سه شنبه ۲۰ آذر ۱۴۰۳
دوشنبه ۶ اردیبهشت ۱۴۰۰ 3702 0 1

دکتر زهرا گویا از تقلب‌های علمی در ایران می‌گوید

مبارزه علیه کارخانجات تولید مقالات جعلی و علم ساختگی

دکتر زهرا گویا: تقلب‌های علمی ریشه‌ آموزش عالی ایران را مثل موریانه جویده‌اند

دکتر زهرا گویا - ریاضیدان و عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی - در گفت‌وگو با ایسنا:
وقتی که سرنوشت اعضای هیئت‌ علمی دانشگاه، دانشجویان دکتری، پژوهانه‌ها و بودجه‌های اختصاص‌ یافته به کسانی که علاقمند کار علمی هستند، به کمّیتِ چیزی به نام «مقاله» گره می­خورد که معلوم نیست کارآمدی آن چیست و چه اتفاقی با آن می­افتد؛ طبیعی است که زمینه برای «فساد علمی» فراهم می‌­شود. فساد تنها اختلاس‌های چند هزار میلیاردی نیست. تقلب‌های علمی، ریشه‌ی آموزش عالی ایران را مانند موریانه جویده‌اند و هنوز هم متاسفانه به فکر تجدیدنظر در نگاه و طرز رفتارمان نسبت به پدیده پژوهش و مقاله و ارتقا و نظایر آن نیستیم.
 
دکتر زهرا گویا با اشاره به گزارش اخیر نیچر درباره تقلب سازمان‌یافته و تولید مقالات در کشورهایی همچون چین، ایران و روسیه گفت: به نظر من مطرح کردن بحث مُغرضانه بودن گزارش نیچر، به بیراهه رفتن و گول‌زدن خودمان است. می‌دانیم تقلب در ایران در سطح وسیعی در حال انجام است. آئین‌نامه‌های پیاپی وزارت علوم و تشکیل کمیته‌های متعدد از سوی دانشگاه‌ها برای پیگیری تقلب‌ها، نشان از درد بزرگی دارد که اگر نخواهیم آن را ببینیم و بگوییم دیگران غرض‌ورزی می‌کنند، بیش از همه به خودمان ضربه می‌زنیم.
 
تقریباً تمام مصاحبه‌هایی را که ایسنا پیرامون این موضوع انجام داده، مطالعه کرده‌ام. نکته­‌ای که توجهم را بسیار جلب کرد، تفاوت موضع افراد حقیقی- یعنی هیئت علمی­‌های بدون پست و مقام دانشگاه­‌ها- و افراد حقوقی- یعنی هیئت علمی­‌های صاحب پست و مقام در دانشگاه‌­ها و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری (عتف) بود. کسانی که مسئولیت داشتند و به عنوان افراد حقوقی صحبت کرده بودند، به مسئله، طور دیگری پرداخته بودند که به نظرم این موضوع، جای تأمل جدی دارد. زیرا همه این افراد، به دلیل استادِ دانشگاه بودنشان مسئولیت­‌های مختلف را در دانشگاه و وزارت عتف پذیرفته­‌اند و خدا را شکر، وزارت عتف و به تبع آن دانشگاه­‌ها، جزو استثنا نهادهایی است که تمام مسئولانش، از درون همین مجموعه هستند. به این معنا که همه به عنوان عضو هیئت علمی وارد حرفه بی­‌بدیل معلمیِ دانشگاه شده‌­اند و بعد مسئولیت‌­های دانشگاه‌­ها و وزارت عتف را تقبل کرده‌­اند. نمی­دانم چرا بعضی مسئولان محترم آموزش عالی باور ندارند که به سبب آئین‌نامه‌های خودِ آموزش عالی و بسیاری از قوانین آموزشی و پژوهشیِ غیرقابل دفاع آن، تخلف‌های علمی در ایران افزایش یافته و زشتی آن انگار کم‌رنگ شده است؟!
 
این استاد ریاضیات افزود: چرا این بزرگواران که باز تأکید دارم که در هر صورت، شأن معملی­شان باید برتر از موقعیت اداری و مدیریتی و موقت آنان باشد، ­تصور می‌کنند اگر نهادهای نظارتی مبتنی بر کنترل کمّی و سختگیرانه‌­ی آموزش و پژوهش راه‌­اندازی کنند، جلوی فساد گرفته می­‌شود؟ مگر از صبح تا شب و در مدرسه و دانشگاه و رسانه­‌ها، راجع به سجایای اخلاقی و مذمت بی­‌اخلاقی حرف زده نمی‌­شود؟ چرا نتیجه­‌ی مطلوب حاصل نشده است؟ آیا هنوز زمان آن فرا نرسیده که عملکرد خودمان را منصفانه نقد کنیم؟! «خوب» و «بد»، مصداق عملی لازم دارد. تجربه بشری نشان داده که مفاهیم اخلاقی، تا در رگ و ریشه جامعه ریشه ندوانند و زمینه برای کارهای نادرست فراهم نباشد، دائم راجع به مزایای درستی و زشتیِ نادرستی حرف زدن و نوشتن، تأثیر قابل توجهی ندارد. به خصوص در رابطه با مسائل پژوهشی، ترساندن دیگران از داغ و درفشِ مقررات، نتیجه­‌بخش نبوده و نخواهد بود. زیرا پژوهش به منظور کشف و خلق و تولید ایده و بعد محصول است. نمی­‌توان انتظار داشت که خلق یک اثر، بر اساس چک­‌لیست­های کمّی امکان­پذیر باشد. این نوع به اصطلاح «تولید علم» کردن­‌ها، چیزی در ردیف تابلوهای سفارشی برای دیوارنوشته­‌های شهری با بودجه محدود، سرودن شعر در ازای پاداش مادی، ساختن فیلم­‌های مناسبتی و نظایر آن است که مصرف فوری دارند و در حافظه علمی و فرهنگی جامعه باقی نمی­‌مانند. در صورتی که فرض بر این است که دانشگاه، محل پرورش فرهیختگان باشد و دائم زایش داشته باشد که چنین نیست و این مسئله، جای تعجب و تأسف دارد.
 
