عادت به مطالعه در بین افراد جامعه یکی از معیارهای توسعه فرهنگی است. یکی از فاکتورهای اثرگذار بر عادت به مطالعه و حوزه فرهنگ کتابخوانی، امکانات و فرصت‌هایی است که در این راستا در یک جامعه ایجاد شده یا رشد داده میشود. نهادینه‌نشدن فرهنگ کتابخوانی، تبلیغات کم و غلط، مشکلات مالی و گرانی کتاب، سرگرمی‌های دیگر، فرهنگ خانوادگی و در بعضی موارد تحصیلات پایین والدین، از موانع توسعه فرهنگ مطالعه بخصوص در قشر جوان به شمار می‌رود.
طبق آمار مطالعات و تحقیقات سازمان ملی جوانان درباره کتابخوانی، 76 درصد از جوانان روزانه کمتر از 30 دقیقه مطالعه می‌کنند که از این میان، بیشتر از 70 درصد به مطالعه کتاب‌های روان‌شناسی و بازاری می‌پردازند. بر اساس آمار سازمان اسناد ملی ایران، ژاپن در رده اول مطالعه جهان قرار دارد که میانگین مطالعه آن به‌طور متوسط 90 دقیقه در روز است. (رشیدی، 1382: 52)
یکی از مهم‌ترین رویدادهای فرهنگی کشورها که تأثیر بسزایی در فرهنگ کتابخوانی و مطالعه کتاب دارد، برپایی نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب و در نظر گرفتن تسهیلات برای خرید کتاب است.در کشور ما حدود ربع قرن است نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران با رویکردهای مختلف که اغلب مرتبط با حوزه‌های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی و حتی سیاسی بوده‌است، با حضور ناشران داخلی و خارجی و میلیون‌ها بازدیدکننده برپا شده است.
نمایشگاه کتاب تهران یکی از بزرگ‌ترین وقایع فرهنگی کشور است. این بزرگی، هم به سابقه برگزاری آن برمی‌گردد و هم به شرکت‌کنندگان و هم به میزان استقبال زیادی که از آن میشود. تردیدی هم نیست در صنعت نشر کشور، نقطه عطف و اوج خیلی از تحولات، همین نمایشگاه تهران است. به گونه‌ای که می‌توان آن را آغاز تقویم برنامه‌ها و «سال تحویل نشر» کشور دانست. هر ساله بالغ بر 40 هزار عنوان کتاب جدید در روزهای برگزاری نمایشگاه به عرصه و عرضه می‌رسد و میلیون‌ها بازدیدکننده از این عناوین بازدید می‌کنند و براساس آمارهای غیر‌رسمی حدود 60 میلیارد تومان گردش پول در آن صورت می‌گیرد.
آنچه در ادامه می‌خوانید نتایج به دست آمده از «نظرسنجی مرکز افکارسنجی و رصد فرهنگی از بازدیدکنندگان نمایشگاه» است که در مواردی بسیار تامل برانگیز می‌نماید و می‌تواند دستمایه برنامه‌ریزی‌های جدی برای توسعه و ترویج فرهنگی مطالعه و کتابخوانی در کشور شود.
نگاهی به وضع سرانه مطالعه
بررسی آمار سرانه مطالعه سال 88، در کشور حاکی از آن است که حدود 15 درصد از افراد جامعه سواد خواندن ندارند و 80 درصد دارای سواد خواندن هستند. حدود 98 درصد جامعه بین سنین 12 تا 25 سال دارای سواد خواندن هستند. درصد خواندن در استان‌های مختلف نیز متفاوت است. استان‌های البرز، سمنان و مازندران (89 درصد) و استان‌های تهران، اصفهان، کرمان، یزد و بوشهر (88 درصد) بالاترین نرخ سوادِ خواندن و استان‌های سیستان و بلوچستان (73 درصد) و خراسان جنوبی و کردستان (78 درصد) پایین‌ترین نرخ سواد خواندن را دارند.
