اهمیت ریاضیات تنها در این نیست كه ملكه علوم است و زبان علم و در بسیاری از رشته ها كاربرد دارد، بلكه اهمیت آن در این است كه ذهن را شفاف می كند و قدرت خلاقیت را بالا می برد.صنعت ما هنوز به جایی نرسیده كه به ریاضیدان احتیاج داشته باشد. صنعت ما غالبا صنعت مونتاژ است و تا زمانی كه صنعت بومی نشود به ریاضیدان نیاز مبرمی ندارد.
اشاره:
در اسفند سال ۱۳۸۰ كمیته ملی پیشبرد ریاضیات با تدوین و ارائه «طرح كلان بررسی مسائل ریاضیات كشور» و تقدیم آن به ریاست جمهوری، ضمن اظهار نگرانی از آینده ریاضیات كشور، بازنگری، بازسازی و نوسازی مؤلفه های این صنعت را ضروری و توجهات موضعی و مقطعی به این مقوله مهم را ناكافی دانست. در گزارش مقدماتی وضع ریاضیات ایران، كه توسط كمیته ای شش نفره تهیه شد، ضمن اشاره به امكانات بالقوه و بالفعل، كاستی های پیش روی این علم مادر در كشورمان مورد اشاره قرار گرفت:
ضعف دانش آموزان كشور در تجزیه و تحلیل مفاهیم ریاضی براساس نتایج مطالعات جهانی ریاضیات (TIMSS)، نسبت پایین استاد به دانشجو در این رشته، كم توجهی جامعه به اهمیت ریاضیات، ضعف نظام گزینش دانشجو برای رشته ریاضیات در دانشگاههای كشور و... از جمله كاستی های موجود و پیش روی علم ریاضیات در كشورمان بود كه گزارش كمیته بر آن تأكید می ورزید. كمیته مزبور ضرورت سرمایه گذاری در زمینه ریاضیات و لزوم عمومی ساختن این علم مادر را از جمله چالش های پیش روی آن در كشور ما ذكر كرد و در عین حال به رشد چشمگیر ریاضیات طی ۷۰ سال گذشته در ایران اذعان داشت.
چندی پیش انجمن ریاضی ایران، طرح اعطای «جایزه بهزاد» را به نام دكتر مهدی بهزاد (از بنیانگذاران این انجمن) از مرحله تصویب گذراند و در پی آن این استاد با سابقه كشورمان، در مراسم سومین همایش چهره های ماندگار، تنها به لوح تقدیر اكتفا نمود و جایزه ارزنده خود را به انجمن ریاضی تقدیم كرد. به تعبیر دكتر بهزاد ریاضیات حاصل تلاش ژرف اندیشانی است كه به تبیین پدیده های طبیعی و غیرطبیعی جهان هستی می پردازند، به پرسش های مجرد و عملی پیش روی بشریت به صورتهای نظری یا الگوریتمی پاسخ می دهند و وقوع حوادث را عالمانه پیشگویی می كنند. به زعم رئیس سابق انجمن ریاضی ایران، در حال حاضر ریاضیات ایران بر سكوی پرتاب قرار گرفته و با قدری توجه و حمایت جدی از سوی مسئولان به جایگاه درخور شأن خود خواهد رسید . به همین بهانه و به مناسبت برگزاری دهه ریاضیات (اول تا دهم آبان)، با دكتر بهزاد به گفت وگو نشستیم:
فرایند رشد و تكوین ریاضیات را در كشور و وضعیت حال حاضر این رشته را چطور ارزیابی می كنید؟
با نگاهی به تاریخچه ریاضیات در كشورمان باید گفت: از ریاضیات ایران باستان اطلاع چندانی در دست نیست ولی می توان گفت بنای ساختمانهایی چون تخت جمشید و اداره امپراطوری هایی چون هخامنشی و ساسانی، بدون استفاده از ریاضیات پیشرفته آن زمان میسر نبوده است. پس از این دوران، دوران طلایی ایرانی- اسلامی( از قرن نه تا هجدهم میلادی) فرا می رسد.