دکتر گویا با طرح این پرسش «دانشگاه­‌هایی که زمانی نوابغ و بزرگان این مملکت را پرورش داده، چه بر سرشان آمده که نیازمند انواع کمیته­‌های اخلاقی برای انجام وظیفه اصلی استادانش شده است؟» افزود: چرا در چنین باتلاقی غلطیده­‌ایم؟ و چرا هر چه تعداد کمیته­‌های نظارتی و منشورهای اخلاقی بیشتر شده، میزان تخلفات هم بالاتر رفته و تقلب‌های علمی شدت گرفته است؟ این پدیده را که دیگر نمی­‌توان به غیر از خود نسبت داد؟ این بادی است که نهاد آموزش عالی در ایران کاشته و الان دارد طوفان درو می­کند. اصلاح این امر، با سنگین­‌تر کردن مجازات میسر نیست. این موضوع، نیازمند یک کار پژوهشیِ اصیل و چندین لایه و در چندین سطح است تا ریشه­‌های آن از ابعاد مختلف، شناسایی شود.
     
تقلب‌های علمی، ریشه‌ی آموزش عالی ایران را مانند موریانه جویده است
عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی خاطرنشان کرد: وقتی که سرنوشت اعضای هیئت‌علمی دانشگاه، دانشجویان دکتری، پژوهانه‌ها و بودجه‌های اختصاص‌یافته به کسانی که علاقمند کار علمی هستند، به کمّیت چیزی به نام «مقاله» گره می­‌خورد که معلوم نیست کارآمدی آن چیست و چه اتفاقی با آن می­افتد! طبیعی است که زمینه برای «فساد علمی» فراهم می‌­شود. فساد تنها اختلاس‌های چند هزار میلیاردی نیست. تقلب‌های علمی، ریشه‌ی آموزش عالی ایران را مانند موریانه جویده است و متاسفانه هنوز هم به فکر تجدید نظر در نگاه و طرز رفتارمان نسبت به پدیده پژوهش و مقاله و ارتقا و نظایر آن نیستیم. مقاله از دل یک کار اصیل شکل می‌­گیرد و کارخانه نیست که تولید انبوه داشته باشد و شرایط و دقت و اصالت زیادی را می‌­طلبد. با تأسف باید بگویم که در ایران و دنیا، مقاله نردبان ترقی شده است و این شأنیت، سطح پژوهش و مقاله را نازل کرده است. زیرا ضرورت «سرعت» چاپ مقاله، عشق و اصالت و دقت را کاهش می­دهد. چگونه است که در ایران، شاهد هستیم که بالاتر بودن مقام حقوقی فرد، با افزایش به اصطلاح تولیدهای علمی، رابطه مثبت و همبستگی معنادار دارد! جل­‌الخالق! استاد دانشگاهی که دارای پست­‌هایی مانند نمایندگی مجلس، معاون وزیر یا وزیر، رئیس دانشگاه و نظایر آن می­‌شود، معمولاً صفر ساعت موظفی دارد. حتی در سطوح بسیار پایین­تر مدیریتی نیز کسر ساعت موظفی مدیران، چشمگیر است. علت این تصمیم این بوده که آن استاد دانشگاه، از فکر و دانش و خلاقیت استادی­‌اش، برای مدیریت استفاده کند و تمام وقتش را به حوزه مدیریتی خود اختصاص دهد. در صورتی که به استناد آمار موجود در آموزش عالی، می­دانیم که چُنین نیست. استادانِ صاحب پست، برای تدریس، حق­‌التدریس دریافت می­‌کنند و دانشجوی ارشد و دکتری را علاوه بر ساعت­‌های موظفی خود دارند. آیا همین مورد، نقض قَرض یا «اوکسی مورون» نیست که در آئین­‌نامه ارتقا، پست سهمی در ارتقای علمی یک دانشگاهی دارد و او به دلیل ارتقای مدیریتی، به استادی نزدیک و نزدیک­تر می­‌شود؟! توجه به این چرخه، ضروری است.
 
این استاد آموزش ریاضی با طرح این پرسش که «مگر می‌شود استاد دانشگاه و نماینده مجلس باشی و چدین دانشجوی دکتری داشته باشی و پی‌­در­پی مقاله تولید کنی؟» بیان کرد: چرا مقاله، نقش «اوراق بهادار» را در روزمرگیِ دانشگاهیان بازی می­‌کند و برای هر تحرکِ به اصطلاح پژوهشیِ عضو هیئت علمی، یک پاداش مادی ایجاد شده است؟ تولید «۶۰ هزار مقاله»، باعث چه تحولاتی برای حل مسایل بومی و جهانی شده است؟ دانشگاه‌های ما در حل مسائل اجتماعی، چقدر محوریت و نقش برجسته دارند؟ برای نمونه چند وقت پیش، "ایرانداک" فهرستی از پژوهش‌­های انجام شده درباره‌ی کرونا، منتشر کرد. علاوه بر این، گزارش­‌های دیگری در این مورد منتشر شده است. خوب است که یک «علم­‌سنج» و متخصص در ارزیابی و اعلام کفایت دستاوردهای پژوهشی، این مقاله­‌ها و گزارش­‌های پژوهشی را با دقت بخواند و به اطلاع مشتاقان علم برساند که به غیر از پژوهش­‌هایی که بر حسب ضرورت­‌های پزشکی و بهداشت عمومی، سفارش داده شده­‌اند و نتایج آنها در سرنوشت مردم و کیفیت تصمیم­گیری­‌ها تأثیر داشته، سایر پژوه­ش‌ها، چه گره­گشایی­‌هایی با یافته­‌هایشان کرده­‌اند؟ اگر پیشوند یا پسوند کرونا برداشته می­‌شد و مصیبت دیگری جایگزین می­شد، چه تأثیری بر روش و منطق انجام آن پژوهش­‌ها ایجاد می­کرد؟
 
