ما در جامعه ای زندگی می کنیم که تفکیک میان فردگرایی و جمع گرایی مشکل است. زندگی مدرن شهری از سویی ما را به اصالت فرد و تقدم نیازهای او بر جامعه سوق می دهد و زندگی درمیان سنت ها و باورها از سویی دیگر اصالت اجتماع را به ما یادآوری می کند. با وجود این ما نه آن طور که در جوامع غربی فردگرایی معنا می شود، فردگرا هستیم و نه آن طور که در جوامع سنتی، جمع گرایی تعریف می شود، معتقد به جمع. جامعه ایران در کشاکش این دو تفسیر، اصالت را بی آن که پیش نیازهای اصلی آن آماده باشد، گاهی به نفع فرد و گاهی به نفع جمع صادر می کند.
دکتر سعید معدنی، جامعه شناس، معتقد است اگر فردگرایی را معادل انزوا و گوشه گیری از جمع معنا کنیم، شکل منفی به خود می گیرد، اما اگر فردگرایی را یک صفت در مقابل جمع گرایی بدانیم، باید بپذیریم که فردگرایی، یک پدیده نوظهور است. وی با تاکید بر این که به علت باورها، اعتقادات و سنت ها، پدیده جمع گرایی بیشتر در جوامع سنتی و قدیمی مشاهده می شود، می گوید: «فردگرایی متعلق به جامعه جدید است و با شهرنشینی ارتباط نزدیک دارد. مردم در شهرها تا حدودی از قید جمع رها شده اند و وقت بیشتر خود را صرف فکرکردن درباره خواسته ها، باورها، امیال و آرزوهای خود می کنند، در حالی که در جامعه جمعگرا، فرزندان بیشتر به دنبال مشاغل تعریف شده یا شغل پدران خود می روند، اما در جوامع فردگرا، فرد متناسب با هوش، استعداد، علاقه و نیاز شخصی خود، شغلش را انتخاب می کند و به همین علت شما با شغل های متفاوت و متنوع روبه رو هستید.>
برخلاف عده ای که می گویند فردگرایی فقط جنبه منفی دارد و باید از آن حذر کرد، دکتر معدنی معتقد است که فردگرایی هم ویژگی های مثبت و هم ویژگی های منفی دارد و نمی توان درباره ابعاد آن یک طرفه قضاوت کرد. او در این باره به میل پیشرفت در انسان ها اشاره کرده و می گوید که همه افراد در زندگی خود به نوعی درصدد پیشرفت هستند و نمی توان این ویژگی را از انسان ها جدا کرد. افراد برای این که پیشرفت کنند و به اهداف شان برسند، به این شکل از فردگرایی نیاز دارند. شاید یکی از علل پیشرفت غربی ها، رهایی از قید طبقه، قوم و بسیاری سنت های نادرست باشد، چون فردگرایی افراد را به سمت پیشرفت سوق می دهد و برای مثال کسی نمی تواند در جامعه روستایی باشد و خلبان شود، این فرد برای رسیدن به خواسته اش مجبور به تحصیل در دانشگاهی در شهر است و بالطبع باید از روستا مهاجرت کند.
به گفته این جامعه شناس، زمانی که اشخاص زندگی فردی را برمی گزینند، معیارها و شیوه زندگی شان هم تحت تاثیر فردیت شان قرار می گیرد و به طور حتم انتخاب هایشان هم از شغل گرفته تا همسر متفاوت می شود، چرا که برای آنها معیار نه جمع که خودشان است. او البته تاکید دارد که به عوارض فردگرایی هم باید پرداخت، بر همین اساس دکتر معدنی می گوید: «اگر فردی، زندگی فردگرایی را برگزید، باید توانایی رویارویی با تبعات منفی آن را هم داشته باشد. تبعاتی همچون تنهایی، بیماری یا بیکاری!> به اعتقاد دکتر مدنی افراد در جوامع فردگرا باید بتوانند زندگی شخصی شان را بخوبی اداره کنند، چرا که در صورت پیشامد ناگهانی مثل همین بیکاری نمی توانند روی کمک و همیاری دیگران حساب باز کنند و دچار مشکل می شوند.
