کتاب تنها ابزار آموزشی به حساب نمی آید و معلم تنها متولی آموزش محسوب نمی شود. مجله های آموزشی، چه آنها که ویژه دانش آموزان و چه آنها که خاص معلمان منتشر می شوند، به عنوان یک ابزار آموزشی قدرتمند مطرح اند. در کشور ما مانند سایر کشورها مجلات متعددی چاپ می شود که برخی آز آنها به طور مستقیم به ریاضی و آموزش آن و برخی به صورت جنبی به آن می پردازند.
تاریخچه مجلات ریاضی
۱) بنا به گفته پژوهشگر تاریخ ریاضیات، پرویز شهریاری، مجله ای با نام «حل المسائل ریاضی» قدیمی ترین نشریه ریاضی ایران است که شامل حل مسائل شاخه های مختلفه ریاضی بوده و با رهنمودهای «ناصر هورفر» انتشار می یافت. جلد اول این مجله در ۱۵ دی ماه ۱۳۰۶ شمسی، در مطبعه نهضت شرق تهران به چاپ رسیده و در اول و پانزدهم هر ماه منتشر می شد.
در ضمن، در این مجله بعضی از مسائل امتحانات نهایی ایران، اروپا و روسیه چاپ می شد. این مجله به قطع بزرگ و به خط نستعلیق و به خامه زرین خط (خط مرحوم استاد حسین زرین خط، عضو پیشین انجمن خوشنویسان) است. در این مجله با اسامی افراد معروفی نظیر، تقی هورفر، محمدعلی مجتهدی، غلامحسین مصاحب، محمود مهران و محسن هشترودی روبه رو می شویم.
۲) دومین نشریه، مجله ریاضیات «عالی و مقدماتی» بود که جلد اول آن در سال ۱۳۰۹ در تهران به چاپ رسید. دکتر مصاحب مدیر مسوول و موسس آن بود. مجله در اول و پانزدهم هر ماه با چاپ در مطبعه علمی منتشر می شد و وجه اشتراکش سالیانه از ۲۵ تا ۴۰ قران (برای محصلان ۱۰ قران) بود.
۳) نشریه سوم، «گاهنامه» بود که زیر نظر آقای «هورفر» نوشته می شد و نخستین شماره آن در سال ۱۳۱۰ چاپ شد. گاهنامه یعنی سالنامه و تقویم، اگر چه گاهنامه، نشریه ریاضی نبوده ولی بخشی از آن به معرفی ریاضیدانان ایرانی اختصاص داشت. در پایان گاهنامه، برخی از رساله های ریاضی ترجمه می شد و برخی از سندهای علمی مربوط به دانشمندان ایرانی درج می گردید.
یکی از این سندها مربوط به ابوسهل بیژن بن رستم کوهی، اهل طبرستان که در سده چهارم قرن می زیسته و با همکاری مستقیم ابوالوفای بوزجانی به رصد و تنظیم جدول های اخترشناسی مشغول بوده است. این دانشمند ایرانی ابزاری برای رصد خورشید ساخت که بسیار دقیق بود و دوبار به فاصله هر سه ماه، توسط دانشمندان مورد آزمایش قرار گرفت، ترجمه دومین تاییدنامه این ابزار به زبان فارسی، در پشت جلد برهان شماره۱۲ (دبیرستان) آمده است. در ضمن، گاهنامه ظاهرا فقط سه سال منتشر شده است.
۴) چهارمین نشریه، «سخن ادبی» با همکاری پرویز شهریاری به طبع می رسید و بارها بحث هایی درباره آموزش ریاضی در آن آمده است.
۵) پنجمین نشریه، «سخن علمی» به سردبیری پرویز شهریاری بود که نخستین شماره آن در سال ۱۳۴۲ در تهران به چاپ رسید. مطالب و مقالات این مجله به طور کلی پیرامون علم و مباحث مرتبط با آن بود. ولی چون سردبیر این مجله «شهریاری» بود، مطالبی درباره ریاضی و آموزش ریاضی در آن نوشته می شد.
۶) ششمین نشریه، «مجله یکان» بود که در بهمن ماه ۱۳۴۲ پا به عرصه مطبوعات ایران گذاشت. عنوان کامل مجله «یکان مجله ریاضیات» بود و عبدالحسین مصحفی صاحب امتیاز، مدیر و سردبیر مجله بودند. بهای هر شماره ۲۰ ریال بود و هر ماه یک بار منتشر می شد.
در این مجله با اسامی افراد معروفی نظیر دکتر محسن هشترودی، احمد بیرشک، حسین آزرم، غلامرضا مسجدی، پرویز شهریاری و محمد حسن رزاقی رو به رو می شویم. در شماره ۷ این مجله، مصاحبه ای با دکتر محسن هشترودی انجام گرفته است که متن کامل این مصاحبه را در برهان ۱۳، استاد یاسی پور در مقاله «تاریخچه مجلات ریاضی در ایران» آورده است. در ضمن آخرین شماره این مجله (۱۱۸) در سال ۱۳۵۶ به چاپ رسید.
