سخنان رییس جمهور روحانی درباره پایه گذاری زنگ گفت وگو و كتابخوانی و بازگشت زنگ انشا به مدرسه ها سبب شد كاربه دستان آموزشی، دست به كار عملی كردن سفارش های رییس جمهور با روش هایی مانند دست بردن در برنامه های درسی دوره های آموزشی گوناگون، گذراندن مصوبه در شورای عالی آموزش و پرورش، برگزاری همایش و سخنرانی و... شوند. در همین راستا شنیده شده است سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی، یك پژوهشگر نامدار در گستره آموزش و یادگیری تطبیقی به نام خانم «ماساكو واتانابه» از ژاپن را در دهه نخست اردیبهشت به ایران دعوت كرده و قرار است در این هفته برنامه های گوناگونی در زمینه های آموزشی و پژوهشی برگزار شود.
آمدن خانم «واتانابه» به ایران بهانه یی به دست داد تا نگاهی دوباره به كتاب ارزشمند ایشان به نام «پرورش هنر استدلال» بیندازیم. بی گمان بررسی ژرف این كتاب در یك یادداشت روزنامه یی نمی گنجد! از این رو نگارنده، پژوهشگران و كارگزاران آموزشی، كارشناسان آموزشی و... را به خواندن آن فرا می خواند. اما كتاب «روش هنر استدلال: الگوی تبیین اندیشه در فرهنگ آموزش ژاپن و امریكا» را موسسه فرهنگی منادی تربیت در 372 صفحه منتشر كرده است. نویسنده كتاب خانم «ماساكو واتانابه» دارای دكترای تخصصی از دانشگاه كلمبیا امریكاست. كتاب به وسیله محمدرضا سركار آرانی، علی رضا رضایی و زینب صدوقی به فارسی روان و دلنشینی برگردانده شده است. كتاب با پژوهش میدانی در كلاس های انشا و تاریخ دبستان های امریكا و ژاپن، یكی از درخشان ترین آثار در آموزش و پرورش تطبیقی به شمار می آید.
نویسنده با تلاشی ارزشمند با كنار هم قرار دادن و مقایسه هدف ها، روش ها، ریشه های فرهنگی و اندیشگی آموزش انشا و تاریخ در دو كشور، پژوهشی در خور توجه و خواندنی را برای پژوهشگران فراهم كرده كه می تواند آغازگاهی تازه در آموزش در هر كشوری باشد. اما آغاز كار نویسنده در این پژوهش، بررسی كارنامه های آموزشی دانش آموزان ژاپنی مهاجر در دهه 80 در امریكا بوده است. «بسیاری از این دانش آموزان كه در مدارس ژاپن بدون مشكل خاصی به تحصیل مشغول بودند، بعد از وارد شدن به مدارس امریكا مورد انتقاد شدید معلمان خود قرار می گرفتند.» (ص34) «سر نخ حل این گونه مشكلات هنگامی به ذهن مولف خطور كرد كه توانست اطلاعات لازم را در رابطه با نحوه نوشتن مقاله، كه در امریكا به آن essay گفته می شود، كسب كند.» (ص35) از این رو نویسنده با حضور در كلاس های دو كشور و بررسی تفاوت در آموزش انشا، كار میدانی خویش را آغاز می كند. «عمده ترین ساختاری كه در استراتژی نوشتن ژاپنی ها دیده می شود، ساختار «كی- شو- تن- كتسو» است... كه به معنای «مقدمه چینی، بسط، تغییر دیدگاه و جمع بندی» است» (ص 46) حال آنكه سبك رایج توصیف در امریكا «ارائه موضوع- اثبات موضوع، نتیجه گیری» است. (ص47)
بارزترین تفاوت در سبك متن نویسی ژاپنی ها و امریكایی ها این است كه در ژاپن نتیجه گیری و جمع بندی در آخر متن و در امریكا در اول متن بیان می شود». (ص 48) افزون بر این، در نوشتارها دیده می شود كه «توصیف در امریكا بر مبنای قانون علت و معلولی و در ژاپن بر اساس روند وقوع رویدادها در ظرف زمانی است.» (ص 57) «اینكه افراد به سبك سلسله زمانی می اندیشند یا به سبك علت و معلولی (استدلالی)، قاعدتا بر رفتار آنها تاثیر می گذارد. نتیجه پژوهش ها نیز آشكار می كند كه «تفاوت در نحوه ترتیب بندی ماجراها به تفاوت در نحوه تفكر و عمل و رفتار منجر خواهد شد.» (ص 59)