از این جامعه شناس درباره وضعیت فردگرایی در جوامع غربی می پرسیم و این که آیا غربی ها نیز درصورت مواجه شدن با مشکلات، هیچ پشتوانه اجتماعی ندارند؟ او در این باره به کارکرد گروه های مردم نهاد و انجمن های صنفی اشاره می کند و می گوید: «افراد در جوامع غربی در صورت مواجهه با مشکلات احتمالی به این نهادها مراجعه کرده و تحت حمایت مالی و حقوقی آنها قرار می گیرند. چرا که در جوامع مدرن و فردگرا، ایل، طایفه و قوم و خویش از افراد دفاع و حمایت نمی کنند.»
جامعه ایران هم اکنون در چه وضعیتی قرار دارد؟ ایرانی ها فردگرا هستند یا جمعگرا. آیا فردگرایی با باورها و سنت ها همخوانی دارد؟ آیا جمعگرایی با پدیده شهرنشینی و مدرنیته در تعارض نیست و مهم ترین پرسش این که چرا روحیه جمعی در انجام کارها ضعیف شده است؟ آیا این ارتباط مستقیمی با فردگرایی دارد یا با همان رویه منفی فردگرایی یعنی فردمحوری و خودمداری روبه رو هستیم؟
دکتر معدنی در پاسخ به این سوالات پاسخ جالبی می دهد، پاسخی که البته دور از ذهن نیست. او می گوید: «جامعه ایران ترکیبی ازجمعگرایی و فردگرایی است، هنوز هم در بعضی از شهرهای ایران، عشیره و طایفه مهم است و در تعداد بی شماری از خانواده ها همه اعضای خانواده دورهم جمع می شوند و به رسم و رسوم پایبندند، البته احتمال دارد که برخی افراد کاملاً فردگرایانه یا جمع گرایانه زندگی کنند. به طور حتم همه شما هم شنیده اید که می گویند ایران یکی از کشورهای در حال گذار است. این یعنی ما از یک جامعه سنتی به سمت یک جامعه مدرن شهری در حرکتیم.
این حرکت روی نسل جوان فشار مضاعفی وارد می کند. از یک طرف ما با تبعات منفی جوامع مدرن مثل بی هویتی، پوچی و احساس تنهایی روبه رو هستیم و از طرف دیگر رسوم و باورهای غلط دست و پایمان را بسته است و نمی توانیم از آنها دل بکنیم.» این جامعه شناس بر این باور است که ما در قبال چنین جامعه ای دچار تعارض و دوگانگی می شویم و نمی توانیم موقعیت واقعی خودمان را تعریف کنیم، چراکه ما در بعضی مسائل، بسیار مدرن و در بعضی دیگر بسیار سنتی عمل می کنیم. نتیجه آن می شود که اغلب با شخصیت های چندگانه و متعارض بویژه در بین قشر تحصیلکرده و نیز توده مردم روبه رو هستیم. این شخصیت ها بخشی ازالگوهای خود را از جامعه مدرن و بخشی دیگر را از جامعه سنتی دریافت می کنند. این ویژگی ها افراد را در برابر مسائل اجتماعی شکننده و آسیب پذیر می کند.
اما آیا ما می توانیم در این زمینه راه غرب را پیش گرفته و از تجارب شان استفاده کنیم؟
دکتر معدنی معتقد است: «برخی ها بر این باورند که جوامع غربی در این راه هزینه های زیادی داده اند و ما بهتر است برای جلوگیری از این هزینه ها از تجارب آنها استفاده کنیم. خب غربی ها برای جلوگیری از بروز بسیاری از مشکلات ناشی از فردگرایی، نهادهای مدنی و انجمن های مردم نهاد تشکیل داده اند، اما یکی از مهم ترین نیازهایی که بشر به آن وابسته است، بعد عاطفی اوست. حالاشاید شما بپرسید این نیاز چطور در جوامع مدرن پاسخ داده می شود و این که آیا ما هم می توانیم راه آنها را برویم؟ باید گفت که این نیاز عاطفی بیشتر در قالب خانواده نوین یا جمع های دوستانه یا شغلی تعریف می شود، براین اساس فرد، بعد عاطفی را در جمع های صنفی جست وجو کرده و از این طریق نیازهایش را برطرف می کند. به طور قطع ما با این شکل زندگی در کشور خودمان هم مواجهیم، البته در این میان جامعه ای مثل ژاپن هم وجود دارد که با وجود پیشرفت و مدرن شدن هنوز هم به بعضی از سنت های خود پایبند است.در این جامعه، فرد ریشه خود را فراموش نمی کند.»
