بدون تردید علم، ابزاری کارآمد برای انسان هزاره جدید است و سرعت رشد علم و فناوری در زندگی امروز به اندازه ای چشمگیر است که سازمان فرهنگی ، علمی و آموزشی ملل متحد (یونسکو) افزایش توجه مردم به علم و روش های علمی، تلاش برای به اشتراک گذاری دیدگاه های علمی در کشورها، استفاده از علم برای سودرسانی به مردم و افزایش توجه به چالش های پیش روی انسان معاصر و ارائه راهکارهای علمی برای مقابله با این چالش ها را در صدر اهدافش قرار داده است. پس از برگزاری کنفرانس جهانی علوم در سال 1378، بیستم آبان از سوی یونسکو و شورای بین المللی علوم به عنوان روز جهانی علم در خدمت صلح و توسعه اعلام شد. سال گذشته، انجمن ترویج علم ایران برای نخستین بار با هدف اشاعه تفکر علمی از بیستم تا بیست و ششم آبان یعنی همزمان با روز جهانی علم در خدمت صلح و توسعه، هفته ای را به عنوان هفته ترویج علم اعلام کرد و در این هفته برنامه هایی با هدف ترویج علم و عمومی سازی آن با همکاری بعضی نهادها و سازمان های علمی فرهنگی کشور برگزارشد. با توجه به همزمانی روز جهانی علم با دهه محرم، امسال برنامه های هفته جهانی علم دو هفته زودتر و از شنبه چهارم آبان آغاز شده که روز پنجشنبه نهم آبان با معرفی برندگان چهاردهمین دوره جایزه ترویج علم به پایان می رسد. با دکتر اکرم قدیمی، رئیس انجمن ترویج علم ایران گفت و گو کرده ایم تا ببینیم منظور از ترویج علم چیست و چرا باید علم را ترویج کرد.
چرا باید علم را ترویج کنیم؟
اساسا اگر علم ترویج نشود به کار نمی آید. ترویج علم یک ضرورت است و باید علم را ترویج کرد. اگر علم فقط به کتابخانه محدود شود و عده خاصی به آن بپردازند، کارایی ندارد و کاربردی نیست. در این صورت، علم کالایی لوکس و تجملی به حساب می آید و هیچ کس جرات نمی کند به فضای علم نزدیک شود. ترویج علم می تواند نقش مهمی در توسعه علم و دانش در سطح جامعه داشته باشد. یعنی این یک نیاز است. چنانچه در اسلام نیز تاکید شده است زکات علم نشر آن است. یعنی بهترین کار برای علم توزیع و نشر آن است؛ چون موجب می شود افراد جدیدی در حوزه علم و دانش پرورش یابند و جامعه نیز به نوعی با موضوعات علمی درگیر شود. به همین علت باید گفت بدون ترویج، علم معنی ندارد. ترویج و همگانی کردن علم، کوتاه ترین راهی است که امکان دسترسی به نتایج علمی را فراهم می کند. در حقیقت ترویج علم فرآیندی است که علم را عمیق تر، گسترده تر ، بنیادی تر و ریشه ای تر می سازد.
وقتی از ترویج علم صحبت می کنیم، می توان طیف وسیعی از فعالیت های مختلف از نشر کتاب تا آموزش مروجان علمی که هریک می تواند به نوبه خود در ترویج علم نقشی داشته باشد را در نظر گرفت. انجمن ترویج علم ایران برای ایجاد نهادهای مروج علم چه برنامه هایی داشته است؟
انجمن یک نهاد غیرانتفاعی است؛ یعنی افرادی که دغدغه شان ترویج علم بوده دور هم جمع شده و انجمنی را برای ترویج علم تشکیل داده اند. اگر انجمن بخواهد برای مروجان علمی برنامه ای داشته باشد به راهکار مناسب و امکانات اجرایی نیاز دارد. یعنی باید یک حرکت کلی در انجمن شکل گرفته و پیش برود. یک نهاد غیر دولتی که بودجه مشخصی ندارد، نمی تواند برای انجام این کار برنامه ریزی کند. انجمن می تواند در حد حرف یا گفت وگو برنامه ریزی کرده و برای این کار نقشه راه ارائه کند، اما امکان اجرایی و عملی شدن این کار وجود ندارد. انجمن برای این کار به حمایت و مشارکت همه نهادها نیاز دارد. خود انجمن نمی تواند اقدامات خاصی برای ایجاد نهادهای مروج علم انجام دهد. انجمن تا جایی که در توانش باشد تلاش می کند، اما تا رسیدن به حد مطلوب فاصله زیادی وجود دارد. ما بین انتظارات و امکاناتمان فاصله زیادی داریم و انجمن بتنهایی نمی تواند این فاصله را کم کند. با برگزاری برنامه هایی مانند هفته ترویج علم به دنبال هم افزایی هستیم تا از توان دیگر نهادها هم کمک بگیریم و در آینده بتوانیم در ایجاد نهادهای مروج علم هم برنامه هایی داشته باشیم.
