اغلب پیش می آید که با این عبارات مواجه شویم، " من کند می خوانم"، "من معمولا چیزهایی که خوانده ام را زود فراموش می کنم". گرچه این دو جمله بسیار شایع هستند اما به تازگی تحقیقی در زمینه پردازش شناختی اطلاعات، گروهی از افراد را شناسایی کرده که در مراحلی از تاویل و تفسیر منطقی و سازمان یافته اطلاعات دچار اختلال هستند این اختلال در مسیر حرکت اطلاعات از چشم به مغز رخ می دهد. جای تعجب نیست زیرا توانایی پردازش بصری اطلاعات مهم ترین قدم در یادگیری از طریق بینایی است که برای مثال در فرایند خواندن رخ می دهد.
خواندن به توانایی انسان در دریافت و برداشت موثر اطلاعات بصری، پردازش و اندریافت معنا از این اطلاعات وابسته است. بیش از 65% از مسیر هایی که به مغز منتهی می شود، درگیر تبادل اطلاعات بصری است. زمانی که فرد مشغول خواندن می شود، مغز محرک های بصری را از طریق اعصاب مربوط به اطلاعات دیداری، دریافت می کند که شامل اطلاعاتی در زمینه عمق و حدت بینایی، ثبات بصری، مکان، پرسپکتیو و تلفیق دوچشمی، همگرایی و ادراک شکل و زمینه است.
این در حالی است که مدارس معمولا تنها بر یکی از این موارد تکیه دارند که همانا حدت بینایی است. گرچه حدت بینایی خود فاکتور مهمی برای تسهیل خواندن و یادگیری است و هیچ کس منکر اهمیت قوای بینایی 20/20 نیست، اما این قابلیت تنها عاملی نیست که می تواند توانایی خواندن و درک مطلب را تضمین کند. هرگونه اختلال در دیگر مراحل ادارک بینایی نیز می تواند تاثیرات منفی بر فرایند پردازش بصری و ادارک معنایی هنگام فرایند خواندن بگذارد. متاسفانه این اختلالات اغلب ناشناخته باقی می مانند و به عنوان خصوصیات طبیعی دانش آموزان در مدارس تعبیر می شوند.
پژوهش های مختلفی در این زمینه انجام شده است که نشان می دهد هرگونه اختلال در مسیر دریافت، پردازش و ادارک معنای اطلاعات بصری در مسیر چشم تا مغز، می تواند چالش هایی را برای یادگیری به وجود آورد. برای مثال:
- 25% از دانش آموزان به دلیل اختلالات بینایی قادر به خواندن نیستند (National PTA, 1999)
- 66% از بزرگسالان بی سواد به دلیل اختلالات بینایی قادر به خواندن نیستند. (National Center on Adult Literacy)
- 70% از مبتلایان به اسکیزوفرنی، به دلیل اختلالات بینایی قادر به خواندن نیستند (CA Youth Authority, 1989)
- 90% از زندانیان به دلیل اختلالات بینایی قادر به خواندن نیستند (Folsom Prison Study)
- فقدان مهارت های اساسی (خواندن و نوشتن) سالانه حدود 60 میلیارد دلار بر اقتصاد خسارت وارد می کند.(U.S. Department of Education, 1998)
بسیاری از کودکانی که به نوعی از اختلال بینایی دچار هستند هرگز در مورد این مشکل با والدین خود صحبت نمی کنند زیرا از آنجایی که این اختلالات، حدت بینایی را از بین نمی برد، عده ی زیادی از افراد مبتلا هرگز متوجه وجود مشکل نمی شوند. بسیاری از کودکانی که اختلالاتی را در پردازش بصری اطلاعات دارند، دایره لغات وسیع، روابط اجتماعی خوب و حافظه شنیداری قوی دارند و نمرات خوبی می گیرند به خصوص زمانی که معلم یا هر فرد دیگری موضوع درس را با صدای بلند توضیح دهد این کودکان با تکیه بر سایر حواس خود می توانند بر موضوعات درسی تسلط یابند بدون اینکه هرگز متوجه شوند اختلالی در قوای بینایی آنها وجود دارد. اما زمانی که چنین کودکانی رفته رفته با پیچیده تر شدن مباحث دروس، نیاز بیشتری به خواندن کتاب و منابع درسی پیدا می کنند، دچار افت تحصیلی می شوند. والدین و معلمان آنها را تنبل یا بی علاقه فرض می کنند بدون اینکه متوجه باشند، افت تحصیلی این کودکان در اثر اختلال در مهارت های یادگیری بصری رخ می دهد.
انجمن سلامت عمومی امریکا عنوان می کند بیش از 25% از دانش آموزان دوره ابتدایی با اختلالات جدی بینایی مواجه هستند که به طور جدی توانایی یادگیری را در آنها کاهش می دهد. گذشته از مشکلاتی که در توانایی بینایی آنان وجود دارد، این کودکان غالبا دچار احساس خستگی، تحقیر و ناکامی در کلاس درس هستند که معمولا به سبب عدم شناسایی اختلال خواندن و مشکلات بینایی این کودکان به وجود آمده یا تشدید می شود (انجمن بینایی سنجی امریکا). در نتیجه، این دانش آموزان معمولا با برچسب بی علاقگی یا ناتوانی در یادگیری مواجه هستند این در حالی است که توانایی یادگیری این افراد کم نیست و تنها عامل عقب افتادگی و افت تحصیلی آنها، اختلال در دریافت، انتقال و پردازش اطلاعات دیداری است که شناسایی و درمان نشده است.
