نحوه برخورد پدر و مادر با كودكی كه كارنامه‌اش نشان می‌دهد نمره‌های خوبی نگرفته، بسیار اهمیت دارد. برخی والدین در چنین مواردی چنان از خود عکس‌العمل نشان می‌دهند كه گویی تمام آرزوهایشان نقش بر آب شده است. آنها با یأس، پریشانی و آزردگی خاطر با فرزندشان برخورد می‌كنند و گاهی جمله‌هایی مانند «تو ضعیفی» یا «لیاقت این همه توجه را نداری» به كار می‌برند و به خاطر زحماتی که برای او کشیده‌‌اند، اظهار پشیمانی می‌كنند.
برخی هم فرزندان خود را با دیگر همسن و سالانشان مقایسه می‌كنند و موفقیت آنها را به رخ‌شان می‌كشند و تحقیرشان می‌کنند. برخی پدر و مادرها هم، قهر كردن را روش مناسبی می‌دانند یا فرزندشان را به ممانعت از ادامه تحصیل تهدید می‌کنند و به او می‌گویند درس و مدرسه برایش بی‌فایده است و...
اینکه مادر و پدرها با کارنامه فرزندانشان چگونه برخورد کنند نکته بسیار مهمی است كه در این مورد با آقای دكتر علی باغبانیان، روان‌پزشك و عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشكی تهران صحبت كرده‌ایم.
با دیدن كارنامه بچه‌ها والدین باید چه برخوردی داشته باشند؟
تمام برخوردهای آمرانه و خشن، گرچه ممکن است كمی از عصبانیت والدین بکاهد اما در نهایت فایده منطقی‌ای نخواهد داشت. والدین بهتر است قبل از هر عكس‌العملی پس از مشاهده كارنامه فرزندشان به این نكته‌ها توجه كنند:
پاسخ و عکس‌العمل فوری ممنوع! حداقل فاصله زمانی بین مشاهده کارنامه و عکس‌العمل والدین به آن، باید 20 تا 30 دقیقه باشد و از بروز عكس‌العمل فوری چه تشویق چه تنبیه اجتناب كنند. در این مدت، نمره‌های فرزندشان را با نمره‌های او در طول ترم مقایسه و ابتدا به نمره‌های خوب و بالا توجه كنند. سپس به بررسی نمره‌های ضعیف بپردازند. هرگز نمره‌های او را با نمره دیگری مقایسه نكنند زیرا این كار باعث برانگیختگی احساسات و شكل‌گیری حسادت می‌شود. به علاوه، با مشاهده برگه كارنامه سریع نگویند: «معدلت خوب یا بد شده؟» از اظهارنظر كلی درباره كارنامه پرهیز و ابتدا تک‌تک نمره‌ها را تجزیه و تحلیل كنند. بدترین عكس‌العمل بعد از دیدن كارنامه، بی‌توجهی است. کودک بی‌صبرانه منتظر واكنش والدین است و ممكن است از این بی‌توجهی به شدت افسرده یا عصبانی شود. این موضوع را می‌توانید از نحوه بیان و رفتار او بفهمید. عواقب بی‌توجهی، اگر بیش از عکس‌العمل منفی نباشد، کمتر از آن هم نیست.