وی افزود: انجام فراتحلیلی از پژوهش‌­های انجام شده طی دوران همه­‌گیری کووید-۱۹، قدمی مهم در شناسایی و تشخیص چابکیِ پژوهشگران حوزه­‌های مختلف با مسایل آنی و بحرانی جامعه است. الان بیش از ۱۵ ماه است که درگیر یک مصیبت جهانی هستیم و موضوع همه­‌گیری عجیبی که جهان را زمین­‌گیر کرده، از جهات گوناگون نیازمند پژوهش‌های جدی است. عوارض این همه­‌گیری و نوع و ابعاد و خصیصه­‌های آن، حتی فلسفه زیستی بشر را زیر و رو کرده و خواهد کرد. در این بحبوحه، دستاوردمان ابتدا برای جامعه خودمان و بعد جامعه جهانی، چه بوده است؟ این نوع پژوهش‌­ها، زمان­‌بر است و به خصوص در حوزه­‌های اندیشه­‌ورزی چون فلسفه، میوه‌ه­ای است که دیر ثَمر می­‌دهد و به زمان­بندی ارتقا و فارغ­‌التحصیلی نمی­رسد! چه باید کرد؟ راه میان­بُر، لختی و تکرار و سراغ موضوع­‌های سوخته یا بیات است. پژوهش­‌های سَرسَری، مثل میوه­‌های گلخانه‌­ای هستند که زود به عمل می­‌آیند، ولی طعم و مزه آن­ها با محصولاتی که با رشد طبیعی عمل آمده­‌اند، خیلی متفاوت است.
 
آینه چون نقش تو بنمود راست، خود شکن آینه شکستن خطاست...
دکتر گویا با بیان این که «ما مدیران ارشدی داریم که تعداد مقالاتشان در حوزه‌های غیرقابل تصوری مانند ریاضی، ۶۰۰ تا۷۰۰ عدد است» گفت: به نظر من مسئله فساد و تقلب و در محتاطانه­‌ترین شکلش، تولید انبوه مقاله­‌های خنثی، به دلیل ماهیت‌ شبکه‌های اجتماعی، پرسروصدا شده است. قبلاً اگر کسی مقاله‌اش را به چندین نشریه هم ارائه می‌داد، یا کسی متوجه نمی‌شد و یا تا زمانی که کسی می‌­فهمید، صاحب مقاله امتیازش را گرفته بود و دیگر آشکارشدن ماجرا، برایش چندان اهمیتی نداشت! اما در حال حاضر و به مدد اینترنت، کافی است اسم نویسنده را جستجو کنید تا با جزئیات فعالیت‌های علمی وی آشنا شوید. به عبارت دیگر، اینترنت آینه‌ی شفافی برای بسیاری از فعالیت‌ها شده است و شاید یکی از دلایلی که بعضی‌­ها هنوز آن را دوست ندارند، وحشت از دیدن خود در آن آینه است! «آینه چون نقش تو بنمود راست، خود شکن! آیینه شکستن خطاست...!»
 
این استاد دانشگاه ادامه داد: در گذشته، زندگی دانشگاهیان چنین به «تولیدات» گره نخورده بود. مرجعیت استادی که در تاریخ به نام «استاد» از او یاد می­‌شود، به تعداد مقاله نبوده و نیست، بلکه به میزان اثری است که آن فرد در جامعه علمی خود گذاشته و به کیفیت شاگردانی است که پرورش داده است تا بتوانند مشعل­‌دار علم در حوزه خود شوند و مرزهای آن حوزه را جلو ببرند. ما دانشجویانی داریم که تنها در دوره دکتری، نزدیک به یک دهه از عمرشان تباه شده و زندگی­شان برای تولید مقاله، توسط دانشگاه­‌ها گروگان گرفته شده است. امثال این دانشجوها چه باید بکنند؟ چرا کاری کرده­‌ایم که در آن، گاهی از دانشجو، به عنوان کارگر ارزان پژوهشی و افزایش آمار تعداد مقاله­ استفاده می‌­شود؟ کجای این کار، شبیه به علم است؟ اینجاست که واژه «اُکسی موران» به ذهن می­آید! تناقض در هدف و روش، ضدیت توسعه با تولید سر پایی علم، جایگزینی پژوهش با سِری­‌دوزی­‌های کارخانه­‌ای و ده­‌ها دوگانه­‌ی دیگر. آن وقت در این بحبوحه‌ی بحران بی‌اخلاقی علمی در دانشگاه‌ها، دائم در حال رتبه‌بندی­شان بر اساس همان تولیدات و انتشار آن­ها هستیم که چه بشود؟ ای کاش یک بار هم به رتبه‌بندی فساد گسترده پژوهشی در عرصه آموزش عالی و ریشه­‌یابی علت­‌های آن بپردازیم.
 
وی با اشاره به تبلیغات گسترده در خصوص مقاله‌نویسی گفت: تبلیغ مقاله‌نویسی و پروپوزال نویسی در همه جای شهر و حتی دانشگاه‌­ها دیده می­‌شود. آن هم خیل انبوه مقاله­‌هایی که اغلب، خواننده‌ای جز نویسندگانش ندارند و بیشترین کارکردشان، ارسال نسخه­‌ای برای طی مراحل اداریِ ارتقا، فارغ­‌التحصیلی، تسویه طرح­ پژوهشی و نظایر آن و به منظور عبور از موانع است. هنگامی که مقاله‌­ای با چنین کیفیتی تولید می­شود و به طور تصادفی یا تعمدی، نویسنده آن دچار توهم می­شود که شهر شلوغ است و هر کس به کاری مشغول و با قیاس به نفس و بی­‌حواس انگاشتن همه، مقاله‌اش را به نشریه‌ی معروفی از نظر اصالت علمی- پژوهشی ارسال می‌کند، آن وقت است که تشت رسوایی‌اش به زمین می‌افتد و انواع توجیه­‌ها برای طبیعی جلوه دادن ماجرا، ارائه می‌­شود­.
 
