حکیم غیاث الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری در 28 اردیبهشت 427 در نیشابور دیده به جهان گشود وی از ریاضیدانان، ستاره شناسان و شاعران به نام ایران در دوره سلجوقی است.
گرچه پایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی اوست و حجة الحق لقب داشته است ولی آوازه وی بیشتر به واسطهٔ نگارش رباعیاتش است که شهرت جهانی دارد. رباعیات خیام را به اغلب زبانهای زنده دنیا ترجمه کرده اند. ادوارد فیتزجرالد نخستین کسی بود که رباعیات خیام را به زبان انگلیسی ترجمه کرد و مایهٔ شهرت بیشتر وی در مغرب زمین شد.
خیام نیشابوری را که معاصرانش به حکمت، فلسفه، ریاضی، طب و نجوم می شناختند در دوران کنونی به سبب اشعار نغز و ابتکارش در ابداع 'تقویم جلالی' به عنوان معتبرترین و دقیق ترین گاهشمار خورشیدی شهرت جهانی دارد. خدمات نبوغ آمیز این فرزند خراسان در عرصه های مختلف دانش بشری، ادبیات و ماندگاری آن در تاریخ بشر سبب شد تا 28 اردیبهشت هر سال در تقویم ملی ایران به نام 'روز ملی بزرگداشت خیام' نامگذاری شود.
زادگاه خیام نیشابور و زندگانی اش در قرن پنج و دهه های نخستین سده ششم هجری بوده است. سال وفاتش 517 شمسی و آرامگاهش در شهر نیشابور زیارتگاه صاحبدلان و ادب دوستان است. تاریخ زندگانی او با روایات افسانه آمیز درهم آمیخته و سبب شهرتش به خیام درست معلوم نیست و احتمال داده اند که پدرش خیمه دوز بوده است.
بنای مقبره خیام
مقبره خیام از لحاظ معماری و ساخت یکی از مهمترین بناهای ساخته شده در زمان خود است. این بنای جادویی مبتنی بر اصول ریاضی و مثلثاتی خیامی و نمادهایی از نجوم و با درج اشعاری زیبا محاسبه، طراحی و ساخته شده است که این اثر را به یکی از جاذبه های جهانی تبدیل کرده است.
مرداد سال 1335 انجمن آثار ملی در نامه‌ای به مهندس هوشنگ سیحون نوشت که وضع بنای موجود آرامگاه حکیم عمر خیام متناسب با شخصیت علمی و هنری خیام نیست و انجمن در نظر دارد در این مورد اقداماتی به عمل آورد. از وی خواسته شده بود طرح و نقشه جدیدی متناسب با شخصیت خیام طراحی کند. محل جدید آرامگاه انتخابی سیحون در گوشه شمالی باغ مورد تایید انجمن قرار گرفت و در پی آن طرح پیشنهادی وی در 1337به دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران فرستاده شد.
سیحون درباره ساخت این آرامگاه می نویسد: شنیده بودم که خیام گفته بود گور من در موضعی باشد که هر بهاری شمال بر من گل افشانی کند. بنابراین بنای یادبود باید طوری ساخته می شد که باز باشد و این خواسته خیام انجام شود و هم اکنون این بنا در میان درختان کاج تنومند و زردآلو قرار دارد.
معاون میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی در این زمینه گفت: در سال 1338 ساخت آرامگاه آغاز شد و در این سال قسمت‌های عمده کار از جمله گودبرداری، بتن ریزی‌های بنا و طرح محوطه به اجرا درآمد و در سال 1341 کار ساختمان آرامگاه به پایان رسید. مرجان اکبری افزود: ارتفاع مقبره 22 متر است و استخوان بندی اصلی آن فلزی محاط در پوششی بتنی است. شکل بنا در پایین تقسیم بندی 10 گانه دارد و فاصله پایه‌ها پنج متر است. وی اضافه کرد: اضلاع بنا مستقیم به سمت بالا ادامه یافته و به صورت اشکال هندسی منظم تو رفتگی پیدا می‌کنند و بعد به صورت تقریبا مخروطی شکل به هم رسیده شبه گنبدی را در بالا به وجود می‌آورند که قسمت عمده آن مشبک و تو خالی و یادآور ستاره‌ای است که نماد شخصیت علمی و ستاره شناسی خیام تلقی می‌شود.
معاون میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی با بیان اینکه سطح داخل و خارج مقبره با کاشیهای معرق و اشعار خیام مزین شده است گفت: روکار بنا معرق کاری سنگی است و با قطعات نازک سنگهای محکم و شفاف ساخته شده و در کنار آرامگاه، هفت خیمه سنگی بسیار زیبا وجود دارد که در زیر هرکدام یک حوض آب با کاشی فیروزه‌ای رنگ ساخته شده است. اکبری افزود: خیام در واقع سه شخصیت دارد ریاضی دان، منجم و شاعر که باید هر سه شخصیت در بنا نشان داده می شد. دایره کف این بنا به 10 قسمت تقسیم شده است به طوری که برج یادبود بر 10 پایه مستقر است و عدد 10 اولین عدد دو رقمی ریاضی است و پایه اصلی بسیاری از اعداد است.
معاون میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی گفت: از هر یک از پایه‌ها دو تیغه مورب به طرف بالا حرکت می‌کند به ترتیبی که با تقاطع این تیغه‌ها حجم کلی برج در فضا ساخته می‌شود و چون تیغه‌ها مورب هستند خطوط افقی آنها باید ناظر به محور عمودی برج باشد. اکبری افزود: تیغه‌ها به صورت مارپیچ شکل به طرف بالا حرکت می‌کنند تا با هم تلاقی کنند و از طرف دیگر سر در بیاورند که خود یک شکل پیچیده ریاضی و هندسی است. وی با اشاره به اینکه این شکل با عدد 10 هر دو سمبل دانش ریاضی خیام است ادامه داد: برخورد تیغه‌ها با یکدیگر فضاهای پر و خالی و به خصوص در بالا ستاره‌های درهمی را به وجود می‌آورند که از لابلای آنها آسمان آبی نیشابور پیداست و به تدریج به طرف نوک گنبد، ستاره‌ها کوچکتر می‌شوند تا درآخر یک ستاره پنج پر آنها را کامل می‌کند.
او اظهار کرد: این ستاره ها و آسمان اشاره به شخصیت نجومی خیام دارد و اما برخورد تیغه ها با هم 10 لوزی بزرگ می سازند که باید با کاشی کاری پر شوند. وی ادامه داد: دیواره های بنا با رباعیات خیام به صورت خط شکسته و در هم به روش سیاه مشقهای خطاطان بزرگی مانند میرعماد و بعضی استادان شکسته نویس با کاشی به صورت نقوش انتزاعی تزئین شده است
معاون میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی گفت: به تقاضای انجمن آثار ملی، شادروان استاد جلال الدین همایی 20 رباعی به این منظور انتخاب کرد و استاد مرتضی عبدالرسولی زیبا نویسیها را انجام داد. اکبری افزود: دور تا دور برج، یک دایره وسیع به مرکز خود برج با سنگ گرانیت ساخته شده است با اجزاء مثلثی شکل و تورفتگی و برون آمدگیهایی که تا اندازه‌ای شکل خیمه را تداعی می‌کنند واین اشاره به نام خیام است.
مجموعه آرامگاه خیام در یک حال و هوای شاعرانه با درختان تنومند در اطراف ساخته شده است و همان طور که خواست خود خیام بوده محیط اطرافش کاملا باز است و مزارش در بهاران گل افشان می شود. این آرامگاه در سال 1354 توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره 1175 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.