نام: علاءالدین علی بن محمد سمرقندی (Ala al-Dīn Ali ibn Muhammed)
تولد: ۷۸۲ خورشیدی -- سمرقند
درگذشت: ۲۵ آذر ۸۵۳ خورشیدی-- استانبول
ملیت: ایرانی
نام‌های دیگر: «ملا علی قوشچی» یا گاه «فاضل قوشچی»
ملاعلی قوشچی، در شهر سمرقند دیده به جهان گشود. پدرش از خادمان امیر الغ بیگ تیموری، پادشاه ماوراء النهر بود. (زرکلی، ج 5، ص 348) او در دوران كودكی مورد توجّه الغ بیگ قرار گرفت (خواند میر، ج 4، ص 38 ) و به سبب این علاقه الغ بیگ به او لقب فرزندی (او علوم) داد، چنانكه سلطان كوچك ترین نكته محرمانه و سیاسی كشور را از او پنهان نمی كرد. (بارتولد،ص220).
ملاعلی قوشچی در جوانی برای كسب علوم گوناگون به ویژه علم ریاضی به كرمان رفت و پس از پایان تحصیلاتش به سمرقند بازگشت و رساله حل اشكال قمری را برای الغ بیگ نوشت و بیش از پیش تحسین وی را برانگیخت.(مدرس تبریزی ،ص495).
اما كلمه قوشچی لفظی تركی و مركب از دو لفظ قوش (به معنی مرغ) و چی (حرف نسبت) است. ملاعلی به این نام شهرت یافت زیرا نخست وظیفه داشت مرغان شکاری الغ بیگ را نگهداری کند. الغ بیگ به علت علاقه ای كه به او داشت، بازداری خود را در شكار به او می‌داد (صفا،ج4،ص105) یا به روایتی گاهی پرنده را بر دستش می‌نهاد پس به این دلیل به قوشچی شهرت یافت، (خواند میر ،ج4،ص38) البته قوشچی گری از مناصب مهم درباری بود.(بارتولد،ص220).
قوشچی در سمرقند بیشتر علوم، به ویژه هیئت و ریاضیات را از قاضی زاده رومی و الغ بیگ تیموری آموخت.( مدرس تبریزی ،ص495). قاضی زاده رومی از ریاضیدانان سده نهم هجری بود. او تحصیلات خود را در سرزمین روم انجام داد و سپس به خراسان و ماوراء النهر هجرت كرد . او از نخستین استادان الغ بیگ و راهنمای وی در طرح رصد خانه سمرقند بود و پس از غیاث الدین جمشید كاشانی مدیر رصدخانه سمرقند شد و در تألیف زیج الغ بیگ شركت جست، یكی از آثار معروف او در ریاضیات شرح اشكال التأسیس است. ( فرشاد،ج2،ص896 ؛ صفا،ص104).
الغ بیگ، فرزند شاهرخ و نواده تیمور، پادشاهی بود كه به كشور گشائی علاقه نداشت و به علت علاقه ای كه به علوم گوناگون داشت مدرسه ای در سمرقند بنا كرد كه نجوم مهم ترین موضوعی بود كه در آنجا تدریس می‌شد.( همان،ص249).او دانشمندان روزگار خود را مأمور تشكیل رصدخانه سمرقند كرد، پیش از قاضی زاده رومی، غیاث الدین جمشید كاشانی یكی از ریاضیدانان و ستاره شناسان سده نهم، مدیریت رصدخانه سمرقند را به عهده داشت و نزدیك به هفت سال در آنجا سرگرم كار رصد بود و در همانجا در گذشت، همچنین وی مبتکر كسرهای عشاری است. پس از غیاث الدین جمشید كاشانی و قاضی زاده رومی قوشچی ،مأمور انجام رصد و زیج شد و زیج الغ بیگی را كه به زیج جدید معروف بود به خوبی به پایان رساند.( صفا،ج4،ص105؛مدرس تبریزی،ص495).
رصدخانه سمرقند پایانی دردناك داشت. الغ بیگ بنیانگذار آنجا با خشم جمعی از روحانیان متعصب آن دوره كه با پژوهشهای ستاره شناسی و دانش های پیشرفته سر ناسازگاری داشتند رو به رو شد و محاكمه و سرانجام كشته شد و رصدخانه سمرقند نیز نابود گشت. خوشبختانه پیش از آن كه بتوانند این كار نابخردانه را انجام دهند ملاعلی قوشچی، شبانه و مخفیانه به رصدخانه رفت و مجموعه بررسی ها و یادداشتهای مربوط به رصدها را جمع آوری كرد و از سمرقند بیرون برد. ( دایره المعارف تشیع،ج5،ص259).