«ریشه» به تعبیر این مدرس دانشگاه، همان پیوند بین فرد با خانواده است که در جوامع غربی به طور کامل قطع شده. دکتر معدنی معتقد است که این پیوند در جامعه ای مثل ژاپن همچنان حفظ شده و افراد با وجود زندگی در شهرهای بزرگ و مدرن، به خانواده هایشان وابسته اند. این خصلت ژاپنی هاست که ترجیح می دهند هر طور شده بعد جمع گرایانه خود را حفظ کنند. وی می گوید: «جالب اینکه اگر شما یک کارفرمای ژاپنی را در نظر بگیرید، ابتدا ترجیح می دهد کارگر بومی استخدام کند و نه کارگر مهاجر و خارجی. این روحیه از همین ویژگی نشات می گیرد. البته جامعه ایران نیزبا وجود گذر 100 ساله از دنیای جدید تا حدودی ابعاد جمع گرایانه خود را حفظ کرده است.»
از دکتر معدنی می پرسم آیا می توان فردگرایی را بر جمع گرایی ترجیح داد یا بر عکس جمع گرایی را بر فردگرایی مقدم کرد.اصولاً آیا افراد در این زمینه حق انتخاب و گزینش دارند؟
می گوید: «قبل از پاسخ به این سوال باید بگویم که علت اصلی فردگرایی، جامعه مدرن شهری است. بر این اساس وقتی شما در فضای شهر و جامعه امروزی قرار گرفتید، ناگزیر به سمت فردگرایی می روید و نمی توانید از آن فاصله بگیرید. ما چه بخواهیم و چه نخواهیم برای پیشرفت نمی توانیم همچون عشیره ها و قبیله ها زندگی کنیم. طبیعی است که این شیوه زندگی، آسیب هایی هم به همراه دارد؛ اما مصلحان اجتماعی تلاش می کنند تا این معضلات به حداقل برسد. ما در زمان انقلاب تصور می کردیم که باید روستا ها آباد شود، برهمین اساس هم جهاد سازندگی تلاش زیادی کرد تا این اتفاق بیفتد، اما نتیجه این شد که یا روستاها تبدیل به شهر شدند و یا روستاییان از روستا به شهر مهاجرت کردند. الان در 95 درصد کشورهای پیشرفته، افراد در شهر زندگی می کنند.خب، زمانی که شما شهرنشین شدید، فردگرایی رشد پیدا می کند و محلی برای جمع گرایی وجود ندارد.»
وی ادامه می دهد: «البته برخی ها با وجود اینکه در شهر زندگی می کنند باز هم روستا شهری هستند، یعنی به همان مناسک روستایی خود پایبندند. شما اگر دقت کنید می بینید که در بعضی از محلات شهرهای بزرگ، عده ای از یک قوم و طایفه زندگی می کنند که همه رسوم خود اعم از مذهبی و محلی را بجا می آورند. این افراد فرهنگ روستا را با خود به شهر آورده اند و ممکن است تا حدودی هم از قانون تبعیت نکنند یا به ناحق ازهم محلی های خود دفاع کنند. این تعارض ها البته در همه کشورهای جهان سوم وجود دارد و این به دلیل این است که ما با سرعت فزاینده ای شهرنشینی را تجربه کردیم. در حالی که کشورهای پیشرفته بتدریج شهرنشین شدند و این مسیر را طی کردند.
ما باید از تجارب خوب غربی ها در این حوزه استفاده کنیم و عوارض منفی فردگرایی را که به شکل خودکشی، تضعیف باورهای دینی و مذهبی و بی اعتمادی به آینده، نمود پیدا می کند، به حداقل برسانیم.هم اکنون امریکایی ها در قالب های جدید این عوارض را کاهش داده اند و شما اگر دقت کنید می بینید که مذهب و خانواده در بین آنان زیاد تبلیغ می شود.» با این توصیف گرایش مردم به فردگرایی در جوامع شهری امری اجتناب ناپذیر و از عوارض یا تبعات جوامع مدرن است.