علم با سرکوب توسعه نمی‌یابد
این عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی در پاسخ به سؤالی درباره گفته‌ی مدافعان اجبار به مقاله‌نویسی برای مطرح شدن در سطح جهانی از لحاظ رتبه علمی گفت: این توجیه باعث می‌شود افراد را به سمت فساد هول بدهیم. همان­گونه که هنر سفارشی، بیشتر یک کار است و الزاماً ارزش هنری ندارد، علم و معرفت سفارشی نیز اصالتاً، ارزشی ندارد. من نمی‌دانم تا کی باید شاهد نابود شدن نسل جوان دانشگاهی به دلیل تولید نکردن مقاله در زمان مشخص، باشیم؟ این خسارت جبران‌ناپذیر است. چه کسی می‌خواهد جوابگوی خسارت جنگی باشد که جوانان دانشجوی تحصیلات تکمیلی و اعضای هیئت علمی جوان درگیرش شده‌اند؟ جنگی که با قوانین عجولانه شدت گرفته است. این اجبار به مقاله‌نویسی، روزبه‌روز دانشگاه‌های ما را تنبل‌تر، لخت‌تر و بی‌مسئولیت‌تر می‌کند، زیرا مدام منتظریم جایی بیاید و با وضع مقررات، به جایمان تصمیم علمی بگیرد و ما را از زحمت وقت‌گذاشتن و قضاوت کردن بر اساس شواهد مُتقن و تصمیم­‌گیری، برهاند! البته این تأکید لازم است که استاد دانشگاه، علاقه­‌مند به انتشار آثارش برای توسعه شاخه علمی خود و پرورش نسل‌­های بعدی است و منصفانه نیست که بعضی از سیاست­گذاران آموزش عالی و دارندگان تعداد بالای مقاله، همکاران منتقد خود را تخطئه کنند و آن­ها را متهم به ناتوانی در تولید مقاله نمایند. این کار از نظر من که عاشق نوشتن هستم و از لحظه لحظه نوشتنم لذت می­برم، منصفانه نیست و حکم همان داغ و درفش را برای سرکوب منتقدان دارد. این همکاران توجه داشته باشند که با سرکوب، علم توسعه نمی­یابد. به قول مولانا، «آب کم جو، تشنگی آور به دست!»، ولی زهی خیال باطل که با آیین‌­نامه و مقررات و منشور و کمیته، بتوانیم «تشنگی» ایجاد کنیم.
 
این استاد دانشگاه ادامه داد: من به عنوان یک دانشگاهی و بعد از ۲۸ سال تدریس، تقریباً این افول منظم را سال به سال دیده­‌ام و شاهد هستم که هرچه شیب این حرکت تندتر شده، دانشگاه­‌ها بیشتر مُستعد تبدیل شدن به بنگاه­‌های اقتصادی شده­‌اند که از بد حادثه، زیان­ده هم هستند و همیشه محتاج کمک بیرون از دانشگاه برای گذران امور خود هستند. مسئولان وزارت علوم از صدر تا ذیل، دانشگاهی هستند و قوانین و مقررات توسط اعضای همین خانواده وضع شده­‌اند. آن وقت اگر نقدی بر آن­ها بشود، به تکرار شنیده می­‌شود که «چه کنیم؟ قوانین اجازه نمی‌دهند» و این شانه­‌خالی­‌کردن­‌ها، اعجاب­‌آور است! من به ندرت به یاد دارم که به مدیری در دانشگاه یا وزارت‌خانه تبریک گفته باشم و در جواب نشنیده باشم که «مجبور شدم، وگر نه کار علمی خودم را به این پست، ترجیح می­دهم»! جامعه ما از این همه تعارف و تکلف بی مبنا، خسته شده است. اتفاقاً برعکس، انتظار این است که افراد با خوشحالی بگویند که چقدر از مسئولیتی که پذیرفته‌اند، خوشحال هستند و برایش طرح و برنامه مدت­‌دار بدهند تا در پایان دوره خود، بگویند چه کردند، چه موانعی را از سر راه برداشتند، چه مشکلاتی را نتوانستند حل کنند و دلایل آن چه بوده است. بعد هم  برگردند و به وظایف استادی­شان برسند. نه این که آن چُنان به «مدیر» شدن عادت کنند که تا آخر عمر دانشگاهی، از پستی به پست دیگر کوچ کنند و البته «تولید علم» را هم در صدر اولویت‌­های خود قرار دهند! نمی‌شود یک دانشگاهی ادعا کند که مجبور به اجرای قوانینی است که خودش یا اعضای دیگری از خانواده­‌اش وضع کرده­‌اند؟ دانشگاه محل مشورت و تبادل نظر و اندیشه­‌ورزی است. شوراهای متعدد در دانشگاه‌ها، به این سبب تشکیل شده­‌اند تا تصمیم‌­­گیری­‌ها، برآیند نظرات همه استادان باشد. متأسفانه، نگاه تمرکزگرا و از بالا به پایین، باعث شده که بسیاری از بخش‌های انتخابی دانشگاه‌ها، تبدیل به بخش‌های انتصابی شوند و این امر، مستعد فساد است. آن وقت برای جلوگیری از فساد، مرتب ظرفیت‌های جدید نظارتی و مدیریتی ایجاد می‌­شود و شاخص‌های کمّی برای کنترل، افزایش می­یابند.
 
