پژوهش در باره بوزون هیگز (ذره الهی) در برخورد دهنده بزرگ هادرونی (LHC) در سرن سوئیس و پژوهشگرانش، داغترین پژوهش علمی و پژوهشگر سال گذشته لقب گرفتند. موسسه تامسون رویترز (آی اس آی) با بررسی مجموعه مقاله‌های منتشر شده در سال گذشته فهرستی از داغترین پژوهش‌ها و پژوهشگران که بیشترین توجه جامعه علمی را بخود جلب کرده‌اند، را تهیه و منتشر کرده است و در صدر این فهرست مطالعه بر روی بوزون هیگز قرار دارد. در گزارشی که دبیران موسسه تامسون رویترز منتشر کرده‌اند، آمده است که این صدر نشینی از دوجنبه اهمیتی ویژه دارد: اول، تعداد ارجاعاتی که در یک دوره کوتاه زمانی به مقالات منتشر شده در این زمینه شده است. به دو مقاله اول این فهرست که هر دو در باره ذره الهی هستند در مجموع در طی یک سال نزدیک به چهارصد بار ارجاع شده است. به بیان ساده و البته نه چندان دقیق، چهارصد مقاله پژوهشی با استناد به این دو مقاله در سال گذشته منتشر شده که نشان دهنده اهمیت این دو مقاله است.
دومین نکته پر اهمیت در باره این موضوع پژوهشی، تغییری است که این کار علمی در معنای همکاری بین المللی در علم بوجود آورده است. مقاله‌های منتشر شده با فهرستی از چند هزار نویسنده همراه است. البته داشتن چند هزار نویسنده به معنای این نیست که همه افرادی که نامشان در فهرست نویسندگان آمده است در عمل دستی در نوشتن مقاله داشته‌اند؛ بلکه نشان دهنده تعداد همکارانی است که در به ثمر نشستن پژوهش‌ها نقش داشته‌اند. این تعداد پژوهشگر از ده‌ها کشور و مدیریت آنها در رسیدن به یک هدف واحد، استانداردهای جدیدی را در زمینه همکاری‌های بین المللی علمی تعیین کرده که تا کنون بی سابقه بوده است.
علاوه بر این، نکته دیگری نیز در این زمینه وجود دارد که برای ایرانیان با ارزش و افتخار آفرین است و آن هم حضور چهارده نفر از پژوهشگران مراکز دانشگاهی و پژوهشی کشور در میان فهرست نویسندگان یکی از این دو مقاله است که این به غیر از پژوهشگران ایرانی مقیم دانشگاه‌های کشورهای دیگر است که نام آنها را در فهرست می‌توان دید. این برای اولین بار است که اسامی گروهی از پژوهشگران فعال در داخل ایران در کنار کشورهای دیگر در یک پروژه تحقیقاتی بین المللی می‌آید که گروهی آن را از فرود انسان بر ماه نیز پیچیده‌تر می‌دانند. ولی چگونه چنین همکاری میسر شد؟
سرن و ایران
فعالیت ایران در سرن در گذشته، حال و آینده
مشارکت ایران در طرح ابر برخورد دهنده هادرونی (LHC) فقط در حضور پژوهشگران ایرانی در سرن نیست؛ بلکه ایران در ساخت و تکمیل این بزرگترین آزمایشگاه تاریخ بشر مشارکت نیز داشته است. LHC از چهار آشکار ساز اصلی برای مطالعه برخورد ذرات با هم استفاده می‌کند. ایران در اولین مرحله ساخت بخشی از سیستم نگهدارنده و پوشش حفاظتی آشکار ساز (Compact Muon Solenoid) CMS را بر عده داشته است. این نگهدارنده که برای سادگی آن را میز می‌نامند در اصل دستگاهی مکانیکی با دقت بسیار بالاست که توانایی حمل و جابجایی قطعاتی با وزن ۲۰۰ تا ۳۰۰ تن و دقت حرکت میلیمتری را دارد. این میز و پوسته محافظ آشکارساز که به آن FCS می‌گویند زیر نظر مهندسان ناظر سرن و متخصصان ایرانی در شرکت هپکو ساخته شد و هم اکنون بخشی از آشکار ساز CMS در LHC است.