آمار میانگین تعداد مطالعه کتاب‌های غیر درسی 2.7 جلد بوده که این میزان در بین افراد باسواد 3.2 جلد و در میان افراد باسواد اهل مطالعه 6.2 جلد کتاب بوده است. میانگین زمان مطالعه برای باسوادان روزانه 18.42 دقیقه و برای افراد باسواد اهل مطالعه 35.15 دقیقه است. در تفکیک استان‌ها بالاترین استان، قم است با 22.72 دقیقه و پایین‌ترین استان، خراسان شمالی با 8.60 دقیقه. سرانه مطالعه کتاب‌های غیردرسی در مناطق شهری 18.55 دقیقه و در مناطق روستایی 9.17 است.
آمار مطالعه مردان و زنان
از نظر جنسیت، مردان بیشتر از زنان کتاب می‌خوانند؛ به عبارت دیگر، میانگین زمان مطالعه مردان 16.38 دقیقه و برای زنان 14.50 دقیقه است. 8.8 درصد افراد جامعه ما به طور متوسط کتاب‌های الکترونیک را در فضای مجازی مطالعه می‌کنند. این میزان در بین افرادی که اهل مطالعه هستند، 42 درصد افزایش داشته و تفاوت زیادی با سال قبل دارد که بر این اساس می‌توان گفت در سال‌های آینده جامعه ما به سمت مطالعه در فضای مجازی پیش خواهد رفت.
آمار متوسط مطالعه کتاب‌های الکترونیک در کل جامعه ما روزانه 2.29 دقیقه، در میان افراد باسواد 2.97 دقیقه، در میان افراد با سواد اهل مطالعه 5.65 دقیقه و در بین افراد باسواد اهل مطالعه کتاب‌های الکترونیک 34.71 دقیقه در روز است.
میزان مطالعه کتب الکترونیک
بر اساس همین پژوهش، 0.5 درصد از افراد فاقد مطالعه کتب الکترونیک در یک هفته هستند. 6.4 درصد از پاسخگویان کمتر از یک ساعت، 7.9 درصد، یک تا دو ساعت؛ 20.9 درصد، دو ساعت و بیشتر در یک هفته مطالعه کتب الکترونیک داشته‌اند.میانگین مدت زمان مطالعه کتب الکترونیک در یک هفته در بین پاسخگویان، از سال 89 تا سال 92، 13.63 دقیقه افزایش یافته است.
سرانه مطالعه در کشورهای پیشرفته
مدتی است سرانه مطالعه به منزله یک شاخص فرهنگی در کشور ما طرح شده است و افراد مختلفی از سازمان‌های مختلف درباره آن سخنرانی کرده‌اند. یکی از نکاتی که به دفعات در سخنرانی‌ها دیده میشود، این است که وضع مطالعه و کتابخوانی را در ایران با سایر کشورها مقایسه می‌کنند. در این بین دو رویکرد وجود دارد؛ رویکرد نخست آن است که به دقایق پایین مطالعه در ایران اشاره و آن را با کشورهایی چون ژاپن و انگلستان مقایسه کرده و گاه از آن به فاجعه یاد می‌کنند. رویکرد دیگر سعی بر آن دارد آمار مطالعه در کشور را بالا نشان دهد بر این موضوع تاکید کند که میزان مطالعه در سایر کشورها در حال کاهش است و در ایران در حال افزایش. هر دوی این رویکردها در همه حال به «سرانه مطالعه در کشورهای دیگر» اشاره کرده و ایران را با نام آنها مقایسه می‌کنند. اما آیا چیزی به نام سرانه مطالعه در سایر کشورها سنجیده میشود؟ با پیگیری که در ارجاعات هر گزارش یا سخنرانی صورت گرفت، مشخص شد اعداد و ارقامی که به مثابه سرانه مطالعه در کشورهای دیگر ذکر میشود، سرمنشأ نامعلومی دارد و نتیجه قطعی این بود که سرانه مطالعه آن‌گونه که در ایران به آن فکر میشود در کشورهای دیگر سنجیده نمی‌شود.
