در گفتگو با دکتر مرتضی صابری:
دکتر مرتضی صابری کمرپشتی عضو هیات علمی دانشگاه آزاد واحد فیروزکوه و مدرس دانشگاه علوم تحقیقات آمل که سابقا ریاست پژوهشگاه امنیت اطلاعات و رمزنگاری ایران را برعهده داشت، در این مورد با ما همصحبت شد تا سوالات ساده ای در مورد هوش مصنوعی و بعد نرم افزارهای موبایل را پاسخ دهد:
در ابتدا تعریفی از هوش مصنوعی بفرمایید.
هر چند در حالت کلی تعریف جامع و دقیقی برای هوش مصنوعی ارائه نشده است اما در یک تعریف نسبتا جامع هوش مصنوعی به سیستم‌هایی گفته می‌شود که می‌تواند واکنش‌هایی مشابه رفتارهای هوشمند انسانی از جمله درک شرایط پیچیده، شبیه سازی فرایندهای تفکری و شیوه‌های استدلالی انسانی و پاسخ موفق به آنها، یادگیری و توانایی کسب دانش و استدلال برای حل مسایل داشته باشند.
این علم از چه زمانی مورد توجه قرار گرفته است و تاریخچه آن را به طور مختصر بیان کنید.
هوش مصنوعی اولین بار توسط ریاضی‌دانانی نظیر بول مطرح شده بود که اقدام به ارائه یک سری قوانین و نظریه‌هایی در مورد منطق نمودند. در ادامه با اختراع رایانه‌های الکترونیکی در سال ۱۹۴۳، بحث و بررسی علم هوش مصنوعی توجه دانشمندان آن زمان را به خود جلب کرد. دراین شرایط، به نظر می‌رسید که این ماشین قادر به شبیه‌سازی رفتارهای هوشمندانه خواهد بود. با وجود با دیده تردید نگریستن گروهی از متفکرین به علم هوش مصنوعی، تولید ماشینهای شطرنج باز و دیگر سامانه‌های هوشمند در صنایع گوناگون در کمتر از 4 دهه بعد به امری عادی بدل شد. اصطلاح هوش مصنوعی(Artificial Intelligence) برای اولین بار توسط شخصی به نام جان مکارتی (John McCorthy) که از آن به‌عنوان پدر «علم و دانش تولید ماشینهای هوشمند» یاد می‌شود استفاده شد. آقای جان مکارتی مخترع یکی از زبان‌های برنامه نویسی هوش مصنوعی به نام (Lisp) نیز هستند. امروزه از هوش مصنوعی در رشته‌های مشترکی چون علم کامپیوتر، روانشناسی و فلسفه و دیگر علوم به طور گسترده استفاده می شود.
چگونه می توان به هوشمندی یک ماشین پی برد؟
در این رابطه آزمونی به نام «آزمون تورینگ» برای تست هوش ماشینی در نظر گرفته شده است که می توان با آن هوشمندی یک ماشین یا رایانه را مورد سنجش قرار داد. آزمون تورینگ آزمونی است که توسط آلن تورینگ در سال ۱۹۵۰ در نوشته ای به نام «محاسبات ماشینی و هوشمندی» مطرح شد. در این آزمون شرایطی فراهم می شود که شخصی با ماشین تعامل برقرار کند و پرسش های کافی برای بررسی هوشمندی او بپرسد. چنانچه در پایان آزمایش نتواند تعیین کند که با انسان در تعامل بوده است یا با ماشین، تست تورینگ با موفقیت انجام شده است. تاکنون هیچ ماشینی از این آزمون با موفقیت بیرون نیامده است. کوشش این آزمون برای تشخیص درستی هوشمندی یک سیستم است که سعی در شبیه سازی انسان دارد.
یک ماشین هوشمند باید چه توانایی ها و قابلیت هایی داشته باشد؟
ماشین هایی که به عنوان ماشین های هوشمند شناخته می شوند توانایی فکر کردن بدون نیاز به انسان را دارند و این به دلیل وجود خصلت هوش مصنوعی Artificial Intelligence در این گونه از ماشین ها است. ماشین ها فقط در صورتی یک ماشین باهوش شناخته می شوند که دارای قابلیت های خاصی باشند که یکی از این ویژگی ها شناخت از وجود خود است که تاکنون ماشینی که این توانایی را به طور کامل داشته باشد به وجود نیامده است، ویژگی بعدی ماشین های هوشمند توانایی شناخت محیط پیرامون خود است که این امکان در برخی از ماشین های هوشمند امروزی که با نام «ربات های امدادگر» شناخته می شوند، وجود دارد. ویژگی بعدی در ماشین هایی که دارای هوش مصنوعی هستند توانایی نشان دادن عکس العمل در مقابل کنش های حاصل از محیط است که این امکان نیز در ربات های هوشمند امروزی و در دسته خاصی از آنها با عنوان «ربات های کاوشگر» فراهم آمده است.