علاوه بر این، پروژه تور(Grid) نیز یکی دیگر از زمینه‌های همکاری ایران با سرن است. پروژه تور یک سرویس نرم افزاری برای به اشتراک گذاشتن توان محاسباتی و فضای ذخیره داده‌ها بین کامپیوترهای متصل به اینترنت است و هدف آن ایجاد یک شبکه بزرگ جهانی محاسباتی و اطلاعاتی است که توان محاسباتی آن حتی با پرقدرت‌ترین سوپر کامپیوترهای امروزی نیز قابل قیاس نیست چون حتی خود آن سوپر کامپیوترها هم می‌توانند بخشی از تور باشند. پروژه تور یکی از طرح‌های پژوهشی ملی ایران هم هست که رهبری آن را پژوهشگاه دانش‌های بنیادی بر عهده دارد.
زمینه دیگر همکاری ایران و سرن، همکاری در طراحی و ساخت نسل بعدی آشکارساز CMS است. در این همکاری که تداوم آن به دلیل تحریم‌ها و همچنین کمبود بودجه بطور جدی با مشکلاتی روبرو شده است، قرار است ایران با مشارکت دیگر کشورهای اروپایی آشکارساز CMS را برای اهداف جدید ارتقا ببخشند. البته این همکاری‌ها به غیر از همکاری‌های تئوریک و محاسباتی و شبیه‌سازی‌ها بین دانشگاه‌های ایران و سرن است که هنوز مانعی در راه آنها بوجود نیامده‌است.
سازمان اروپایی برای تحقیقات هسته‌ای که به آن سرن (CERN) می‌گویند برای تحقیق در زمینه فیزیک ذرات بنیادی و فیزیک هسته‌ای تاسیس شده و سازمانی بین المللی است که مسئولیت مدیریت بزرگترین مجموعه آزمایشگاهی دنیا در زمینه ذرات بنیادی و فیزیک هسته‌ای را با بیش از ده هزار پژوهشگر از هشتاد کشور برعهده دارد. آزمایشگاه‌ها و بزرگترین شتابدهنده ذرات دنیا که زیر نظر سرن اداره می‌شوند، در شهر میرین (نزدیک به ژنو) سوئیس و در مرز مشترک فرانسه و سوئیس واقع شده است.
کشورهایی که در سرن فعالیت می‌کنند به سه دسته تقسیم می‌شوند؛ عضو، ناظر، و مشارکت کننده. کشورهای عضو که اروپایی هستند، اداره کنندگان و تامین کنندگان عمده هزینه‌های سرن هستند؛ کشورهای ناظر (آمریکا، روسیه، ژاپن، اسرائیل، هند، ترکیه) ضمن مشارکت فعال در طرح‌های پژوهشی، تامین مالی و تجهیزاتی برخی از پروژه‌ها را برعهده دارند و کشورهای مشارکت کننده بسته به توان علمی خود در برخی از پروژه‌های سرن همکاری می‌کنند. ایران نیز در گروه سوم جای گرفته است.
تا پیش از سال ۱۳۸۰ همکاری ایران (و نه ایرانی‌ها) با سرن محدود به حضور یکی از فیزیکدانان ایرانی در این مجموعه بود که این حضور نیز غیر رسمی و فقط به دلیل ارتباطات شخصی بود. ایده همکاری با سرن را برای اولین بار دکتر حسام‌الدین ارفعی، دکتر فرهاد اردلان و دکتر رضا منصوری مطرح کردند. در دهه ۱۳۷۰ آقایان اردلان و ارفعی به دلیل آشنایی‌هایی که با مسوولان سرن داشتند، تلاش‌هایی را برای همکاری ایران شروع کردند. در سال ۱۳۷۹ برای ساخت (LHC (Large Hadron Collider به یکباره عرصه فعالیت سرن بسیار گسترده‌تر می‌شود و هزینه‌ها هم بالا می‌رود.
به همین دلیل مدیران سرن از عضویت کشورهای دیگر استقبال می‌کنند. در سال ۱۳۸۰ مصطفی معین وزیر وقت علوم و رضا منصوری معاون پژوهشی وزارت علوم همراه هیاتی به ژنو سفر می‌کنند و در آنجا توافقنامه‌ای بین وزیر علوم وقت (مصطفی معین) و مدیریت آن زمان سرن (لوچیانو مایانی) در باره حضور و مشارکت ایران در سرن امضا می‌کنند که نقطه عطفی در تاریخ فعالیت‌های این مرکز و همچنین مشارکت دانشمندان ایرانی در آنجا می‌شود.