خب، بسیاری از والدین درواقع با این رفتارها، می‌خواهند بدانند بعد از این همه تلاش چرا كودكشان نتیجه مطلوب را از امتحانات نگرفته است؟
این درست است اما كارنامه مدرك جرم نیست! کارنامه ابزاری برای تجزیه و تحلیل وضعیت کودک و رفع نقاط ضعف او است. والدین باید پس از مشخص شدن علت یا ضعیف‌بودن نمره‌ها، برای جبران عقب‌افتادگی تحصیلی برنامه‌ریزی و بر اجرای این برنامه نظارت كنند. والدینی كه پس از مشاهده نتایج بد امتحان‌های فرزندشان با خویشتنداری، حوصله و متانت رفتار می‌کنند و به جای پرخاشگری و تنبیه، تجزیه و تحلیل انجام می‌دهند، به علل شکست و افت تحصیلی كودكشان فکر و برای رفع آن اقدام كرده‌اند اما اگر این راه‌ها را رفته‌اند و به نتیجه نرسیده‌اند، حتما با یک مشاور تحصیلی مشورت كنند. این كار علاوه بر اینكه نگرانی‌شان را كاهش می‌دهد، از رفتار نادرست با فرزندشان پیشگیری می‌كند. لازم است والدین عادلانه قضاوت و به این فكر كنند كه در حد توان خود، شرایط مناسبی برای مطالعه و تحصیل فرزندشان فراهم كرده‌اند؟ البته این نكته هم باید روشن شود كه آیا دانش‌آموز نیز به اندازه کافی تلاش كرده یا نه؟
یعنی به دنبال مقصر نباشند؟
نه، به هیچ‌وجه در موفقیت یا شکست تحصیلی فرزندشان نباید دیگران را مقصر بدانند. مثلا برخی مادران، بی‌توجهی پدر را عامل ضعف تحصیلی و نمره‌های پایین فرزندشان می‌دانند و گاهی برخی پدران، محبت و توجه بیشازحد و افراطی مادر را عامل شکست كودك تلقی می‌كنند. درست است كه امكان دارد این عوامل در شکست و ناکامی دانش‌آموز موثر باشند، اما نباید حقیقت را نادیده گرفت. برخی از والدین، مدرسه، محیط مدرسه، دوری راه، سختگیری‌های معلم، ضعف بنیه و عواملی از این قبیل را عامل ناکامی فرزند خود می‌دانند اما برخوردهای احساسی فایده‌ای ندارد و دردی را درمان نخواهد کرد. اگر تصور می‌کنید عامل یا عواملی در موفق‌نبودن فرزندتان تاثیر دارد، بهتر است در پی کشف و شناسایی و حل مشكل باشید. برخوردهای احساسی ناشی از علاقه شدید به فرزند، در آینده تبعات منفی فراوانی خواهد داشت.
پس با دیدن كارنامه نباید چنین برخوردهای احساسی‌ای داشت؟
بله، برخوردهای احساسی فایده‌ای ندارد و دردی را درمان نمی‌كند؛ چه وضعیت درسی فرزندشان خوب باشد و چه بد، نباید کاری كنند که در زمان انتظار برای کارنامه، احساسات آنها بیش از كودك باشد. اگر فرزندشان احتمالا امتحانات را به‌خوبی پشت‌سر نگذاشته است، دیگر تب‌و‌تاب والدین فایده‌ای ندارد بنابراین خط و نشان کشیدن و قول و قرارهای تهدیدآمیز برای روز دریافت کارنامه، مشکلی را حل نمی‌کند. اگر هم فرزندی درسخوان دارند و وضعیت امتحان‌های او رضایت‌بخش است، بگذارند او از موفقیتی که کسب کرده است، لذت بیشتری ببرد و والدین به جای ابراز احساسات بیشازحد، انگیزه‌های درونی‌اش را تقویت كنند. اگر كودكشان نمره‌های خوبی گرفته، هرگز دلیل این موفقیت را خودشان یا دیگران ندانند. والدینی كه موفقیت‌های فرزندشان را حاصل زحمات و توجه خود به درس او در منزل و خارج از منزل می‌دانند، در واقع زحمت فرزندشان را نادیده و بی‌ارزش جلوه می‌دهند.