قوشچی به علت بی توجهی جانشینان الغ بیگ به دانش و پژوهش و یا به دلیل انقلابهای سیاسی بر سر جانشینی الغ بیگ، از توقف بیشتر در دستگاه تیموریان خودداری كرد و روانه دیار غربت شد.( مدرس تبریزی ،ص495؛صفا،ص169). سپس برای انجام فریضه حج به تبریز رفت و امیر تبریز، اوزون حسن آق قویونلو به او احترام فراوان گذاشت.(الاعلام،ج5،ص348). قوشچی برای بستن پیمان صلح میان اوزون حسن و سلطان محمد عثمانی به استانبول رفت و با اصرار و خواهش سلطان محمد در آنجا ماند و در مدرسه ایاصوفیه به تدریس پرداخت و رساله محمدیه را در علم حساب به نام سلطان محمد عثمانی نوشت.
سلطان عثمانی برای قوشچی ماهیانه دویست درهم حقوق معین كرد و به فرزندان و بستگانش مقام و منصب داد.(مدرس تبریزی، ص 495؛ الاعلام، ص 348؛ صفا، ص169). قوشچی یكی از نخستین معلمان نجوم و ریاضیات در تركیه بود و برای گسترش علوم در آن كشور كوشید. قوشچی كسرهای اعشاری را كه نخستین بار غیاث الدین جمشید كاشانی نوشته بود در تركیه شناساند.(زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی ،ص362).
قبر ملاعلی قوشچی در استانبول
قوشچی به سال 879 ﻫ . در استانبول وفات یافت و در كنار قبر ابوایّوب انصاری به خاك سپرده شد.(مدرس تبریزی،ص 496؛ خواندمیر، ج 4،ص38).
عبدالقادر بن حسن رویانی لاهیجی از ریاضیدانان سده نهم، شاگرد قوشچی بود. او در دوره سلطان حسین تیموری از مشاهیر روزگار بود. از وی كتابی به نام زیج ملحض میرزایی به فارسی به جای مانده كه آن را به نام سلطان علی میرزا نواده سلطان ابوسعید تیموری نوشته است. (صفا،ج4،ص106).
ملا علی قوشچی كتابها و رساله ها و حواشی فراوانی در ریاضیات، نجوم، هیئت، منطق و كلام و... دارد كه به ترتیب عبارتند از:
1. رساله محمدیه درحساب
ملاعلی قوشچی هنگامی این رساله را به نام سلطان محمد عثمانی نوشت كه اوزون حسن در مصالحه با سلطان محمد عثمانی بود. رساله وی دو فن دارد. نخستین فن او در پنج مقاله ( حساب منجمان، حساب اهل هنر، استخراج مجهولات به طریق خطاین، جبر و مقابله) و فن دوم در سه مقاله (مساحت خطوط و سطوح مستوی، مساحت سطوح مستدیر، مساحت اجسام تدوین شده است.)(حاجی خلیفه،ص348) .
2. میزان الحساب = زبده الحساب
این كتاب به زبان فارسی و در سه مقاله است كه عبارتند از حساب هندی در یك مقدمه و دوباب، حساب تنجیم در یك مقدمه و شش باب، مساحت در یك مقدمه و سه باب .
از این كتاب نسخه‌های بسیاری در فهرست كتابخانه مجلس وجود دارد به شماره‌های 3/6404، 1/ 6404، 3/6364 (در كنار صفحه های نسخه حاضر حاشیه ها یا توضیحی تطبیقی با روش تازه غربی در حساب و از آن جمله كار تقسیم در صفحه59 نسخه وجود دارد. این حواشی به خط كاتب و گویا از همان میرزا ابوالقاسم یزدی است)، 1/6313، 6191، 3/6125 (مقاله دوم میزان الحساب است در حساب اهل تنجیم)، 6190 (نسخه ایست به خط نستعلیق از عبدالمجید سال 1287 هـ كه در قصبه سقز تحریر شده است )، 1/14455 و 1/1452 س س.
3. رساله ای در حساب
این رساله به زبان فارسی و دارای سه مقاله است، پس از پایان رساله حساب، در برگ 81 نوشته هایی مختلف وجود دارد، از آن جمله قسمتی از نامه ایست به عربی در پاسخ نامه ای دوستانه و درآن اشعار فارسی نیز یافت می‌شود و در فهرست كتابخانه مجلس نسخه هایی به شماره 4/818 ط و 10/312 وجود دارد.