ما فقط کارخانه مقاله‌سازی نداریم، کارخانه استادسازی هم داریم و خط تولید آن را راه انداخته‌ایم!
گویا بیان کرد: در کجای دنیا مرسوم است که ذهن مردم کوچه و خیابان، درگیر مقاله ISI باشد؟! دانشجو و استادِ موفق از نظر نظام ارتقا، کسی است که از روزی که وارد دانشگاه می‌شود، قاعده بازی را بیاموزد و در پایان دوره‌اش، با چند مقاله فارغ‌التحصیل شود یا وضعیت استخدامی­‌اش به سمت ثبات بیشتر، تغییر کند و آماده صعود از نردبان ارتقا شود. این رویکردها، دغدغه و شیرینی یادگیری را از بین می­‌برند. توسعه علمی توسط کسانی ایجاد می­‌شود که دریادل باشند، به کم قانع نشوند و مبارزه­‌جویی و سختی را با حوصله و پشتکار، پیشه­‌ی خود سازند. یک استاد، باید بسیار یاد بگیرد تا چیزی تولید کند که تا آخر عمر خود، به آن ببالد و از چیزی که به وجود آورده، احساس لذت کند.
 
سردبیر سابق مجله‌ی رشد آموزش ریاضی، با بیان این که «بسیاری از مجلات خارج از ایران مشکلی ندارند که مقاله‌ی افراد را از همه جا منتشر کنند، چون مجله­‌داری و نشر، تبدیل به کسب‌وکار پرسودی شده است» گفت: مثلاً چگونه می‌شود در یک مجله‌ی ریاضی در ایتالیا، سالانه چند ده مقاله از ایرانی­ان مقیم ایران چاپ شود؟! یک بار کنجکاو شدم که پیشینه‌­ی یکی از این نوع مجله­­‌ها را جستجو کنم و از آنچه پیدا کردم، مغزم سوت کشید! سردبیر ریاضی­دانی موجه و ظاهرِ همه چیز، عادی بود. ولی با پیگیریِ زیاد، وقتی ارتباط و علاقمندی این تعداد ایرانی را با آن بزرگوار یافتم، با خودم گفتم «عجب! که این طور!»، به همان سادگی! برای کسی هم که گره کارش جز با چاپ مقاله باز نمی­‌شود، پیدا کردن این مجلات و برقراری ارتباط با آن­ها، باور کنید کار سختی نیست! افراد برای دریافت امتیازات مادی و برداشتن موانع، مجلاتی را پیدا می‌کنند تا کارشان راه بیفتد! این کسب­‌وکار جدید در دنیاست تا به نیاز «چاپ کن یا نابود شو»، پاسخ دهد! در حال حاضر، تعداد زیادی از اعضای هیئت علمی، به سرعت با پر کردن «جدول امتیازها» در یک نظام متمرکز، استاد تمام می‌شوند؛ استادی که انتظار می­‌رفت مرجعیت علمی در جامعه خود داشته باشد. یعنی تنها کارخانه مقاله‌سازی نداریم، کارخانه استادسازی هم داریم و خط تولید آن را راه انداخته‌ایم! مقایسه­‌ی­ تعداد استادان دهه اخیر با دهه قبل - با توجه به نرخ جذب و استخدام هیئت علمی-  قابل تأمل است و نشانی از سیطره­‌ی کمیت بر کیفیت است.
 
به گفته‌ی این استاد دانشگاه، بهتر بود که در دانشگاه‌ها، قبل از نوشتن منشورهای اخلاقی برای پژوهش، زمینه‌­های بی‌اخلاقیِ پژوهشی ایجاد نمی‌­شد، اما این زمینه­‌ها، روزبه‌روز در حال فراخ‌تر شدن است و این مسئله، نگران‌کننده است. حتی در محتوای این منشورها، کمتر دقت شده که سنت آن­ها از حوزه­‌های پزشکی، روان­پزشکی و علوم انسانی آمده که موضوع مورد تحقیق، «انسان» است و برای حفظ محرمیت افراد، این منشورها تدوین شده­‌اند و کمیته­‌هایی با عنوان «بررسی اخلاقی» شکل گرفته­‌اند تا پژوهشگران، نتوانند از داده­‌های انسانی، سوء استفاده کنند. این مسئله در ایران، گاهی با مضامین «اخلاق» به معنای اعتقادی یا تبعیت از قانون، صداقت و نظایر آن، اشتباه گرفته شده و برای آن هم در بعضی دانشگاه­‌ها، مقررات کمّی وضع شده است و البته باز هم مدیریت­‌ها و معاونت­‌های جدید برای اطمینان از درستی عملکرد آن­ها تأسیس شده و این دور تسلسل، تا کجا ادامه خواهد داشت، خدا داند و بس!  
 
ما رشد علمی نداریم بلکه توسعه علمی داریم
این استاد آموزش ریاضی در پاسخ به پرسشی درباره‌ی شاخص‌های جایگزین مقاله برای اندازه‌گیری رشد علمی، بیان کرد که توسعه‌ی علمی معنا دارد، ولی رشد یک مفهوم کمّی است. ما رشد علمی نداریم، بلکه توسعه علمی داریم. این واژه‌های جدیدی که در جامعه دانشگاهی ایران باب شده، گاهی ویران‌ ­کننده است. در حالی که برای توسعه، نیازمند استفاده از شاخص‌های کیفی هستیم که در آن صورت، امکان تولید انبوه مقاله، محدود و محدودتر می­‌شود.
 
وی افزود: مسئله تولید مقاله، بعضی اوقات بیش از آن که مایه مباهات باشد، شرمساری ایجاد می­‌کند. برای مثال، مگر می‌شود پزشکی با داشتن پست بالا و مطب و بیمارستان، تا ۲۰۰۰ مقاله هم تولید کند و هم­زمان، چندین پست مشاوره و مدیریت و تدریس را هم عهده­‌دار باشد؟ چه فایده­‌ای داشته که در سال، هزاران فارغ‌التحصیل دکتری داشته باشیم، بدون این که پژوهشگر تربیت کرده باشیم؟ وظیفه‌ی استاد، تربیت علمی و پرورش دانشجوست، نه تولید مقاله که همیشه برای آن وقت هست. دانشجو باید کار علمی را از استاد بیاموزد و نگاهش عمیق و تیزبین شود. این دانشجو بعدها، می­‌تواند مقاله­‌های ناب بنویسد که برآمده از آموزش­‌های آموزشی و پژوهشی­‌اش باشد.  
 
عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی بیان کرد: سؤال شما درباره شاخص­‌های کیفی برای ارزیابی علمی بود و پاسخ من این است که در درجه اول، موجه­‌ترین فرد برای تشخیص اصالت یک رساله، استاد راهنمای دانشجوست که باید مسئولیت بپذیرد و اگر کارش را با دقت و درستی انجام نداد، منجر به رسوایی علمی او شود. سپس داوران رساله­‌ها و جامعه علمی، بهترین قضاوت­‌کنندگان راجع به اصالت یک اثر علمی هستند. اگر این ظرفیت در جامعه دانشگاهی ایجاد نشده باشد، معلوم نیست که معنای توسعه علمی و تحصیلات تکمیلی چیست! در ایران، سابقه شرط مقاله برای فارغ­‌التحصیلی دانشجوی دکتری، به بعد از انقلاب فرهنگی و راه­‌اندازی دوره­‌های دکتری برمی­‌گردد که در آن موقع، به سبب نوپابودن این دوره­‌ها و محدود بودن تعداد استادان و کمبود منابع، اعتماد به نفس کافی برای قضاوت درباره اصالت رساله­‌ها کم بود و برای رفع این مشکل، تصمیم گرفته شد یک راه­‌حل موقت اندیشیده شود و نتیجه این شد که از هر رساله، مقاله‌ای استخراج شود و به مجلات معتبرِ آن حوزه ارسال شود که در آن زمان، تعداد آن­ها در دنیا، خیلی کم بود. آن مجله­‌ها، داورهای قوی داشتند و بر اساس نظرات و پیشنهادهایشان، یک مقاله آنقدر چکش­‌کاری می­شد تا مشکلاتش برطرف می­‌شد و توسط جامعه جهانی، معتبر تشخیص داده و چاپ می­شد.
 
این استاد آموزش ریاضی ادامه داد: هدف آن کار، استفاده از یک راه­‌حل موقت به عنوان یک داربست بود، نه آن که تبدیل به رویه­‌ای دائم شود و هر روز به شاخ و برگ آن افزوده گردد! در کشورهایی که از نظر علمی شاخص هستند، نخست آن که دوره­‌های دکتری، چنین حجیم نیست که تولید انبوه داشته باشند و همه طالب دوره دکتری باشند. بعد هم داوری رساله دکتری، یک کار جدی و زمان­بر و سخت­گیرانه است، زیرا کمیته داوری، در حقیقت می‌خواهد به فارغ­‌التحصیل دکتری، مجوز ورود به آن حوزه­‌ی علمی را بدهد که بالقوه، می­‌تواند همکار خودش در دانشگاه باشد و برای همین، نسبت به این کار، با دقت علمی و انصاف، نظر می­‌کند . در صورتی که روشی که عموماً در دانشگاه­‌های ایران اعمال می­‌شود، قدرت داوری و قضاوت را از کمیته داوری گرفته و به جای آن، یک نظام اداری را جایگزین کرده است. در واقع، مناسک دفاع انجام می­‌شود، ولی انگار که اختیارش به عهده داوران نیست یا نقش آن­ها حداقلی است.
 
انتقاد از راه‌حل‌های ارائه شده در گزارش نیچر
 گویا با اشاره به گزارش مجله نیچر گفت: من نسبت به این گزارش، با احتیاط می‌­نگرم و آن را بررسی می­‌کنم. اما نسبت به راه­‌حل پیشنهادی برای تشخیص و جلوگیری از تقلب که در این گزارش آمده، بدبین هستم. در این گزارش بیان شده که لازم است شغلی تحت عنوان «بازرسی علمی» ایجاد شود و سازوکارهایی توصیه شده که بعید می­دانم مشکلی به مشکلات موجود، اضافه نکند. من بر این باورم که تکنولوژی، آنقدر پیشرفت کرده و جوان‌­های باهوش آنقدر زیاد هستند که خیلی زود می‌توانند تمام این قوانین کمّی را دور بزنند. با «قانون»، نمی‌توان کیفیت ایجاد کرد! این باور من است. وقتی تعدادی از استادان راهنما وجود دارند که عمده کار پژوهش رساله را به عهده دانشجو می‌­گذارند و نقش برجسته‌ای در آن ندارند و قبل از جلسه دفاع، تمام کار را مرور می­‌کنند، چگونه می‌توان از آن­ها انتظار داشت که نسبت به اصالت رساله، قضاوت کیفی داشته باشند؟ قضاوت کیفی یعنی تأمل کردن، وقت گذاشتن، تعامل برقرار کردن و بسیاری دقت­‌های دیگر که زمان می‌­برد و دانش و احاطه به کار را می­‌طلبد. نگرانی از سلطه قوانین موجود این است که جامعه دانشگاهی در برنامه­‌های خود، ارائه خدمات به جامعه­­‌ای که از آن برخاسته است را در اولویت نبیند و فرصت نکند که کارهایی با بُرد وسیع عمومی انجام دهد. مثلاً گاهی نوشتن یک ستون در یک روزنامه از نظر انگیزه بخشی، اعتبار علمی و طرح مسئله‌­ای نو و مهم، می‌تواند از ده‌ها مقاله که خواننده‌ای جز نویسندگانش ندارد، تأثیرگذارتر باشد. ولی افسوس که این کارها در جدول­‌های امتیازدهی نیامده و در نتیجه، تعداد اندکی از دانشگاهیان، برای ارائه این نوع خدمات،  وقت می­‌گذارند.
 