۷) هفتمین نشریه، «مجله آشتی با ریاضیات» در بهار سال ۱۳۵۶ به سردبیری آقای شهریاری توسط دانشگاه آزاد آن روز پا به عرصه مطبوعات ایران گذاشت. دو رکن اساسی این مجله، پرداختن به تاریخ ریاضیات و کاربرد ریاضیات است. این مجله در شماره ۲۰ تعطیل شد.
۸) هشتمین نشریه، «مجله آشنایی با ریاضیات» در سال ۱۳۶۴ و به دنبال آشتی با ریاضیات پا به عرصه مطبوعات گذاشت و تقریبا ۸۰ شماره از این دو مجله منتشر شد. این مجله تا سال ۱۳۷۲ چاپ می شد.
۹) نهمین نشریه، «مجله رشد آموزش ریاضی» است که نخستین شماره آن در سال ۱۳۶۳ چاپ شد. این مجله فصلنامه است و بیشتر مخاطبان آن دانشجویان تربیت معلم و معلم های ریاضی هستند.
۱۰) دهمین نشریه، «جنگ ریاضی» است که تاکنون ۱۰ شماره از آن به سردبیری آقای بهزاد منوچهریان به چاپ رسیده است.
۱۱) یازدهمین نشریه، «مجله ریاضی برهان» است که در سال ۱۳۷۰ به سردبیری امیری کار خود را آغاز کرد و بیشتری مخاطبان این مجله دانش آموزان دوره متوسطه و پیش دانشگاهی و معلم های ریاضی است. در کنار این مجله، در سال ۱۳۷۰، مجله ریاضی برهان راهنمایی، ابتدا به سردبیری حمیدرضا امیری و سپس به سردبیری خسرو داوودی به طبع رسید. این دو مجله توسط انتشارات مدرسه، وابسته به آموزش و پرورش منتشر می شد، اما اکنون دفتر انتشارات کمک آموزشی سازمان پژوهش و برنامه ریزی درسی عهده دار نشر آن است.
از نشریه های دیگر ریاضی می توان «نشریه ریاضی» «بولتن ها و خبرنامه های انجمن ریاضی ایران»، مجله گنجینه (انتشارات فاطمی) و «نشریه ها و مجله های ریاضی مرکز تحقیقات معلمان» از جمله تام( انجمن ریاضی معلمان کردستان)، فرنود( انجمن ریاضی معلمان اصفهان)، فرزان( انجمن ریاضی معلمان چهارمحال و بختیاری) و اتحاد( اتحادیه معلمان ریاضی کشور) را نام برد.
کارکردهای آموزشی مجله های ریاضی
از ویژگی های آموزش از طریق مجله های آموزشی ریاضی، در دسترس بودن و فاصله کوتاه زمانی در چاپ آنهاست. بنابراین همواره با سرعت می توان تازه ترین روش های آموزشی و مطالب ریاضی را به مخاطبان منتقل کرد و نیز می توان مخاطبان را در جریان آخرین دستاوردها، کنفرانس ها و رویدادهای مهم ریاضی قرار داد.
در حال حاضر، معمولا تیراژ کتاب های ریاضی ۵ تا ۱۰ هزار نسخه است. در صورتی که مجله های ریاضی تیراژ بالاتری دارند و در نتیجه طیف وسیع تری از مخاطبان را پوشش می دهند. علاوه بر آن، اگر مسائل مربوط به هنر گرافیک در مجله ها رعایت شود، با بهره جستن از این هنر می توان تنوعی جذاب ایجاد کرد و مطالب ریاضی را از یکنواختی و خشکی کتاب های ریاضی نجات داد. در نتیجه، انگیزه و علاقه برای مطالعه ریاضی فزونی خواهد یافت.
خواننده مجله با پرداخت مبلغی که معمولا مقدار آن از قیمت یک کتاب ـ حتی با همان قطع و تعداد صفحات مجله ـ کمتر است (به دلیل تیراژ بالای مجله) می توانند از چندین مقاله در زمینه های مختلف و مسائل سرگرم کننده و متنوع برخوردار باشند. از ویژگی های دیگر مجله های ریاضی، تشویق خوانندگان و به کار گرفتن استعدادهاست. گردانندگان مجله می توانند حتی با ذکر یک اسم، چاپ یک مسئله یا چاپ یک مقاله، محرک مفیدی برای معلمان و حتی دانش آموزان باشند. این امر بارها تجربه شده و در نامه هایی که به دفتر مجله ارسال می شود، اینگونه مطالب بسیار به چشم می خورد.
گاهی اوقات کتاب های درسی به دلیل محدودیت تعداد صفحات مطالب را به شکل خیلی فشرده عنوان می کنند و در نتیجه کمبودهایی در کتاب های درسی به چشم می خورد که مجله های ریاضی با چاپ مقالاتی مستقل یا دنباله دار، می توانند آنها را پوشش دهند. بعضی از کاربردهای ریاضی مرتبط با رئوس مطالب درسی، باید در مجله مطرح گردد تا دانش آموز هم مفاهیم درس را عمیق تر درک کند و هم بداند که ریاضی به چه دردی می خورد.