پژوهشگران هوش مصنوعی علاقه مند به تولید ماشینی هستند که دستورات مورد نیاز را به صورت هوشمندانه انجام دهد. به عنوان مثال قابلیت کنترل، برنامه ریزی و زمان بندی، توانایی تشخیص جواب به پرسش مصرف کننده، دست نویس ها، زبان شناسی، سخنرانی و شناسایی چهره را داشته باشد.
موارد کاربردی هوش مصنوعی در کشور چیست؟
ماننند تمام کشورهای دیگر این علم در بخشهای مختلف قابل استفاده است که در این زمینه می توان به علم پزشکی مانند روباتهایی که در اعمال جراحی استفاده می شوند، صنعتی مثل روباتهای صنعتی در صنایع خودرو سازی و دیگر علوم مانند اقتصاد، مدیریت و غیره اشاره کرد.
آیا کشور توانسته به جایگاه مناسبی نسبت به دیگر کشورها درخصوص کاربرد این علم در مسائل تحقیقاتی و علمی دست پیدا کند؟ تا چه میزان شناخته شده است در کشور؟ آیا این علم در کشور ایران به جایگاه اصلی خود رسیده است یا نه؟
متاسفانه در این زمینه سرمایه گذاری و توجه کافی انجام نشده است و استفاده از این علم در کشور ما به نوعی مغفول مانده است. بنابراین پاسخ به سوال شما خیر است.
عواملی که در ناشناخته ماندن این علم در کشور شده است،چیست؟
به نظر من بی توجهی مسئولین و کم کاری برخی از این دوستان باعث این موضوع شده است. در حالی که استفاده از این علم می تواند به مسئولین در راستای سند چشم انداز بیست ساله کشور کمک شایانی بکند.
چه پیشنهادی برای شناساندن علم هوش مصنوعی در کشور بین دانشجویان و سایر فعالان حوزه علم و دانش دارید؟
به نظر من برگزاری کارگاه های آموزشی و کنفرانس های مختلف می تواند به شناخت بیشتر مردم و مسئولین کمک بسزایی بکند. در این زمینه صدا و سیما نیز می تواند با ساخت برنامه های آموزشی با استفاده از متخصصین امر نقش مهمی ایفا کند.
مطلب خاصی اگر در این خصوص مدنظر دارید و به نظر شما مهم است که رسانه ای شود لطفا بیان نمایید؟
نمی شود در ایران از علم هوش مصنوعی سخنی گفت و از دکتر کارو لوکاس چهره ماندگار و پدر هوش مصنوعی ایران حرفی به میان نیاورد. متاسفانه ایشان سال گذشته به رحمت ایزدی رفته اند و کشور ما فرصت استفاده از این بزرگوار را از دست داده است. ای کاش از حضور این بزرگمرد استفاده بیشتری می شد. یادش گرامی.
نرمافزارهای تلفن همراه را چگونه می‌توان تعریف کرد؟
نرم افزار تلفن همراه (موبایل) به یک برنامه کاربردی گفته می‌شود که می‌تواند بر روی یک تلفن هوشمند و یا یک تبلت اجرا شود. این برنامه‌هامعمولاً برای سیستم عاملهای مختلف ساخته و ارائه می‌شوند. از مهم‌ترین سیستم عامل‌هایی که امروزه از آنها استفاده می‌شوندمی‌توان به Android، ios، Windows mobile اشاره کرد.
از چه زمانی شاهد ورود این نرمافزارهای به بازار هستیم؟
این نرم افزارها تاریخچه طولانی ندارند و عمر آنها بسیار کوتاه است. به طور کلی می توان گفت که در این چند سال اخیر بسیاری از شرکت های برنامه نویسی بزرگ و برنامه نویسان حرفه ای به سمت تولید نرم افزارهای موبایل متمایل شده اند.
آیا آماری از تعداد نرمافزارهای تولید شده در این زمینه وجود دارد؟
طبق آمار موجود تا اکتبر 2013 بیش از 1 میلیون نرم افزار برای سیستم عامل ios شرکت Apple نوشته شده و در بازار نرم افزارهای ios موجود است. این تعداد برای سیستم عامل Android بیش از 900 هزار بوده است. این تعداد برای ویندوز موبایل رقم بسیار ناچیزی است.
نرمافزارهای تلفن همراه چه خصوصیات ویژه‌ای دارند؟
در این نرم افزارها معمولاً دو وجه سرگرم کننده بودن و کاربردی بودن بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد، چرا که مهم‌ترین مشخصه دستگاه‌های اجرا کننده این نرم افزارها این است که بر روی دستگاه‌های موبایل یا همراه اجرا می‌شوند. بنابراین سلیقه مخاطبان این نرم افزارها با نرم افزارهای تولید شده برای کامپیوترهای شخصی کاملاً متفاوت است.