در این چند قرن، تعداد زیادی ریاضی دان، دانشمند، شیمی دان و بسیاری از متخصصان دیگر پا به مرحله ظهور گذاشتند و پس از حدود یكصد سال ترجمه، با تألیف بسیار ارزنده به پیشبرد مرزهای دانش كمك كردند.
در حدود قرن شانزدهم میلادی، یعنی حدود ۲۰۰ سال قبل از پایان این دوره، آثار ركود در علم ظاهر و دوره ای از جهالت و ظلمت بر این مملكت حكمفرما شد. خردستیزان حتی از تدریس ریاضیات و فلسفه و منطق در مدارس و نظامیه ها جلوگیری می كردند، در حالی كه در اروپا، رنسانس افتخار می آفرید و ما در خواب غفلت بودیم.تا اینكه با تأسیس دارالمعلمین عالی به عنوان اولین مؤسسه آموزش عالی كشور روندی جدید آغاز شد، اما جای تأسف بود كه تمامی معلمان ریاضی این مؤسسه غیرایرانی بودند و این نشان دهنده آن است كه ۷۵ سال پیش حتی یك استاد ایرانی كه با ریاضیات روز آشنا باشد وجود نداشته است.
متعاقب این رخداد فرخنده، دانشگاه های متعددی در استان ها تأسیس شد و حتی قبل از انقلاب در یك دانشگاه دوره دكترا نیز دایر گردید. با فرا رسیدن انقلاب اسلامی در اثر جنگ تحمیلی، تحریم ها و بسیاری از مسائل دیگر و گاه ندانم كاری ها، از رشد علم بویژه تولید ریاضیات كاسته شد. ولی خوشبختانه دیری نپایید كه شكوفایی آغاز گردید؛ به طوری كه در حال حاضر در ۱۷ دانشگاه دوره های دكترا دایر است و فارغ التحصیلان این دوره ها به طور متوسط از وضع نسبتاً خوبی برخوردارند. علاوه بر این، دانش آموزان و دانشجویان ممتاز این رشته در مسابقات داخلی و بین المللی افتخار می آفرینند.
در حال حاضر تعداد زیادی از ریاضی دانان ایرانی در كشورهای دنیا به تدریس و تحقیق مشغولند و تعداد قابل توجهی شهرت جهانی دارند.
در مجموع از نظر من، در حال حاضر وضع ریاضیات ایران، بالفعل و بالقوه خوب است و ریاضیات ایران بر سكوی پرتاب قرار گرفته است. این مطلب، البته در زمینه های بسیاری صادق است و لذا بنده اعتقاد دارم كه دوره طلایی ایرانی- اسلامی دیگری در حال تكوین است.
قرار گرفتن بر سكوی پرتاب علمی در رشته ای مثل ریاضیات، بی شك نیازمند ایجاد زیر ساخت های لازم، توسعه دانشگاهها و مسائل زیربنایی دیگر است. شما بر چه اساس چشم انداز آتی و شرایط كنونی این رشته را در كشورمان چنین ارزیابی می كنید!
علاوه بر اطلاع شخصی از كم و كیف فعالیت ها، به عنوان شاهد به دیدگاههای چند استاد برجسته خارجی اشاره می كنم: «پروفسور میشل والد اشمیت» رئیس انجمن ریاضی فرانسه كه ۲۹ مرداد ماه امسال برای دو هفته به ایران آمده بود، در مورد وضعیت این رشته در كشور ما می گوید: «... یكی از جنبه های قوی ریاضیات ایران وجود انجمن ریاضی بسیار فعال است كه در آن ریاضی دانان خوب با علاقه مندی فعالیت می كنند.
... ما در پاریس تنها دو موزه علم داریم و در خارج از این شهر چیزی شبیه به خانه های ریاضیاتی كه در ایران وجود دارد نداریم. به نظر من ایران با مشكلی كه بر سر راه كشورهای پیشرفته قرار گرفته و نمی توانند دانشجویان و دانش آموزان خوب را جذب رشته های علمی كنند مواجه نخواهد شد.»