حال سوال اینجاست که آیا در جامعه ای مثل ایران که سویه های منفی فردگرایی یا خودمداری و خودمحوری در آن پررنگ است، مدیران و سیاستگذاران توانسته اند کمبود جمع گرایی و روحیه جمعی را با احترام به حقوق و حیطه های فردی برای شهروندان جبران کنند؟ البته در جامعه ای مثل ایران که افراد در بین جمعگرایی و فردگرایی بلاتکلیفند و هنوز نمی توان به آنها عنوان جمعگرا یا فردگرا را اطلاق کرد، وظیفه سخت تر می شود. افراد از یک طرف درگیر مشکلات فردگرایی مثل نابسامانی های افتصادی و اجتماعی هستند و مسئولیت های اجتماعی را به دوش می کشند و از آن طرف از دستاوردهای فردگرایی و خلوت های فردی تهی شده اند. بر این اساس، برخی جامعه ایران را جامعه ای توده ای و بی شکل ارزیابی کرده اند که هم فاقد تجربه اجتماعی است و هم بی بهره از فردیت، «اگر ما بخواهیم درباره کار فردی و همکاری های گروهی صحبت کنیم، ابتدا نیاز داریم که درباره مفهومی به نام «فرهنگ» صحبت کنیم. فرهنگ در هر جامعه ای سازنده شخصیت انسان هاست.»
دکتر حسین آقاجانی، جامعه شناس، صحبت های خود را در این زمینه با پرداختن به مفهوم فرهنگ شروع می کند. این جامعه شناس معتقد است که هر جامعه ای دارای قوانین مدنی، شرعی و عرفی خاص خودش است. اما اینکه چرا در بعضی افراد یا جوامع، همکاری، یاریگری و احساس تعاون در بین مردم در فعالیت های اجتماعی ضعیف یا شدید است، به گروه ، رقابت، سبقت جویی و برتری طلبی افراد بستگی دارد.
دکتر آقاجانی ادامه می دهد: «مطالعات مردم شناسان نشان می دهد که هرچه یک جامعه، جامعه ای ساده تر باشد، دارای همبستگی مکانیکی تر و ارتباطات عاطفی تر است. در این جامعه شغل، تحصیلات و درآمد افراد در یک سطح است. شما می بینید که در جوامع کوچک، یاریگری و همکاری خیلی بیشتر و فردگرایی کمرنگ است.دراین شرایط وجدان جمعی و هنجارها در رفتار تاثیر می گذارد.»
به گفته این کارشناس مسائل اجتماعی، اگر فهم کنش اجتماعی کنشگران را در سطح فردی و گروهی مطالعه کنیم، مبنا را باید روی تعلیم و تربیت بگذاریم. تعلیم و تربیت یک امر اکتسابی است و انسان ها درهمین نکته با حیوانات متفاوتند چرا که در انسانها یادگیری و آموزش اثرگذار است و درحیوانات غریزه!
اما چرا درجوامع کوچک و ساده، هنجارها به راحتی پذیرفته می شود؟ برای آن که کشمکش، رقابت و پنهان کاری کمتر است. انسان ها منافع جمع را بر فرد ترجیح می دهند و برعکس در جوامع پیچیده، حس رقابت طلبی و برتری جویی به طور فزاینده ای بالاست. دکتر آقاجانی در این باره ما را به مطالعاتی سوق می دهد که ثابت می کند همه این عوامل به آموزش و یادگیری در دوران تحصیل و خانواده برمی گردد. یعنی دورانی که افراد مدل ها و الگوهای جامعه را سرلوحه کار خود قرار می دهند. با این حال اینکه چرا حس همکاری در بین افراد در شهرهای بزرگ، ادارات و موسسات کمرنگ است،به گفته او نیاز به پشتوانه نظری و تبیین علت ها دارد.
حال سوال اینجاست که آیا ارتباط عاطفی، حس همکاری و همیاری مردم در بعضی مناطق کشور نیز به همین اکتساب و یادگیری برمی گردد؟
دکترآقاجانی به این سوال پاسخ مثبت می دهد و می گوید: «البته بنا به باور برخی نظریه پردازان اجتماعی، بخشی از این خلق و خو از شرایط آن منطقه مثل آب و هوا و نوع زندگی خانوارها هم متاثر است. در حقیقت نوع زندگی در جوامع کوچک نشان دهنده کنترل های غیر رسمی است. افراد در این جوامع بهم نزدیکترند و از این رو همیاری بیشتری دارند.اما همین افراد وقتی وارد جوامع بزرگتر می شوند، احساس تنهایی و گوشه گیری می کنند. تبیین های جامعه شناسی نشان می دهد که هم اکنون بسیاری از ساخت های اجتماعی تغییر کرده است و افراد درجوامع پیچیده سعی بر کشمکش و رقابت دارند که البته نباید نقش سیستم آموزشی را در این زمینه انکار کرد.»