كارشناسان كودك توصیه می‌كنند برای تشویق كودكان، وعده‌هایی كه به آنها داده می‌شود همان موقع اجرا شود. حالا اگر كودكی با تلاش، نمره‌هایش نسبت به ترم پیش بالاتر شده اما به‌حدی كه قابل‌قبول والدین است نرسیده باشد، آیا والدین باید این تلاش را در نظر بگیرند و او را تشویق كنند یا نه؟
بله، بدون هیچ تردیدی یکی از مهمترین و کارآمدترین ابزارهای تربیتی، تشویق است. از آنجا که کودک تمایل بسیار زیادی به جلب توجه و تاییدشدن دارد، به تشویق و تحسین واکنش مثبت نشان و به او اطمینان خاطر می‌دهد که مورد توجه قرار گرفته است. از این رو تشویق، نه‌تنها باعث تقویت و پرورش رفتارهای مثبت می‌شود بلکه آرامش و نشاط کودک را در پی خواهد داشت. تشویق، ابزاری بسیار عالی در جعبه ابزار تربیتی است که والدین باید از آن بهره فراوان ببرند اما گاهی به نظر می‌رسد تشویق‌های آنها موثر واقع نمی‌شود یا اینکه نتیجه معکوس می‌دهد. گله و شکایتی که برخی والدین در مشاوره‌ها دارند این است که هر چه فرزندمان را تشویق می‌کنیم اثر چندانی ندارد. چه بسا این ابزار به شیوه‌ای درست به کار گرفته نمی‌شود. والدین باید به بایدها و نبایدهای تشویقی توجه كنند و بدانند در تشویق کودک چگونه عمل كنند تا بیشترین فایده را از آن ببرند.
بهترین زمان برای تشویق و عمل كردن به وعده چه زمانی است؟
تشویق باید بلافاصله بعد از عمل باشد. هدف از تشویق این است که یک رفتار خوب در کودک، تداوم و توسعه یابد. در واقع، تشویق حکم تقویت‌کننده رفتار را دارد. هر چه فاصله بین عمل خوب و تشویق و وعده به قولی كه به كودك داده شده، کمتر باشد، این رفتار بیشتر تقویت می‌شود. هر چه فاصله بیشتر شود، دیگر آن پاداش، چندان تقویت‌کننده نیست. اگر کودک شما تلاش كرده تا نسبت به ترم قبل نمره بهتری بگیرد، اظهار رضایت و به عنوان پاداش این کار خوب، به وعده‌تان عمل كنید.
خودتان به عنوان یك پدر برای پیشرفت و تشویق فرزندتان چه وعده و وعیدی به او می‌دهید؟
اگر تشویق کردن‌ها به اندازه و متناسب نباشد به‌طور حتم آثار مخربی به دنبال خواهد داشت. اگر اندازه تشویق از مقدار کار بیشتر باشد، باعث پرتوقعی فرزند می‌شود مثلا والدینی که بسیار علاقه‌مند به درس خواندن و قبولی فرزندشان در کنکور هستند، گاهی به او وعده‌های عجیب?و غریب می‌دهند؛ «اگر دانشگاه قبول بشی، برایت فلان ماشین را می‌خرم!» بی‌شک این اندازه از پاداش و تشویق با کار او تناسبی ندارد. تصور کنید او درس خواند و در آزمون ورودی دانشگاه هم پذیرفته شد و والدین هم برای او ماشین خریدند، اما برای تقویت رفتار خوب بعدی، باید نرخ و میزان پاداش را بالا برد. من در تشویق‌های کلامی هم اندازه را رعایت می‌کنم و این اصل مهم را در تشویق فرزندانم در نظر می‌گیرم.
حرف آخر؟
نکته بسیار مهمی كه والدین باید به آن توجه كنند، این است كه تشویق زمینهساز یک خطا و انحراف جدی نشود. متاسفانه برخی از والدین برای اینكه فرزندشان کار خوبی انجام دهد، پاداش‌های خطرناکی می‌دهند که بسیار ویرانگر است. این نوع تشویق درباره فرزندان بزرگ‌تر شیوع بیشتری دارد. آنها برای تشویق فرزند خود برای او وسیله‌ای می‌خرند یا به او یک آزادی عمل عجیب می‌دهند و اینها اغلب هم با وعده‌های محکم همراه می‌شود. «اگر دانشگاه قبول بشی می‌تونی شب تا دیروقت بیرون باشی، با دوستات مسافرت بری و ...» همیشه با خود بگویید آیا پاداشی که می‌دهم، وسیله‌ای که می‌خرم یا آزادی عملی که می‌دهم به خودی خود تباهی و ویرانی به دنبال دارد یا نه.