همچنین پروفسور «ریچارد براولدی» از دانشگاه ویسكانسین آمریكا، كه برای شركت در كارگاهی در پژوهشگاه دانش های بنیادی به ایران سفر كرده بود، معتقد است: «... از نظر علمی، فرهنگی و ملاقات های دوستانه برای من چنان خاطره ای پدید آمد كه سالیان متمادی از نظرم محو نخواهد شد. مقاله هایی كه ایرانیان ارائه كردند، مطمئناً سطح بسیار بالای ریاضیات ایران را نشان می دهد.به علاوه بسیاری از سخنرانان جوان بودند. لذا می توان نتیجه گرفت كه سطح ریاضیات ایران در آینده از این هم بالاتر خواهد بود...»
به خاطر این دلایل و دلایل عدیده دیگر، باید برای این رشته برنامه ریزی جدی صورت بگیرد و از آن حمایت شود.
اهمیت ریاضیات تنها در این نیست كه ملكه علوم است و زبان علم و در بسیاری از رشته ها كاربرد دارد، بلكه اهمیت آن در این است كه ذهن را شفاف می كند، قدرت خلاقیت را بالا می برد و گفتمان را تسهیل می سازد و از آنجا كه مردم ایران به داشتن عواطف لطیف و احساسات شهرت دارند، چنانچه این ویژگی را با چاشنی منطق عجین نكنند مسلماً راه به جایی نخواهیم برد و لذا باید بر روی ریاضیات سرمایه گذاری كنیم و عمومی كردن آن را وجهه همت قرار دهیم. قطعاً هزینه این سرمایه گذاری نسبتاً اندك و بازدهی آن زیاد و مطمئن خواهد بود.
یكی از شاخصه های رشد علمی در یك رشته، میزان تولیدات و به طور مثال، مقالات علمی مندرج در مقالات بین المللی است. از این نظر آیا می توان گفت در رشته ریاضیات به وضعیت مطلوبی رسیده ایم؟
به طور دقیق در این خصوص اطلاع ندارم. اما می دانم تولید ما نسبتاً خوب است و استادان و فارغ التحصیلان مقاطع دكترای ریاضی از سطح علمی خوبی برخوردارند و مقالات خوبی هم تألیف می كنند.
آیا می توان گفت از نظر رشد علمی در رشته ریاضیات به عنوان یك رشته مادر به جایی رسیده ایم كه پاسخگوی نیاز جامعه و بخش های تولیدی، خدماتی و صنعتی باشیم؟
صنعت ما هنوز به جایی نرسیده كه به ریاضیدان احتیاج داشته باشد. صنعت ما غالباً، صنعت مونتاژ است و تا زمانی كه صنعت بومی نشود، به ریاضیدان نیاز مبرمی ندارد.
در اینجا باید اشاره كنم كه علی رغم همه پیشرفت ها و امكانات بالقوه و بالفعل، كاستی های پیش روی ریاضیات كشور فراوانند. مقوله ای كه به آن اشاره كردید، یكی از كاستی ها است. همان طور كه در گزارش مقدماتی وضع ریاضیات ایران آمده، صرف نظر از كیفیت، نسبت تعداد استاد ریاضی به دانشجویانی كه درس ریاضی می گیرند، بسیار كم است و از سویی مردم و دست اندركاران به اهمیت پویایی ریاضیات كمتر توجه دارند و از آن به قدر كافی حمایت نمی كنند.
اشاره خوبی كردید به میزان اندك توجه جامعه به اهمیت و پویایی ریاضیات. آیا انجمن ریاضی ایران سهمی در افزایش این توجهات داشته و آیا اصولاً نظرات این انجمن به عنوان نهادی با قدمت ۳۲ سال و حدود سه هزار عضو، در تصمیم سازیهای رسمی برای توسعه این رشته به مشاركت گرفته می شود؟
انجمن در زمینه هایی چون برگزاری كنفرانس های علمی، عمومی كردن این علم، همكاریهای بین المللی و... گام های خوبی برداشته، ضمن آنكه حدود سه سال پیش طرحی از سوی انجمن تهیه و به ریاست محترم جمهوری پیشنهاد شد كه بر اساس آن «شورای عالی ریاضیات» زیر نظر شخص رییس جمهور تشكیل شود. این طرح به تأیید رییس جمهور هم رسید و ایشان خطاب به سه عضو كابینه خود: وزیر علوم، وزیر آموزش و پرورش و رییس سازمان مدیریت و برنامه ریزی، دستور صریح برای بررسی دادند. جلسات متعددی هم تشكیل شد اما متأسفانه به هیچ نتیجه ای نرسید و طرح با این توجیه كه چنانچه شورای عالی ریاضیات تشكیل شود می بایست در سایر علوم هم انجام شود، تصویب نشد.