مجله های ریاضی می توانند شامل تاریخ و فلسفه ریاضی و سرگرمی های ریاضی باشد، تا خلاءهای موجود در کتاب های درسی را از این طریق جبران کند. کار دیگر مجله، آشنایی مخاطبان علاقه مند با نظریه ها و شاخه های جدید ریاضی و آخرین دستاوردهای جهانی است.
تعداد شیوه های آموزشی خوب، به تعداد معلمان کارآزموده است و هر کس می تواند شیوه های آموزشی موفق خود را در اختیار دیگران قرار دهد، برای این منظور، از معلمان موفق می خواهیم که یک موضوع درسی را در نظر بگیرند و عملکرد خود را سر کلاس با توضیحات، مثال ها، تکالیف و... گزارش کنند.
این کار در مجله برای معلم می تواند انتقال یک تجربه باشد، بنابراین معلمان ریاضی به ویژه معلمان جوان می توانند با مطالعه این تجربه ها، روش آموزشی دیگری را پیدا کنند (غیر از روش خودشان ولی سازگار با آن ) و آن را در کلاس خود به کار گیرند. همچنین از طریق مصاحبه با پیشکسوتان آموزش ریاضی کشور، می توان تجربه های مفید آموزشی را انتقال داد.
بیشتر مجله های ریاضی مشکلات درسی دانش آموزان را مطرح می کنند و کمتر التفاتی به معلمان دارند. یکی از هدف های آموزشی ریاضی به طور قطع آموزش معلمان است، بنابراین اگر قسمتی از مجله را به معلمان اختصاص دهیم و برای آنان بنویسیم، در نتیجه از این طریق به طور غیر مستقیم، دانش آموزان را هم آموزش داده ایم. آگاه کردن مخاطبان از فهرست موضوعی آخرین کنفرانس ها و رویدادهای ریاضی در داخل و خارج از کشور.
ویژگی مقالات مجله آموزش ریاضی
اصولا ارتباط آموزشی بین یک مجله آموزش ریاضی با مخاطبان خود یک ارتباط غیرکلامی و اصطلاحا «مقاله ای» است و این یکی از حساس ترین جوانب کار است. زیرا مقالات باید به گونه ای باشند که مخاطب بدون واسطه بتواند به اهداف آموزشی مقاله برسد و حداکثر استفاده را ببرد. مقاله ها باید به گونه ای باشند که ارتباط بین یک مقاله آموزشی و مخاطب آن، ارتباطی مانند معلم و شاگرد در سر کلاس باشد.
البته، معلم هنگام تدریس در کلاس مثال هایی ارائه می کند که آوردن آنها روی کاغذ کار مشکلی است. همچنین ممکن است با رفتارش، نوع حرف زدنش و مثال هایی که مطرح می کند، باعث جذب دانش آموزان شود، اما در یک مقاله، دانش آموز حروف و اعداد را می بیند.
بنابراین، مقالات باید با زبانی گویا، مطالب را به مخاطب عرضه کنند و ابهامی نداشته باشند یا اگر در یک مقطع، مبهم باشند، در مقطعی دیگر به گونه ای که نوعی آموزش در آن نهفته باشد، جواب گوی آن ابهام باشند. به عنوان مثال اگر در مقاله ای عنوان کردیم که «اگر تابعی مانند f دارای نقطه ماکزیمم نسبی باشد، آنگاه در آن نقطه مشتق تابع برابر صفر است ولی عکس آن برقرار نیست (ایجاد ابهام)»، باید در قسمت دیگر مقاله این ابهام رفع شود و به مقاله های بعدی ارجاع داده نشود و با یک مثال نقض به صورت زیر نشان می دهیم که عکس حکم بالا برقرار نیست: در تابع ۳ f(۰)=۰، f/ (x)=x اما در نقطه ۰= f تابع ماکزیمم ندارد. اینکه آیا مجله های ریاضی تا چه حد رسالت خود، یعنی نقش معلم گونه خود را توانسته اند ایفا کنند، سوالی است که مخاطبان مجله بهتر و دقیق تر می توانند به آن پاسخ بدهند و در واقع بهترین الگوها و خط مشی ها از همین بازخوردها به دست می آیند و همواره مجله های ریاضی و دست اندرکاران آنها را مجاب می کند که در معرض نظرخواهی و ارزشیابی قرار بگیرند.
به اعتقاد ما یکی از عوامل موثر در پیشرفت و پیشبرد اهداف آموزشی، رقابت سالم و سازنده است و این امر در مورد مجله های ریاضی و چاپ مقالات از طرف مولفان و مترجمان نیز صادق است. پس اگر تعداد مجله های ریاضی در مقاطع مختلف بیشتر باشد، این رقابت بیشتر خواهد شد و بی تردید کیفیت کار بالا خواهد رفت.