این فارغ‌التحصیل دانشگاه بریتیش کلمبیا با بیان این که «یک استاد دانشگاه، لازم است که در جامعه‌اش تأثیرگذار باشد و تحرک علمی ایجاد کند» گفت: این جای نگرانی دارد که دانشگاه‌های ما به تدریج، از افراد علاقمند تهی ‌شوند. اگر وضعیت همه‌­گیری را در سرنوشت دانشگاه مطالعه کنیم، تقریباً مطمئن هستم که در دوره‌ی بعد از آن، شاهد اُفت چشمگیر متقاضیان ورود به دانشگاه در تمام دنیا خواهیم بود. زیرا افراد به دانشگاه می‌رفتند تا در این نهاد، پرورش پیدا کنند و روحیه علمی بیابند. اگر پرورش علمی جای خود را به «تولید» علمی بدهد و اهمیت مدرک دکتری و ناکارآمدی یا عدم موفقیت «دکتر»ها در اشتغال هم رنگ ببازد، آن انگیزه­‌ها هم کم می‌­شوند و در آن صورت، تعداد ورودی­‌ها به دوره­‌های دکتری کاهش می­یابد. البته این پیش­‌بینی، بر اساس شواهدی است که جمع­‌آوری کرده­‌ام و مطالعاتی است که طی این مدت، انجام داده­‌ام. انسان به دانشگاه می‌رود که پرورش دانشگاهی پیدا کند. مثلاً در ایران، چه تعداد فارغ‌التحصیل ریاضی داریم که به کارهای آزاد پرداخته­­‌اند؟ نمی­گویم کار آزاد بد است، اصلاً! اما برای انجام دادن آن کارها، نیازی به مدرک دکتری ریاضی نیست. چه لزومی دارد برای تدریس خصوصی، تعمیر دوچرخه یا انواع مشاغل آزادِ غیرریاضی، فرد مدرک دکتری ریاضی داشته باشند؟ این اتلاف سرمایه‌ی یک جامعه و سرخوردگی تعداد زیادی از جوانان مستعد و پر توان است که قابل دفاع نیست.
 
استاد دانشگاه شهید بهشتی ادامه داد: ما زمانی به این می‌بالیدیم که تعداد مراکز آموزش عالی در ایران، از بزرگ­ترین کشورهای دنیا هم بیشتر است. در این خوشحالی بودیم که ناگهان با یک بی‌علاقگی نسبت به دستاوردهایی که دانشجویان از دانشگاه کسب می‌کنند، روبرو شدیم و تعداد دانشجویان کم شد.
 
دانشجوی دکتری تبدیل به فرصتی برای جبران بخشی از کمبود بودجه‌ی استادان شد!
وی با بیان این که «در ایران، شرکت‌هایی که دائم آگهی نگارش مقاله می‌دهند و مدام اعلام می‌شود دفاتر آن‌ها پلمب شده، مصداق کارخانجات تولید مقالات هستند» افزود: این دفاتر خیلی راحت و جسورانه این کار را می‌کنند و حتی داخل دانشگاه‌ها تبلیغ می­‌کنند! زیرا زشتی این کار از بین رفته است. افرادی که برای دیگران مقاله می‌نویسند، انسان‌های کم‌توانی نیستند. بسیاری از آن‌ها، همان فارغ‌التحصیلان دکترای باهوش، پرکار و صادقی هستند که باید نان به خانه ببرند! سال‌ها از عمر خود را در دانشگاه‌ها صرف کرده‌اند و حالا باید کنار خیابان، از مقاله‌نویسی برای دیگران درآمد کسب کنند و شاید به نوعی، انتقام زندگیِ از دست رفته خود را می‌گیرند! وقتی این همه فارغ‌التحصیل دکتری تولید کردیم، آیا به آینده این افراد هم فکر کردیم؟ دانشجوی دکتری تبدیل به فرصتی برای جبران بخشی از کمبود بودجه استادان شد و این گونه، سرنوشت همه دانشگاهیان از استاد و دانشجو، به هم گره خورد و این قصه، چه دردناک و چه غصه­‌ی بی­‌پایانی است! اگر دانشجویی توان ادامه تحصیل ندارد، چرا انواع تبصره­‌ها او را در دانشگاه‌ نگه می­دارد و پس از سال­ها تلف شدن عمر گرانبها و از دست رفتن فرصت‌­های ناب زندگی­‌اش، به سردی به او گفته می­‌شود که نمی­‌تواند فارغ‌التحصیل شود، چون مقاله‌اش بر اساس فلان و بهمان آئین­‌نامه، امتیاز نمی­‌آورد؟ مگر می­‌شود با روح و روان انسان‌­ها چُنین بازی کرد و در ادعای اخلاق­‌مداری هم گوش فلک را کر کرد؟! دانشگاه‌ها وظیفه دارند که به خسارت­‌های انسانی که بر شهروندانِ دانشگاهی خود وارد کرده­‌اند، به صورت جدی فکر کنند و این پدیده را مطالعه کنند و منفعت و ضرر این رویه­‌ها را از جنبه­‌های گوناگون بررسی نمایند. ما این حداقل را به آینده بدهکار هستیم.
 
گویا ادامه داد: نمی‌دانم چرا دانشگاهیان، به اتفاق نظر نمی‌رسند که می‌توان اشتباهات را جبران کرد. چه اشکالی دارد بپذیریم که صادقانه، تمام این کارها برای این بود که می‌خواستیم علم را توسعه دهیم و در جهان مطرح شویم. اما بعضی از روش­‌هایی که انتخاب کردیم، اشتباه بود و نتیجه­‌ی مورد نظر را به بار نیاورد و از همه دانشگاهیان درخواست هم­‌اندیشی کنیم و با مطالعه عمیق، راه­‌حل­‌های جایگزین پیدا کنیم.‌ چه می­‌شود که به جای صحبت راجع به ضرورت ترویج علم، موانع آن را از سر راه برداریم و اگر سیاست­گذاری‌­های کمّی به آن آسیب زده، در آن­ها تجدیدنظر کنیم. در حال حاضر، مجلات ترویجی در ایران، وضعیت خوبی ندارند و یکی از دلایل آن، نداشتن امتیاز کمّیِ دانشگاهی برای نشر آن­هاست و در نتیجه، تعداد کسانی که برای این نشریات مقاله می­‌نویسند، در حال کاهش است. این مسئله بحران­‌زاست و باید برای آن، فکری اساسی شود.
 
عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی در پاسخ به پرسشی درباره‌ی موارد شکایت دانشجویان به دیوان عدالت اداری برای مقابله با تصمیمات دانشگاه‌­ها گفت که ایده‌ی دانشگاه از ابتدای تأسیس تاکنون، استقلال و آزادی‌خواهی بوده است. چه شده که دانشجو، دانشگاه را حامی خود نمی‌­داند و در عوض، به نهادی خارج از دانشگاه متوسل می­‌شود؟!! نگذاریم این مسئله، تبدیل به رویّه شود. دانشگاه‌­ها باید که سازوکارهایی برای شنیدن حرف دانشجویان و اعضای هیئت علمی خود بیندیشند و نقش مصلح خیراندیش را ایفا کنند. این اتفاق، هشداری به آموزش عالی در ایران است که به جای این همه مدیریت­‌های جدید به اصطلاح نظارتی و همه را در مقابل قانون خودنوشته یکسان دیدن، اتفاقاً با توجه به موقعیت رشته­‌ها، افراد و ماهیت کارها، تصمیم­‌های متناسب با هر مورد را بگیرند و اطمینان دانشجویان و اعضای علمی را جلب کنند تا به جای تقابل، دانشگاه را در کنار خود ببینند. در غیر این صورت، این یک بازی دو سر باخت و خطرناک است و به هویت دانشگاه، آسیب جدی وارد می­‌کند. نگذاریم مصداق این شویم که «یکی بر سرِ شاخ و بُن می­برید.»  
 
وی افزود معلوم نیست که چنین نگاه بدبینانه­‌ای نسبت به دانشجو و استاد، تا کجا قرار است قربانی خود را از بین بهترین­‌ها و البته متفاوت­‌ترین­‌ها بگیرد و چرا سال به سال، بر تعداد بندها اضافه می­‌کنیم و به موازات آن، زمینه‌های تقلب را گسترده­‌تر و پیچیده­‌تر و البته ممکن­‌تر می­‌کنیم؟! مثلاً آیا به اثر تخریبیِ تصمیمی که از سال گذشته گرفته شده که دانشجو قبل از درخواست دفاع از رساله، آن را در سایت همانندجو بارگذاری کند تا میزان همانندی آن با سایر موارد احتمالی مشخص شود، خوب فکر شده است؟ پیام چنین تصمیم­‌هایی مگر چیزی جز این است که همه متقلب هستند مگر این که خلافش ثابت شود؟! وگرنه نقش استاد راهنما چیست؟ استاد راهنمایی که نتواند تشخیص دهد رساله دانشجویی که چند سال با او همکاری کرده، اصیل هست یا نیست، چرا اجازه یافته که دیگری را راهنمایی کند؟ این تصمیم­‌ها، از یک سو زمینه را برای لختی و تنبلی بعضی از اعضای هیئت علمی فراهم می­کند و از سوی دیگر، بی‌اعتمادی نظام آموزش عالی به آن‌ها را نشان می­دهد که حتی صلاحیت بررسی کار دانشجوی خود را هم ندارند! با این سازوکارها، جلوی تقلب علمی گرفته نمی­‌شود، بلکه راه‌های تقلب کمی پیچیده‌تر می­شود و تسلسل همچنان ادامه دارد و تا زمانی که به خود نیاییم و برای دانشگاهی، شأنیت علمی قایل نشویم و در دانشجو، هویت علمی ایجاد نکنیم، در بر همین پاشنه خواهد چرخید.  
 
دکتر گویا در پایان بیان کرد: همان طور که گفتم، تقلب توسط آدم­‌های بی‌دست‌وپا انجام نمی‌شود، بلکه توسط کسانی انجام می‌شود که دانش، هوش و جسارت دارند و اخلاق ندارند! جامعه آن­ها را بی‌اخلاق کرده است! این بی­‌اخلاقی هم با تشکیل کمیته‌های اخلاق و نوشتن منشورهای اخلاقی، از بین نمی‌­رود. پایبندی به اخلاق، مانند باور و ایمان، امری فردی و درونی است و با رعایت دستورالعمل و بخش­نامه، حادث یا زایل نمی­‌شود. فرصت را از دست ندهیم! تاریخ ما را قضاوت خواهد کرد!
منبع
ایسنا

آی هوش: گنجینه دانستنی ها و معماهای هوش و ریاضی

نظراتی که درج می شود، صرفا نظرات شخصی افراد است و لزوماً منعکس کننده دیدگاه های آی هوش نمی باشد.
آی هوش: مرجع مفاهیم هوش و ریاضی و انواع تست هوش، معمای ریاضی و معمای شطرنج
 
در زمینه‌ی انتشار نظرات مخاطبان، رعایت برخی موارد ضروری است:
 
-- لطفاً نظرات خود را با حروف فارسی تایپ کنید.
-- آی هوش مجاز به ویرایش ادبی نظرات مخاطبان است.
-- آی هوش از انتشار نظراتی که در آنها رعایت ادب نشده باشد معذور است.
-- نظرات پس از تأیید مدیر بخش مربوطه منتشر می‌شود.
 
 
 
 

نظر شما

پرطرفدارترین مطالب امروز

قواعد بخش پذیری بر اعداد  1 تا 20
زندگینامه ریاضیدانان: جان فوربز نش
بررسی تعلیم و تربیت از دیدگاه جان دیوئی
همه چیز درباره هوش مصنوعی به زبان ساده
روش چندحسی فرنالد
طنز ریاضی: اثبات 2=1
طنز ریاضی: اثبات 5=2+2
تعاریف و مفاهیم: قضیه حمار
تابع شمارش اعداد اول