به گفته این جامعه شناس، احساس برتری طلبی از دوران کودکی در افراد نهادینه می شود و این حس موجب می شود تا کارکردهای مفید رقابت کنارگذاشته شود. در این رقابت، سبقت جویی امتیاز دارد و گاهی انتظارات اجتماع از خانواده گرفته تا موسسات به این حس دامن می زنند. ما باید این احساس را مورد تحقیق و بررسی قرار دهیم که چرا این اتفاق می افتد.
انسان ها در زمان تولد همچون لوح سفیدی هستند، اما به محض اینکه نخستین واژه را از زبان والدین می شنوند، قدم در راه اکتساب می گذارند. حال بعضی از فرهنگ ها تاکیدشان براخلاق، انساندوستی و برابری است. دراین فرهنگ ها، فرد به این ویژگی ها عادت می کند.این عادت بسیار مهم است. بر عکس در بعضی جوامع افراد خشن بار می آیند. خشونت با فرهنگ ارتباط مستقیم دارد. در واقع این فرهنگ است که شخصیت ما را می سازد و البته درقبال آن انتظاراتی هم از ما دارد.
دکترآقاجانی با تاکید براینکه مبنای جامعه مدرن شهری، رقابت است، می گوید: «این رقابت ممکن است سازنده یا مخرب باشد.این برتری طلبی به هرحال وجود دارد.در جوامعی که احساسات و عواطف بر افراد غلبه دارد و آدم ها به راحتی واکنش احساسی نشان می دهند، این مساله نمود بیشتری دارد.» وی ادامه می دهد: « شاید محرومیت های نسبی هم موجب برتری طلبی شود.افراد می خواهند ویژگی های شخصیتی خود مثل کمبودهایشان را با این حس جبران کنند. البته تعلیم و تربیت فقط از طریق خانواده انجام نمی شود، رسانه ها، گروه همسالان و جامعه هم در این زمینه تاثیرگذارند.»
اگر ما تاریخ ایران را مطالعه کنیم، می بینیم که ایرانی ها همیشه در انجام کارهای جمعی عالی ظاهر شده اند و در روستاها تعاون و همیاری سرلوحه کار افراد بوده است.اما همین جامعه روستایی را شما امروز نمی توانید بدون تغییرات و کنش اجتماعی تحلیل کنید. حتی در روستاها هم رقابت در بازار، کار و تحصیل رسوخ کرده و احساس می کنم که جامعه ما شتاب زیادی را در تغییرات فرهنگی و اجتماعی طی می کند.» اما اینکه این شتاب کارکرد مثبت دارد یا منفی، سوالی است که دکتر آقاجانی درباره آن می گوید: «این شتاب کارکردهای نامناسبی دارد. برای مثال جامعه به مدرک اهمیت زیادی می دهد. افراد به دنبال مدرک می روند تا منزلت اجتماعی کسب کنند. بنابراین رقابت برسرکسب مدرک وشغل بالامی رود. البته رقابت سازنده هم وجود دارد که موجب توسعه و پیشرفت می شود؛ اما رقابت ناسالم، مناسبات اجتماعی را تحت تاثیر قرار می دهد. شما حتی در حوزه های عمومی هم این نوع رقابت های ناسالم را می بینید.»
راه حل چیست؟ این جامعه شناس در این باره به بحث جامعه ساده اشاره کرده و معتقد است که به هر میزان انسان ها خواسته هایشان را محدود تر کنند و نیازهای کاذبشان را کاهش دهند هم احساس آرامش بیشتری می کنند و هم این همه آمار سکته که ناشی از فشار و استرس است، پایین می آید. باید پذیرفت که آدم ها ساخته چنین جوامع پر شتابی نیستند.افراد برای به دست آوردن کالاهای متنوع مجبورند مضاعف کار کنند که همین مساله نیاز به رقابت را تشدید می کند. وقتی افراد با دیگران در رقابت ناصحیح قراربگیرند، همه تلاش خود را می کنند تا دیگران از این چرخه حذف شوند. متاسفانه این ویژگی جزو فرهنگ ما نبوده است و ایرانیان قدیم در تعاون و کار گروهی زبانزد بودند.