آیا آماری از تعداد شاغلان این حرفه در جهان وجود دارد؟
در این زمینه متأسفانه آمار دقیقی که بتوان به آن اتکا کرد وجود ندارد اما با توجه به تعداد نرم افزارهای تولید شده می‌توان حدس زد که تعداد بسیار زیادی در این زمینه مشغول به کار هستند. البته باید توجه داشت که بیشتر این برنامه نویسان بر روی تولید نرم افزار برای سیستم عاملهای ios و Android متمرکز شده اند که علت آن همه گیر بودن این دو سیستم عامل است.
این صنعت چه زمانی وارد کشورمان شده است و در حال حاضر چه جایگاهی دارد؟
تاریخچه حضور این صنعت در کشور ما خیلی طولانی نیست اما خوشبختانه در سال‌های اخیر توجه بسیاری از متخصصان امر به این صنعت معطوف شدهاست . به طور مثال اکثر بانک های ایرانی تولید نرم افزارهای موبایل بانک را در دستور کار دارند. اما همچنان فضای زیادی برای کارهای بیشتر وجود دارد.
لطفا چند مثال کاربردی درباره کارهای قابل انجام در کشور بزنید.
برای مثال می توان به نرم افزارهای زیر اشاره کرد: نرم افزارهای خبری برای خبرگزاری های معتبر، نرم افزارهای انتخاب واحد برای دانشگاههای معتبر، نرم افزارهای آموزشی برای موسسات معتبر، تولید بازی های بومی بر اساس فرهنگ ناب ایرانی و اسلامی، نرم افزارهای مذهبی برای پاسخ به شبهات و...
متخصصان تولیدکنندگان این نرم‌افزارها چه مهارت‌هایی باید داشته باشند؟
معمولاً برای تولید نرم افزارهای تلفن همراه نیاز به داشتن مهارت برنامه نویسی در سطح حرفه ای است. برنامه‌نویسان حرفه ای برای برنامه نویسی اندروید معمولاً از جاوا و برای برنامه نویسی ios از Objective Cاستفاده می‌شود.
فارغ‌التحصیلان چه رشته‌هایی می‌توانند وارد این حرفه شوند؟
در حالت کلی برای برنامه نویسی داشتن مدرک مهندسی در رشته کامپیوتر هرچند می‌تواند بسیار کمک کننده باشد اما ضروری نیست. بیشتر فارغ‌التحصیلان رشته های فنی و مهندسی می‌توانند در این زمینه کسب مهارت کنند و شروع به تولید نرم افزارهای کاربردی نمایند.
آیا مثال خاصی درباره موفقیت یک نر م افزار می توانید بزنید؟
بله. ببینید برای مثال چهار جوان انگلیسی تیم سازندگان پرندگان خشمگین را تشکیل داده اند و ساخت و ارائه اولین نسخه آن به کمپانی توزیع کننده در حدود ۸ ماه به طول انجامید. برای ساخت این بازی در حدود ۷۰ هزار یورو هزینه شده است.از معروفترین طرفداران بازی پرندگان خشمگین می‌توان به دیوید کامرون نخست وزیر انگلستان، پل گاسکوئین، کیلی مینگو و جان هام اشاره کرد.تاکنون از این بازی هفت میلیون نسخه فقط در پلاتفرم آیفون به فروش رسیده است.شرکت توسعه دهنده این بازی به نامRovio Mobile تاکنون در حدود ۵۰ بازی تولید کرده است که بدون شک پرندگان خشمگین موفقترین آنان به حساب می‌آید. جالب است بدانید کهنسخه آزمایشی بازی پرندگان خشمگین برای پلاتفرم آندروید در عرض ۳ هفته بیش از یک میلیون بار بارگذاری شد.
آیا دوره‌های آموزشی تخصصی ویژه‌ای نیز در این رابطه در کشورمان برگزار می‌شود؟
بله. خوشبختانه در این زمینه دوره های مختلفی در کشور برگزار می‌شود که برای عموم علاقه‌مندان به آسانی قابل دسترسی است.
آینده این صنعت را در ایران و جهان چگونه ارزیابی می‌کنید؟
به ضرس قاطع می‌توان گفت که آینده دنیای کامپیوتر به سمت سیستم‌های موبایل خواهد رفت. بنابراین به طبع آن برنامه نویسی تلفن همراه آینده بسیار روشنی را خواهد داشت البته به شرطی که علاقه‌مندان این رشته با آگاهی کافی و ایده های نو وارد این کار شوند.