شناسایی دانش آموزانی که اختلال بینایی دارند کار دشواری است زیرا دانش و اطلاعات تخصصی زیادی در زمینه نحوه پردازش اطلاعات توسط مغز چندان فراگیر نیست. در حدود 15 تا 20 سال اخیر، تحقیقات در مورد قوای مغز نشان داد که توانایی دریافت، پردازش و ادارک بصری برای یادگیری نقش عمده ای را ایفا می کند. حال به خوبی می دانیم که اولین مرحله از دریافت دیداری اطلاعات بیش از آنکه به توانایی کلی مغز در پردازش اطلاعات، هوش و قوای ذهنی او وابسته باشد، موضوعی فیزیولوژیک است که به توانایی چشم در درست دیدن و توانایی اعصاب دخیل در انتقال اطلاعات بصری به مغز مربوط است. بنابراین در صورتی که قوای بینایی دانش آموزان با مشکل مواجه باشد، توانایی ذهنی کلی آنها در طول زمان ممکن است کاهش یابد و قدرت یادگیری آنها کمتر از همگنان خود شود.
یک مثال عینی از اثر پردازش دیداری
تمام انسان ها به طور مشترک عملکرد حرکت سریع چشم را بین دو نقطه ثابت دارند که جزوی از سیستم دیداری مغز است. حرکت دیداری از سه رکن تشکیل شده است: بازتاب (واکنش سریه چشم)، ثبات (برقراری ثبات دیداری بین دو نقطه) و کنترل آگاهانه حرکت چشم. زمانی که فردی مشغول خواندن یک متن است سعی دارد یک خط نوشتاری را دنبال کند، مغز شروع به هدایت حرکت های چشمی بر روی متن می کند که شامل حرکت سریع چشم از نقطه ای به نقطه دیگر، توقف و ثبات حرکتی سریع برای دریافت اطلاعات، انتقال از راه اعصاب و سرانجام ادراک و طبقه بندی اطلاعات در مغز می شود. افرادی که توانایی حرکت دادن سریع چشم خود را از نقطه ای به نقطه دیگر ندارند، اغلب با تجربه ی خستگی و بیش فعالی چشم مواجه می شوند در این موارد چشم به جای حرکت سریع و نقطه به نقطه، به صورت با فاصله، لرزان و نامناسب حرکت می کند و فرد تمرکز خود را روی کلمات متن از دست می دهد زیرا چشم با جهش های متوالی و نامنظم بر روی متن، به زودی خسته می شود و توانایی تمرکز بر معنا را از فرد می گیرد.
شناسایی مشکلات مربوط به پردازش بصری
چند کلید رفتاری وجود دارد که معملان و والدین در صورت مواجهه با این موارد می توانند به وجود اختلال در پردازش دیداری در دانش آموزان شک کنند از جمله:
- آیا کودک می تواند به راحتی و با صدای بلند یک متن را به طور فردی یا گروهی بخواند؟
- آیا کودک هنگام بلند خوانی، از روی برخی کلمات می پرد یا برخی کلمات را جا می اندازد؟
- آیا کودک هنگام خواندن متن یا هر فعالیتی که در فاصله نزدیک چشم انجام می شود به سرعت خسته می شود؟
- آیا کودک بسیار کند می خواند؟
- آیا کودک به جای جمله خوانی، کلمه به کلمه می خواند و به زودی از خواندن خسته و دلسرد می شود؟
- آیا دایره لغات و مهارت های ارتباطی کودک متوسط یا بالاتر است؟
- آیا کودک به سرعت توجه و تمرکز خود را از دست می دهد؟
- آیا کودک هنگام خواندن، سرش را به یک سمت خم می کند یا حالت بدنی و نشستن دشواری را به خود می گیرد؟
- آیا کودک در به خاطر آوردن آنچه اکنون خوانده با مشکل مواجه است؟
- آیا کودک در توجه وتمرکز بر تخته سیاه (سفید) یا کتاب با دشوای مواجه است؟
- آیا کودک حاضر است با هر بهایی از خواندن صرف نظر کند؟
باید توجه کرد که داشتن اختلال بینایی که بر توانایی کلی یادگیری دانش آموزان اثر منفی می گذارد یک مشکل جدی و قابل توجه است. بنابراین اگر معملان یا والدین به وجود چنین اختلالی در کودک مشکوک شدند، باید بلافاصله نسبت به معاینه چشم توسط متخصصین اقدام کنند و روش های درمانی لازم را برای کمک به کودک پیگیری نمایند. التبه کلاس های آموزشی مخصوصی نیز برای کمک به این کودکان وجود دارد که با در نظر گرفتن اختلالات بینایی این کودکان به آنها اعتماد به نفس می بخشند تا بر مشکل خود غلبه نمایند و دوباره لذت و شوق خواندن و یادگیری را حس کنند.