طراحی چشم انداز و ارائه افق، اساس توسعه است. تمامی کشورهای توسعه گرا ابتدا چشم انداز و افقی برای آینده خود ترسیم کردند و سپس در راه توسعه گام برداشتند. در کشورهای آسیای شرقی این چشم انداز ۲۰ الی ۳۰ سال بود و مثلا در کره به چشم انداز ۲۰ ۲۰ معروف شد یا در مالزی هم همچنین. در کشورهای امریکای شمالی نیز چشم انداز بالای ۳۰ سال طراحی شد و بعضا به ۵۰ سال نیز رسید. طراحی افق و چشم انداز در سایه تولید اندیشه و فکر است و آرمان های بزرگ و اندیشه های بزرگ پایه های توسعه هستند. توسعه امکان پذیر نیست مگر اینکه به نخبگان علمی، مراکز تحقیقاتی، مراکز پژوهشی و صنعت مشاوره اهمیت داده شود و چراغ علم و فروغ علم همواره روشن بماند. اما اینکه گسترش علم در سایه چه کانونی باشد سوال مهمی است.
آیا دانشگاه ها باید کانون اصلی تولید و گسترش علم باشند یا مراکز مطالعاتی یا مراکز تحقیقاتی و پژوهشی یا صنعت و تجارت؟ دیدگاه های مختلفی در این خصوص وجود دارد اما به نظر من کانون اصلی گسترش علم برای توسعه و تولید علم، مراکز دانشگاهی هستند و درکنارشان مراکز مشاوره، تحقیقات و پژوهش می توانند فعال باشند تا براساس روابط منطقی بین این کانون ها توسعه علمی در کشور به وجود آید و پایه گذار توسعه همه جانبه شود و براساس یک برنامه ریزی دقیق و علمی، کشور به دستاوردهای نوینی دست یابد. برای تحقق این مهم باید نیروهای علمی تربیت شوند. به عنوان مثال باید بدانیم که براساس افق و چشم انداز توسعه به چه نوع و به چه تعداد مجموعه فکری در ۲۰، ۳۰ سال آینده نیاز داریم.
کشورهایی که به توسعه دست یافتند در ابتدای کار نیروهایی را برای کمک به روند توسعه تعریف کردند و براساس آن تعریف، مشخص کردند که کشور در فلان بازه زمانی به چه تعداد نیرو و در چه رشته های علمی و تخصصی نیاز دارد؛ نیروهایی که باید به مکانیسم توسعه علمی و در نهایت توسعه پایدار در کشورشان کمک می کردند. یکی از بهترین این نمونه ها کشور مالزی است که در سال ۱۹۹۶ و ۱۹۹۷ میلادی مجموعه یی از نیروهای انسانی را به دانشگاه های خارج اعزام کرد با هدف ادامه تحصیل و البته برگشت دوباره به کشور. آنها حتی در آن سال ها مشخص کردند که باید ۲۰۰۰ کادر را در رشته های جدید و نوین علمی دنیا پرورش دهند؛ آن هم فقط در انگلستان. یعنی برای کانون های اعزامی خود برنامه یی چند ساله تعریف کردند که اینها در چه رشته یی و در کدام کشور و کدام دانشگاه تحصیل کنند و بعد از بازگشت به کشور چگونه به فرآیند توسعه کمک کنند. اما در همان زمان می بینیم که آمار اعزام دانشجو و کادر علمی در ایران به انگلیس زیر ۲۰۰ نفر بوده است. در ایران ما همواره اعزام دانشجو داشتیم.