چرا انجمن فقط در هفته ترویج علم نقش پررنگی ایفا می کند. آیا ترویج علم فقط باید به هفته علم محدود شود؟
انتقاد سازنده، عامل پیشرفت است. بسیاری از دوستان و بخصوص دوستان رسانه ای که با انجمن همکاری می کنند، از فعالیت های انجمن انتقاد می کنند، اما اگر وظیفه ای را از سوی انجمن به خود آنها واگذار کنیم با ما همکاری نمی کنند. از راه اندازی کمیته رسانه در انجمن ترویج علم ایران بیش از یک سال و نیم می گذرد، اما هنوز بسیاری از کارها را باید خودمان به تنهایی انجام دهیم و رسانه ها در این زمینه هیچ همکاری ای با انجمن ندارند. انجمن، مرکزی است که توانایی محدودی دارد. ما فقط با همیاری و همکاری افرادی که به ترویج علم علاقه مند هستند و می خواهند در ترویج علم نقشی داشته باشند به هدف می رسیم. من این انتقاد را قبول دارم چراکه انجمن در حدی که باید باشد، نیست. ما حداقل امکانات و نیروی انسانی را داریم. اگر بخواهیم به وضعیت مطلوب برسیم و افق خوبی برای انجمن ترسیم کنیم باید امکانات اولیه فراهم باشد. باید مراکز و نهادهایی مانند وزارت آموزش و پرورش و وزارت علوم با انجمن همکاری داشته باشند تا انجمن بتواند راهکاری برای ترویج علم ایجاد کند یا راهکارهای برنده را در حوزه های مختلف ترویج دهد. آموزش و پرورش از فرصت هایی که باید به دنبال آن باشد و ما در انجمن این فرصت ها را ایجاد می کنیم، استفاده نمی کند. اگر ما هم مثل افرادی که دائم انتقاد می کنند و هیچ کاری انجام نمی دهند، عمل می کردیم حتی در هفته ترویج علم هم نمی توانستیم نقش پررنگی داشته باشیم.
گفته می شود دامنه انتخاب انجمن برای انتخاب مروج علم محدود است. انجمن چه کسی را به عنوان مروج علم می شناسد؟
ما برای انتخاب مروج علم فراخوان می دهیم. در این فراخوان، مشخصات فردی که می تواند نامزد دریافت جایزه ترویج علم باشد، آورده شده است. پس از اعلام فراخوان درخواست هایی به ما می رسد که این درخواست ها در پنج کارگروه مشخص شده در انجمن مورد بررسی قرار می گیرد.
آیا مادر یا پدری که برای آموزش مفاهیم علمی به فرزندش از راهکار خاصی استفاده می کند هم می تواند مروج علم باشد؟
ما تاکنون چنین درخواستی نداشته ایم. یعنی تا امروز مادری خودش را نامزد نکرده تا درخواستش در انجمن ترویج علم ایران مورد بررسی قرار گیرد. دامنه ترویج علم بسیار وسیع است و می تواند موارد بسیاری را شامل شود، اما متاسفانه در جامعه ما علم را فقط به science محدود می کنند. مشکلاتی که ما در انجمن با آن مواجه هستیم، بسیار ریشه دار تر از این است که جایزه ترویج علم به چه کسی تعلق می گیرد. من خودم با نفس جایزه بسیار مخالف هستم. ما به دنبال عمومی سازی علم هستیم. اگر بخواهیم با اهدای یک جایزه به این هدف برسیم، بهتر است به دنبال چنین کاری نباشیم. در حقیقت، هدف ما از اعطای جایزه فقط قدردانی و تشویق است تا دیگر افرادی که به ترویج علم علاقه مند هستند به ترویج علم روی بیاورند. امسال ما برای بررسی درخواست ها و انتخاب مروجان علمی برتر، پنج کارگروه در انجمن تشکیل داده ایم. این کارگروه ها کمیته های رسانه، افراد، نهادها، پژوهش و معلمان را مورد بررسی قرار داده اند. اعضای کمیته ها نیز مشخص است. ما نباید داوری ها را زیر سوال ببریم، چون با این کار انجمن زیر سوال می رود. انتقاد سازنده قابل قبول است. ما نمی گوییم بهترین هستیم، اما بیشتر از این توان نداریم.
یادگیری زندگی جدید نیز به نوعی ترویج علم است، آیا شما برای افرادی که با هدف ترویج علم تحت پوشش انجمن قرار می گیرند، محدوده خاصی در نظر می گیرید یا همه افراد و حتی سالمندان را هم حمایت می کنید؟
خیر، ما در انجمن هیچ محدودیت سنی خاصی نداریم. ترویج علم به نظر من می تواند از مهدکودک تا سالمندی باشد، اما چون ما یک انجمن علمی هستیم و در انجمن علمی عضویت ها تعریف شده است، می توانیم با کمک گروه های دیگر، عضویت های مختلفی را برای انجمن ترویج علم ایران تعریف کنیم تا بتوانیم همه افراد را تحت پوشش قرار دهیم. سال گذشته، لوح تقدیر انجمن به موسسه آموزشی رنگین کمان سفید اعطا شد که در زمینه آموزش زبان و دیگر آموزش ها به سالمندان فعالیت می کند. همه این کارها قابل انجام است. اگر همه دست به دست هم بدهیم، وضع انجمن از این هم بهتر خواهد شد. هفته ترویج علم فرصتی است که مردم را با اهمیت علم در جامعه و خدمت به بشر بیشتر آشنا می کند و می تواند برنامه ای برای آموزش این اصل مهم باشد که در دنیای امروز، علم همراه جدایی ناپذیر برنامه زندگی است.