میان کسی که نمره های خوب می گیرد و همیشه شاگرد اول است با کسی که استعدادهای ویژه دارد و تیزهوش است تفاوت مثل شب است و روز. شاگرد اول ها دانش آموزانی پرتلاشند که البته استعداد هم دارند (و ممکن است تیزهوش هم باشند) و چون تلاش و استعداد را به هم می آمیزند موفق می شوند، اما آنها که با استعدادهای ویژه آفریده شده اند با کمترین تلاش به هدفشان می رسند. اینها همان دانش آموزانی هستند که اگر بخواهند می توانند پایه های درسی را یکی در میان کرده و به کلاس های بالاتر جهش کنند بی آن که دچار افت تحصیلی شوند. با این حال بحث بر سر این بچه ها زیاد است؛ دانش آموزانی که عده ای این جهش ها را به نفع آنها و عده ای دیگر، آن را به ضررشان می دانند.
گام به گام تا جهش تحصیلی
برای جهش تحصیلی فقط کارنامه ای پر از نمرات خوب کافی نیست؛ هر چند آموزش و پرورش بتازگی اعلام کرده نخستین شرط برای جهش کردن، گرفتن گزینه «خیلی خوب» برای تمام درس ها در پایان امتحانات خرداد است. در واقع در سیستم جدید آموزشی که در نیمی از پایه های مقطع ابتدایی، نمره دهی در مدرسه به ارزشیابی توصیفی منحصر شده فقط دانش آموزانی می توانند درخواست جهش داشته باشند که از نظر معلم، وضع خیلی خوب داشته باشند یعنی همان کارنامه ای که تا پیش از این همه نمرات نوشته شده در آن ۲۰ بود.
دانش آموزی که چنین عملکردی داشته باشد (بجز دانش آموزان کلاس اول و پنجم) می تواند درخواست جهش تحصیلی را به مدرسه ارائه دهد که ارائه این درخواست، شروع مراحل سخت تر بعدی است. دانش آموزی که متقاضی جهش است، درخواستش به اداره آموزش و پرورش استثنایی می رود چون در آنجا از این گروه از دانش آموزان آزمون می گیرند تا سطح استعداد تحصیلی آنها را بسنجند دانش آموزی که آزمون و تست های هوش را با موفقیت پشت سر بگذارد می تواند در سه ماه تابستان، درس های یک سال تحصیلی را بخواند و در امتحانات شهریور شرکت کند و در صورت قبولی، از ابتدای مهر در کلاس یک پایه بالاتر حاضر شود.
اصرار والدین ممنوع
در جهش تحصیلی، استعداد حرف اول را می زند، استعداد هم لزوما با نمره خوب گرفتن هم معنی نیست، اما برخی والدین این دو موضوع را با هم اشتباه می گیرند و در حالی که استعدادهای ویژه فرزند برایشان مسجل نیست برای جهش تحصیلی او اصرار می کنند؛ اصرار هم به مسئولان مدرسه و هم به دانش آموز برای بیشتر خواندن و قوی کردن بنیه علمی اش. اما استعداد نه با اصرار به وجود می آید و نه با کلاس های پی در پی و داشتن معلم خصوصی، بلکه استعداد توانی است که با آدم ها آفریده می شود و فقط تمرین و پشتکار آن را پرورش می دهد.
کودکان تیزهوش که بهترین گزینه برای جهش تحصیلی هستند، چند ویژگی بارز دارند. آنها نسبت به یادگیری حریصند و مطالب را با سرعت می آموزند، اعتماد به نفس شان بالاست، کتاب خواندن را دوست دارند و همیشه مشغول مطالعه اند، دایره لغات وسیعی دارند و تمرکزشان به اندازه ای است که نه هنگام حرف زدن و نه هنگام یادگرفتن رشته افکارشان پاره نمی شود، آنها روابط میان امور به ظاهر نامربوط را درک می کنند و هر آنچه آموخته اند با یافتن شباهت و تفاوت ها به آموخته های جدید ربط می دهند. اینها کودکانی کنجکاو و جستجوگرند و پرسش های کاوشگرانه دارند. این افراد می توانند با سرعت و بدون تمرین زیاد مسائل را به حافظه بسپارند، در حالی که علایق و سرگرمی های آنها همیشه این حس را به اطرافیان می دهد که آنها فراتر از سن شان رفتار می کنند.