اما ریشه این تفاوت ها در چیست؟ خانم واتانابه برای پاسخگویی به این پرسش به پژوهش درباره روش های آموزش انشا در دو كشور رو می آورد. او در نخستین گام درمی یابد كه «سبك نوشتاری مورد پسند مردم یك كشور یا یك فرهنگ متاثر از منطق و سبك فكری آن فرهنگ است.» (ص102) در مدرسه های مورد پژوهش در امریكا در سال پنجم دبستان «12 سبك نوشتاری معرفی شده است كه عبارت بودند از داستان، شعر، نامه، گزارش، مصاحبه، معرفی كتاب... كه معلمان به آموزش انشانویسی به صورت مقاله و انشانویسی به صورت خلاقانه و داستان وار توجه ویژه یی دارند.» (ص 103)
پرسش از چگونگی انشای خوب، از سوی آموزگاران چنین پاسخی می گیرد كه «آنها به واضح و مشخص بودن نكته مورد تاكید دانش آموزان در جمله اول و همچنین نوشتن انشا در جهت موضوع داده شده اشاره می كنند.» (ص 105) «در كلاس های انشای امریكا «ارائه الگو و ساختار به عهده معلم و نوشتن محتوا بر عهده دانش آموز است.» (ص 108) در مدارس ژاپن و به باور آموزگاران این كشور «انشای خوب انشایی است كه در آن عواطف و احساسات به صورت واقعی و ملموس بیان شده باشد و مخاطب با خواندن آن متوجه حالات روحی نویسنده شود.» (ص 123) بر خلاف امریكا كه به سبك نوشتن جملات توجه ویژه یی می شود، در ژاپن به هر مطلبی كه نوشته می شود، انشا می گویند! و در كتاب درسی «زبان ژاپنی»، بخشی كه به شیوه های متن نویسی اشاره كرده باشد، دیده نمی شود و تنها در دفترچه راهنمای آموزش انشا می خوانیم كه «برای نوشتن انشای خوب لازم است به دانش آموزان یاد دهیم كه احساسات خود را به صورت واقعی و ملموس بیان كنند.
لازمه این كار، نگاه كردن به موضوعات اطراف خود از دریچه عواطف و احساسات است.»(ص 124) همچنان كه دیده شد، كتاب «پرورش هنر استدلال» با برابر نهادن رویكردهای گوناگون آموزش انشا در ژاپن و امریكا به خوبی توانسته است، فرهنگ نوشتاری دو كشور را مقایسه كرده و پیامدهای تفاوت این دو فرهنگ را دست كم در گستره انشای دانش آموزان و پندار و كردار آنها به نمایش بگذارد. برای نمونه «ژاپنی ها در آموزش تكلیف اندیش و وظیفه مدارند و به مهارت های شنیدن بیش از گفتن اهمیت می دهند. از این جهت نیز با امریكایی های نتیجه گرا و حق اندیش و حقوق مدار متفاوتند.» (ص 19) و... به باور نگارنده، گرچه كتاب در بازتاب تلاش های پژوهشی و فرآوری اندیشه های نویسنده بسیار كامیاب است اما نویسنده ژاپنی تا اندازه یی گرفتار سبك نوشتاری این كشور بوده و خواسته یا ناخواسته به سبك سلسله زمانی چنگ زده است.
از سوی دیگر در آموزش و پرورش نوین، آموزش، ابزاری توانمند برای آموزش های شهروندی، صلح، اخلاق، مدارا و... شمرده می شود و بی گمان كلاس های انشا یكی از فرصت هایی است كه دانش آموزان درباره این آموزه ها می اندیشند و گفت وگو می كنند و اندیشه ها و آموخته هایشان را با هم درمیان می گذارند. كتاب درباره این گونه آموزش ها ساكت مانده است. به هر روی كتاب «پرورش هنر استدلال» دریچه یی تازه و بس فراخ به آموزش انشا باز كرده كه می تواند دستمایه پژوهش هایی در این زمینه در كشور ما نیز باشد.