4. كتاب هیئت
این كتاب به زبان فارسی و در مورد هیئت است كه چندین نسخه از آن در كتابخانه مجلس به شماره‌های 1/642 س س، 1/ 6040، 1/6267، 6/ 6340، 46 فیروز، 2976، 2/3121، 1/3354 موجود است و مصلح الدین لاری انصاری شرحی بر آن نگاشته است.(شماره نسخه 1/685 س س ).
نمونه ای از کتاب رساله فتحیه
5. رساله فتحیه در علم هیئت (حاجی خلیفه، ص673).
این رساله به زبان فارسی و موضوع آن هیئت است كه چندین بار چاپ شده و از كتابهای مهم درسی است و مقدمه و دو مقاله دارد. نسخه ای كه به سال 896 ق و به خط محمود بن ا حمد بن محمود رومی به شماره 2/483ط نوشته شده، از كهن ترین نسخ رساله هیئت قوشچی است و چندین نسخه از این رساله در فهرست كتابخانه مجلس اسلامی به شماره‌های 2/14455، 2/473ط، 1/6076، 6088، 2/50 فیروز، 2141، 2142، 3/2820، 120/4900، 1/818ط، 2/833ط، 9/3929، 14/2767 وجود دارد و كتاب تنقیح مقاله در توضیح رساله، شرح رساله هیئت قوشچی به شماره نسخه 372 س س است.
6. شرح زیج الغ بیك به نام سلم السماء(همان ،ص41)
این کتاب، به زبان فارسی و از غیاث الدین جمشید كاشانی است كه هفت مقاله دارد، مقاله نخست در مقدمات، دوم در اندازه قمر و سیارات، سوم در اندازه خورشید، چهارم در اندازه سفلیین، پنجم در اندازه ستارگان، ششم در سیارات،هفتم در دوری اجرام آسمانی است . او هر بار قسمتی از متن را كه گاه به دو صفحه می‌رسید یكجا می‌آورد و سپس به شرح، گسترش و یا خرده گیری و اصلاح می‌پرداخت وهر جا به بسطی نیاز نداشت به نقل عبارتهای متن بسنده می‌كرد. بیرجندی در شرح خود بر زیج الغ بیگی به شرح قوشچی نظر دارد و در مورد اعتراضها و استدلالهای قوشچی مطالبی می‌نویسد و در فهرست كتابخانه مجلس نیز نسخه هایی به شماره 1/6375 و 88/1805 وجود دارد.
7. اجزاء القضیه
به زبان عربی و تحقیقی است درباره اجزای قضیه (منطق) و تصدیق و تصور . در كنار رساله حاشیه هایی از مؤلف با نشان و بی نشان دیده می‌شود و در فهرست كتابخانه مجلس سه نسخه از آن به شماره‌های 2/4313، 1/3315و 22/1428 وجود دارد.
8. شرح تجدید الاعتقاد خواجه نصیر الدین طوسی
این رساله به شرح جدید مشهور است و به زبان عربی نگاشته شده و موضوع آن كلام و فلسفه است. از این شرح نیز چندین نسخه خطی در كتابخانه مجلس شورای اسلامی به شماره 1/597، 1/1091ط و 84 و 5615 و 136 خ، 4965، 3493، 3371، 2/1720وجود دارد و شمس الدین محمد بن احمد خضری در سده دهم كتابی با عنوان تعلیقه بر الهیات شرح تجدید الاعتقاد، ملاعلی قوشچی تألیف كرد.
9. محبوب الحمایل
ملاعلی قوشچی بیست متن را در یك جمله جمع كرد و هر متن آن را كه به یك علم اختصاص داشت محبوب الحمایل نامید و همواره آن را با خود همراه داشت، در سفر و حضر آن را مطالعه می‌كرد و شاگردان او نیز این متن را با خود همراه داشتند.(حاجی خلیفه،ص505).
10. حاشیه براوایل شرح كشاف تفتازانی(مدرس تبریزی،ص496،الاعلام،ج5،ص5).
11. العنقود الزواهر فی نظم الجواهر در علم صرف(حاجی خلیفه،ص176).
12. الفوائد فی الاغلاط به زبان عربی كه نسخه ای از آن به شماره 5/1482 س س در فهرست كتابخانه مجلس وجود دارد.