بی شک کودکی که چنین ویژگی هایی دارد بهترین گزینه برای جهش تحصیلی است و کودکی با توان ذهنی عادی اشتباه ترین گزینه برای این کار؛ اگر این چنین شود هم تلاش های والدین به هدر می رود و هم تحمیل فشارهای خارج از تحمل به دانش آموز، او را از درس زده می کند.
جهش تحصیلی؛ موافقان و مخالفان
بیشتر کسانی که به مدرسه رفته اند تجربه حضور دانش آموزی که یک یا چند سال جهش کرده بود و با دانش آموزانی چند سال بزرگ تر از خود در یک کلاس می نشست، دارند. دانش آموز جهش کرده معمولا روحیه ای خاص داشت و خود را همیشه یک سر و گردن بالاتر از دیگران می دید. او دانش آموزی در کانون توجه بود، کسی که بوضوح به او بیش از دانش آموزان دیگر بها داده می شد و همین وضع باعث می شد تا او نیز خود را تافته ای جدا بافته از دیگران بداند.
مخالفان جهش تحصیلی نیز درست همین موضوع را محور مخالفت خود قرار می دهند، چون باور دارند توان این دانش آموزان در یادگیری سریع مفاهیم از آنها موجودی می سازد که بیشتر مواقع در نگرش های خود نسبت به دیگران احساس تکبر و ممتاز بودن می کنند. اما علت مخالفت با جهش تحصیلی فقط از این لحاظ نیست چون از دید آنها مشکلاتی که از این جهش ناشی می شود فراتر از تکبر و خودبرتربینی این دانش آموزان است. مخالفان معتقدند چون جهش تحصیلی در دوره سه ماه تابستان صورت می گیرد یادگیری های این دانش آموزان سطحی است و غنا و عمق ندارد به همین علت احتمال این که آنها در سال تحصیلی جدید به اندازه دانش آموزان دیگر ـ که مطالب درسی را در ۹ ماه خوانده اند ـ آماده نباشند وجود دارد.
از دید آنها مشکل بزرگ تر این است که چون دانش آموزان جهش کرده یک یا چند سال کوچک تر از دانش آموزانی هستند که با هم همکلاس می شوند، ممکن است از نظر سازگاری های عاطفی و اجتماعی دچار مشکل شوند و با از دست دادن حس اعتماد به نفس، انگیزه های تحصیلی شان نیز کمرنگ شود و نتوانند برتری تحصیلی خود را در پایه های بالاتر همچنان حفظ کنند. البته بسیاری از افراد با این موضع مخالفان، موافق نیستند و آن را منافی توانایی های افراد تیزهوش می دانند.
یکی از معلمان پایه ابتدایی ساکن تهران نیز در گفت و گو با جام جم به این موضوع اشاره می کند و می گوید در سال هایی که دانش آموزان جهشی را در کلاس درس در کنار دانش آموزان عادی داشته است هیچ گاه ندیده که این بچه ها از نظر سازگاری های عاطفی و اجتماعی دچار مشکل شوند. با این حال او از مخالفان جهش تحصیلی است چون باور دارد بچه ها با هر توان ذهنی حق دارند تفریح کنند، به مهمانی بروند و با هم سن و سال های خود بازی کنند که مشغول کردن آنها در تابستان و وادار شدن آنها به گذراندن یک پایه تحصیلی در سه ماه، امتیاز با جمع بودن و تجربه کردن زندگی اجتماعی را از این بچه ها می گیرد.