یعنی انجمن عملاً در برنامه ریزیها و تصمیم گیریها مشاركت داده نمی شوند؟
انجمن به عنوان شخصیت حقوقی قبل از انقلاب برای تنظیم برنامه های درسی (حدود سال ۱۳۵۳) قراردادی با وزارت علوم منعقد كرد كه مبلغ آن حدود ۲۸۰ هزار تومان بود. برای این كار كمیته هایی تشكیل و اساس برنامه های درسی فعلی در آن زمان ریخته شد ولی از آن زمان به بعد به طور جدی نقشی در برنامه ریزیهای كلان ایفا نكرده است. البته افراد به صورت شخصی به همكاری دعوت می شوند. مثلاً در كمیته ملی سال جهانی ریاضیات انجمن نماینده داشته ولی اینها كافی نیست.
سالهاست بحثی تحت عنوان عمومی كردن ریاضیات در كشور ما مطرح است. تا چه حد به این هدف رسیده ایم. زیرساخت های لازم برای تحقق این منظور كدامند؟
با توجه به اهمیت ریاضیات به عنوان بخش مهمی از علوم پایه و تأثیر آن در زندگی فردی و اجتماعی و نیز جهت بالا بردن قدرت خلاقیت و تقویت ذهن، ریاضیات باید عمومی شود. برای عمومی كردن این رشته، نیازمند سرمایه گذاری جدی و برنامه ریزی درست هستیم.
بخش ریاضیات كشور ما باید متولی داشته باشد. این بخش حمایت مالی می خواهد. وزارت آموزش و پرورش باید برنامه های درسی خود را جدی كند و هر چند صباح با تغییر یك وزیر، برنامه های درسی مخصوص برنامه ریاضی را نباید به سرعت تغییر دهد. باید بهترین متخصصان را برای برنامه ریزی و تدوین كتاب و آموزش معلمان استخدام كند. مسأله كنكور با شرایط فعلی باید تغییر كند. در حال حاضر دانشجویی كه وارد می شود، غالباً قادر نیست افكار خود را به صورت مكتوب انتقال دهد.
به این منظور انجمن ریاضی ایران، ده روز اول آبان ماه هر سال را دهه ریاضیات نام نهاده و برنامه های متنوعی را برای آن تدوین كرده است. امسال نخستین سال بزرگداشت این دهه است و امید می رود در سالهای آینده برنامه ها جذاب تر و متنوع تر شوند.
به نظر شما در حال حاضر برای توسعه این علم نیاز به چه زیرساخت های فكری و فرهنگی داریم؟ آیا اساساً به اهمیت ریاضیات در سطوح مختلف جامعه پی برده ایم؟
برای این امر، قطعاً باید مردم و بویژه برنامه ریزان و صاحبان قدرت، به این نتیجه برسند كه ریاضیات مهم است و زیربنایی. باید یك بار تكلیفمان را مشخص كنیم كه ریاضیات می خواهیم یا نمی خواهیم. به نظر من تشكیل همان شورای عالی برای نظارت و هماهنگی این بخش، بهترین راهكار است. شورایی كه برای حمایت از این علم و مراودات بین المللی برنامه ریزی كند.
یعنی هنوز تكلیف ما در این زمینه با خودمان مشخص نیست؟
در واقع مسئولان ما شخصاً به تمامی این واقعیت ها اذعان دارند، اما موقع تخصیص بودجه به خاطر گرفتاریها و محدودیت اعتبارات در عمل موضع دیگری می گیرند.
در پایان اجازه می خواهم از «همشهری دانشجو» برای فرصتی كه همزمان با دهه ریاضیات در اختیار من گذاشت تا به این زبان علم بپردازم صمیمانه سپاسگزاری كنم.