این اعزام حتی به بیش از ۱۰۰ سال هم می رسد اما ادامه تحصیل ایرانیان در بهترین دانشگاه های دنیا، هدفمند نبوده است تا بتواند در خدمت توسعه کشور باشد. ما افرادی را براساس نیازهای آموزشی دانشگاه ها و ایجاد رشته و کادرسازی هیات علمی اعزام کردیم درصورتی که خیلی از کشورها هدف شان از اعزام، تربیت نیروی انسانی نخبه و علمی و در نهایت کاهش شکاف و فاصله با کشورهای توسعه یافته است. یعنی اعزام با برنامه انجام می شود و با هدف توسعه. کشورهای موفق در زمینه توسعه ابتدا ابعاد توسعه را تخمین می زنند سپس مسیر توسعه را شناسایی می کنند و در نهایت نیروهای اعزامی را طبقه بندی کرده و براساس معیارهایی کشورهایی را که می توانند به نیروهایشان دانش روز دنیا را آموزش دهند، انتخاب می کنند. مثلا تعریف می کنند که در حوزه های مختلف مانند توریسم، IT، الکترونیک، صنعت، تجارت و... چه تعداد نیرو نیاز است و این نیروها در کدام دانشگاه ها باید تحصیل کنند. به همین دلیل چنین کشورهایی توفیقات زیادی در تمامی این حوزه ها داشتند اما توسعه علمی در کشور ما هدف گرا نیست. جهت گیری استراتژیک ندارد.
نگاه دقیق راهبردی ندارد. مثلا نمی دانیم ظرف ۲۰ سال چگونه کادرهای خود را در مسیر توسعه انتخاب و پرورش دهیم و درون سیستم به کار بگیریم. ما توسعه خود را به شکل هدفمند پیش نبردیم. تنها حوزه یی که برایش برنامه داشتیم و به صورت هدفمند آن را عملیاتی کردیم حوزه هسته یی بود. بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروری عزم جدی ای به وجود آمد که هم نخبگان علمی خود را در این رشته پرورش دهیم و هم از نخبگان علمی کشورهای دیگر برای پیشرفت این حوزه استفاده کنیم. اگر این نگاه دقیق و علمی و هدفمند را به حوزه های دیگر هم داشته باشیم و مثلا بدانیم که در ۱۰ سال آینده می خواهیم به کجا برسیم و چه نوع نخبگان علمی را تربیت کنیم به توفیقات قابل ملاحظه یی دست خواهیم یافت.
چه در داخل و چه در سطح منطقه می توانیم در حوزه هایی مانند توریسم، صنعت و تجارت موفق باشیم. اما متاسفانه بخش های مختلف توسعه یی مانند نظام اداری و صنعت و غیره در ایران خالی از نخبگان علمی است و بنابراین خالی از اندیشه های توسعه گرا و این خلأ و کمبود خودش را در فرآیند پیشرفت کشور نشان می دهد. ما باید تربیت نیروهای علمی، تکنوکرات و بروکرات ها را در دستور کار قرار دهیم تا نتیجه این تربیت را در پیشرفت جامعه ببینیم. در جمع بندی بحث باید خاطرنشان کنم که در حوزه کارگردانی توسعه علم دو نکته وجود دارد؛ یکی سیاستگذاری کلان دولت هاست که باید چارچوب توسعه را تعیین کنند و جهت گیری های استراتژیک توسعه علمی را تعریف کنند و براساس آن چشم انداز و آرمان ها و افق های دور را مشخص سازند. دولت باید بداند که چه نوع اندیشه یی را در درون پرورش دهد یا از بیرون بیاورد یا در تعامل درون و بیرون شکوفا سازد.
ما دانشجویان زیادی به خارج از کشور اعزام کردیم اما برای به کارگیری نیروهای پرورش یافته و آشنا با علم روز دنیا برنامه مدونی نداشتیم و نمی دانستیم از آنها در چه جایگاهی باید استفاده کنیم. نکته دوم هم بخش عملیاتی ماجرا است. کلیدی ترین اصل در حوزه عملیات توسعه علمی، دانشگاه است و در کنارش مراکز مطالعاتی، تحقیقاتی، پژوهشی و صنعت مشاوره. این مراکز با تولید اندیشه و همتراز با تحولات جهانی می توانند در جامعه تحولات جدیدی ایجاد کنند. مهمی که متاسفانه در ایران به آن توجه چندانی نمی شود و وضعیت خوبی ندارد.