در کنار این گروه از مخالفان، موافقان استدلال های محکم تری دارند و جهش کردن را حق همه کسانی می دانند که توانایی های ویژه دارند. آنها می گویند منطقی نیست دانش آموزان تیزهوش و سرآمد را به این بهانه که سن تقویمی شان کم بوده و ممکن است با همکلاسی های بزرگ تر از خود دچار مشکل شوند از رشد و پیشرفت باز داشت.
یکی از معلمان ساکن کردستان که تاکنون دو دانش آموز را در کلاس های جهشی همراهی کرده است در گفت و گو با جام جم با همین استدلال از جهش تحصیلی دانش آموزان دفاع می کند. او معتقد است: نباید با این نگرانی که دانش آموزانی با قدهای کوتاه تر و سن های کمتر در کلاس های بالاتر کنار دانش آموزان بزرگ تر می نشینند سبب شود به جهش تحصیلی با نگاه بدبینانه نگاه کنیم. وی تاکید می کند: سه سال جهش در مقطع ابتدایی ممکن است به ایجاد شکاف عاطفی میان دانش آموزان منجر شود که به اعتقاد او برای جلوگیری از آسیب های احتمالی بهتر است دانش آموزان با استعداد فقط از یک یا دو سال جهش در مقطع ابتدایی استفاده کنند.
با این حال موافقان یک نگرانی بزرگ دارند، چون احتمال می دهند دانش آموزان تیزهوش که مطالب درسی را سریع تر و عمیق تر از هم سن و سال های خود می آموزند بتدریج در سیستم مدارس عادی که نحوه تدریس معلم و محتوای کتاب ها انعطاف ندارد، دچار بی انگیزگی شوند و استعدادهایشان هدر رود که بی شک اگر مسئولان آموزش و پرورش برای این وضع فکری کنند و معلمانی که چنین شاگردانی دارند در برخورد با آنها فعال تر عمل کنند این بخش از نگرانی موافقان جهش تحصیلی نیز برطرف خواهد شد.
تقاضا برای جهش کم شده
با وجود همه این نگرانی ها و شائبه ها هنوز هم والدین بسیاری از دانش آموزان، مشتاق تحصیل جهشی فرزندانشان هستند. البته برخی معلمان و مدیران مدارس که از نزدیک با این موضوع درگیرند به جام جم می گویند در سال های اخیر این تقاضا نسبت به گذشته کمتر شده است بویژه بعد از اجرای نظام آموزشی جدید که به ۳ ـ ۳ ـ ۶ موسوم است. به گفته یکی از این مدیران، کتاب های تازه تالیف نظام آموزشی به اندازه ای سنگین و پیچیده است که خانواده ها بویژه برای کلاس پنجم ابتدایی تمایلی برای جهش فرزندانشان ندارند چون نگرانند که آنها در تابستان از پس درک کتاب های حجیم و پیچیده جدید برنیایند و گرفتار دلزدگی و بی انگیزگی شوند. شاید راز کم شدن استقبال دانش آموزان از جهش تحصیلی، دست کم در مدارسی که مدیران و معلمان آن با جام جم گفت و گو کرده اند همین باشد که اگر اینچنین باشد لزوم جدی گرفته شدن طرح شهاب در مدارس بیش از پیش احساس می شود.
طرح شهاب که به دنبال شناسایی استعدادهای برتر در مدارس دولتی است از مهر ماه به صورت سراسری در مدارس کشور اجرا می شود تا دانش آموزان با استعدادهای ویژه را شناسایی کرده و بدون جلب توجه و بی آن که میان دانش آموز با استعداد و سایرین تبعیض قائل شوند افراد با استعداد به صورت ویژه آموزش ببینند. اگر این طرح جدی گرفته شود و معلمان در اجرای آن همکاری کنند آن وقت بی آن که لزوما به جهش تحصیلی نیاز باشد دانش آموزان با استعداد در سراسر کشور شناسایی می شوند و سیستم آموزشی آنها را در مسیر پرورش استعدادها سوق می دهد؛ یعنی همان چیزی که همه خانواده های صاحب فرزند با استعداد خواهان آن هستند.
مریم خباز