با امضای این تفاهم نامه ایران به طور رسمی برای همکاری‌های پژوهشی به این سازمان پیوست. در آن هنگام برخی از کشورها و از جمله آمریکا، با پیوستن ایران به سرن مخالف بودند و تلاش‌هایی را نیز در این زمینه کردند که با توجه به شعار سرن که همکاری علمی بین المللی به دور از سیاسی کاری است، این تلاش‌ها به جایی نرسید. اما نکته جالب در این میان، مخالفت‌ها و مقاومت‌های گروهی از ایرانیان با این همکاری بود.
رضا منصوری، یکی از کسانی که امضای این تفاهم نامه را در آن زمان میسر کرد در یادداشتی که به مناسبت موفقیت آزمایش منجر به کشف بوزون هیگز منتشر شده بود، نوشت: "کم نبودند نیروهای علمی و مدیریتی در ایران که با این همکاری موافق نبودند. هیچ یک از مراکز دانشگاهی نپذیرفت این همکاری را شروع کند. هنگامی که از یک فرصت استثنایی بهره بردیم و تفاهمنامه‌ای میان ایران و سرن برای همکاری با شتابگر بزرگ هادرونی امضا شد، به خاطر عدم آمادگی دانشگاه‌های ما، پژوهشگاه دانش‌های بنیادی پیشقدم شد و پیگیری این همکاری مهم بین‌المللی را پذیرفت. هنوز دانشگاه‌های ما آمادگی این نوع همکاری‌های علمی بین المللی را ندارند. هنوز مدیریت علم در ایران چالاکی لازم را برای این نوع همکاری‌ها پیدا نکرده است."
با وجود اینکه اکنون ایران در برخی از پروژه‌های سرن مشارکت می‌کند و حتی بخشی از یکی از مهمترین آشکارسازهای ابر برخورد دهنده هادرونی (Large Hadron Collider- LHC) در ایران ساخته شده است؛ هنوز سطح همکاری‌ها در حدی نیست که فیزیک پیشگان ایرانی را راضی کند.
"برخی از کشورها و از جمله آمریکا، با پیوستن ایران به سرن مخالف بودند و تلاش‌هایی را نیز در این زمینه کردند که با توجه به شعار سرن که همکاری علمی بین المللی به دور از سیاسی کاری است، این تلاش‌ها به جایی نرسید. اما نکته جالب در این میان، مخالفت‌ها و مقاومت‌های گروهی از ایرانیان با این همکاری بود."
به گفته دکتر حسام الدین ارفعی رییس پژوهشکده ذرات و شتابگرهای پژوهشگاه دانش های بنیادی و مدیر ایرانی گروه پژوهشگران ایرانی در سرن، به دلیل مسائل مالی و عدم تخصیص اعتبارات لازم، همکاری ایران با این پروژه بسیار محدود و حتی کمتر از برخی کشورهای منطقه است که در چنین شرایطی، حضور موثر در این طرح عظیم بین المللی و قرار نگرفتن در حاشیه آن جز با افزودن یکی، دو رقم به بودجه اندک تخصیصی امکان پذیر نیست، تا شاید بتوان سهمی در حد کشورهایی مثل پاکستان و ارمنستان در این پروژه پیدا کرد.
البته با وضعیت بوجود آمده به دلیل تحریم های اقتصادی که نقل و انتقال پول را دچار مشکلات جدی کرده است، حتی در صورت تمایل مسئولان ایرانی امکان افزایش دامنه و حتی تداوم همکاری با سرن چندان روشن نیست و این نکته‌ای است که ذهن فیزیک پیشگان ایرانی را در این روزها به خود مشغول کرده است.
ایران و دیگر زمینه‌های داغ پژوهشی
فهرست تامسون رویترز چند پژوهش در حوزه‌های دیگر را نیز در خود جای داده است. پژوهش در زمینه ژن و زیست داروها دومین، حوزه مواد سومین و فناوری اطلاعات چهارمین حوزه داغ پژوهشی در سال ۲۰۱۲ بوده‌اند. پژوهشگران ایرانی در هر سه این حوزه‌ها حضوری فعال دارند و آمارهای منتشر شده از مقالات منتشر شده ایرانی در مجلات تخصصی معتبر نشانگر جدی بودن پژوهشگران ایرانی و نتایج تحقیقاتشان در این سه حوزه است.
اگرچه هنوز نامی از پژوهشگران ایرانی به عنوان پژوهشگر شاخص در یک حوزه در فهرست تامسون رویترز نیامده است ولی با جستجویی کوچک در اینترنت می‌توان رد تحقیقات پژوهشگران ایرانی که در مقاله‌های دیگر پژوهشگران به آنها ارجاع شده است را دید.