پیشرفته به عنوان یک درس در دانشگاه‌ها تدریس می‌شود. کار با چرتکه باعث فعال شدن مغز انسان می‌شود. ما در دهه‌های آینده مشکل مان این است که توان ذهنی انسان‌ها به علت کار با رایانه‌ها،تبلت‌ها و گوشی‌های تلفن همراه بسیار کاهش خواهد یافت؛ بنابراین ما این ایده را ترویج می‌کنیم که بچه‌ها از چرتکه استفاده کنند تا پویایی مغزشان حفظ شود و یاد بگیرند از ظرفیت‌های مغزشان استفاده کنند. در حال حاضر بین 50 تا 60 هزار دانش‌آموز در کشور داریم که انجام محاسبات ریاضی را با استفاده از این ابزار یاد گرفته‌اند. استفاده از چرتکه به علت ملموس بودنش فهم ریاضی را برای کودکان آسان می‌کند و باعث می‌شود ترس‌شان از ریاضی برطرف شود و شیرینی این دانش جذاب را بچشند.
ما بیشتر به دنبال پرورش ذهن کودکان هستیم، زیرا استفاده از چرتکه در قالب تکنیک تصویرسازی (Imaging) موجب فعال‌شدن نیمکره راست مغز بچه‌ها می‌شود. تصویرسازی در نیمکره راست مغز ـ که به نیمکره خلاقیت هم معروف است ـ انجام می‌شود. به این ترتیب بچه‌ها از ظرفیت نیمکره راست مغز استفاده می‌کنند که در حین آموزش‌های معمولی کمتر به سراغش می‌روند و فعال می‌شود. در نظر داشته باشید این ظرفیت در مغز بیشتر انسان‌ها کمتر فعال شده است. فعال شدن نیمکره راست مغز باعث خلاق‌تر شدن کودکان شده و موجب می‌شود علاوه بر ریاضیات در دیگر زمینه‌های علمی و هنری هم پیشرفت کنند؛ همین‌طور در روابط خانوادگی، در سرعت عمل و واکنش‌های مناسب موفق‌تر باشند.
مخبریان در خصوص چگونه آموزش دیدن این کودکان می‌افزاید: این بچه‌ها در سال اول فقط جمع و تفریق با چرتکه و در سال دوم جمع و تفریق پیشرفته به همراه ضرب و تقسیم را آموزش می‌بینند. در سال سوم و در دوره پیشرفته، محاسبات اعداد اعشاری و اعداد منفی و جذر را یاد می‌گیرند که همه با چرتکه انجام می‌شود. دبیر جشنواره کودکان هوشمند درباره قابلیت‌های محاسباتی چرتکه می‌گوید: در حال حاضر در ژاپن با استفاده از چرتکه می‌توانند محاسبات انتگرال و برخی محاسبات دیگر را هم انجام دهند. مابه اولیا آموزش دادیم پرورش ذهن کودکان چطور مکانیسمی دارد. مشکلاتی که احتمالا بچه‌ها در حین تحصیل با آن مواجه می‌شوند را شرح دادیم و گفتیم آموزش کار با چرتکه چطور می‌تواند به حل آن کمک کند. خانواده‌ها اثر مثبت این تکنیک آموزش ریاضی را در همان ترم اول از روی پیشرفت بچه‌ها در ریاضی دیده‌اند و از این نظر گرایش مطلوبی نسبت به آموزش هر چه بیشتر بچه‌هایشان پیدا کرده‌اند. این 230 کودکی که امروز اینجا هستند از بین 50 تا 60 هزار نفر از کل کشور انتخاب شده‌اند. مخبریان در پایان از برنامه‌هایش برای توسعه خلاقیت کودکان ایرانی در زمینه یادگیری علوم، نقاشی و ... خبر داد.
با چرتکه بیشتر آشنا شوید
چرتکه وسیله‌ای قدیمی است که برای انجام چهار عمل اصلی ریاضی استفاده می‌شود و حتی می‌توان آن را برای محاسبه ریشه دوم و سوم اعداد نیز به کار برد. چرتکه واژه‌ای است که از زبان روسی (به معنی تسبیح) وارد زبان فارسی شده است. نخستین چرتکه حدود سال‌های 4300 تا 4700 توسط سومری‌ها در بین‌النهرین به کار گرفته شد. در ایران حدود 2600 سال پیش در زمان هخامنشیان از چرتکه استفاده شده است.