اما آخرین گزارش سنجش معتبر مربوط به مرکز مطالعات گذران وقت در دانشگاه آکسفورد است که فوریه 2010 منتشر شده است و یکی از متغیرهای مورد بررسی آن میزان مطالعه (سرانه مطالعه) در سطح جامعه است. در این گزارش فنی، 30 فعالیت روزانه بین افراد 18 تا 64 سال در 22 کشور بررسی شده است. بر اساس داده‌های این تحقیق، بیشترین میزان مطالعه در راستای فعالیت‌های حرفه با میانگین 35 دقیقه مربوط به کشور ژاپن است، بعد از آن ترکیه و برزیل در رتبه‌های دوم و سوم قرار دارند. نکته قابل توجه این که دو کشور اول این گزارش از آسیا و رتبه سوم از آنِ کشوری در حال توسعه است.
با توجه به سرانه مطالعه مردم در اوقات فراغت مشخص میشود فنلاند، استونی و آلمان بیشترین سرانه مطالعه آزاد را در بین کشورهای بررسی‌شده به خود اختصاص داده‌اند.همچنین مردم آلمان، برزیل و بلژیک بیشترین مشارکت را در مطالعه حرفه‌ای دارند و مردم کشورهای بلغارستان، استرالیا و آمریکا کمترین میزان مشارکت را دارند. همچنین مردم کشورهای فنلاند، نروژ و آلمان بیشترین میزان مشارکت را در مطالعه اوقات فراغت نسبت به سایر کشورهای مورد بررسی انجام داده‌اند و کشورهای برزیل، ترکیه و اسپانیا از کمترین سهم مشارکت مطالعه در اوقات فراغت برخوردارند.
نتایج سنجش سرانه مطالعه در کشور نشان میدهد کشور ما به سمت کشوری اهل مطالعه گرایش پیدا می‌کند. میزان سرانه مطالعه از ۱۸ دقیقه و ۱۲ ثانیه در سال 88 به ۷۵ دقیقه و ۳۴ ثانیه در سال 91 رسیده است؛ بنابراین سرانه مطالعه در کشور از رشد خوبی برخوردار بوده است. بعلاوه، در سال 53، این میزان در شهرها فقط 2 دقیقه بوده است و در دومین سنجش که در سال ۷۸ انجام گرفته سرانه مطالعه به 7 دقیقه افزایش یافته بود.
میزان مطالعه کتاب‌های غیردرسی
با توجه به اهمیت مساله کتاب و کتابخوانی، یافته‌های نظرسنجی مرکز افکارسنجی و رصد فرهنگی از بازدیدکنندگان دوره گذشته نمایشگاه کتاب تهران را بررسی می‌کنیم. براساس نتایج پژوهش نظرسنجی مرکز افکارسنجی و رصد فرهنگی از بازدیدکنندگان نمایشگاه سال 92، 81.2 درصد از پاسخگویان در یکسال گذشته مطالعه کتب غیردرسی داشته‌اند. نتایج به دست آمده از این نظرسنجی همچنین نشان میدهد در یکسال گذشته، 17.6 درصد از پاسخگویان دو عنوان و کمتر؛ 29.8 درصد، سه تا پنج عنوان؛ 32.3 درصد، شش عنوان و بیشتر کتب غیردرسی مطالعه کرده‌اند.
گرایش‌های مطالعه کتاب
اولویت مطالعه انواع کتاب در پژوهش نظرسنجی مرکز افکارسنجی و رصد فرهنگی از بازدیدکنندگان نمایشگاه سال 92 عبارت است از: رمان و داستان 14.4 درصد؛ روان‌شناسی و تربیتی 11.1 درصد؛ علوم و ریاضی، طبیعی و عملی 8.3 درصد؛ شعر 7.2 درصد؛ تاریخ 6.8 درصد؛ قرآن و ادعیه 5.1 درصد؛ زبان خارجه 4.9 درصد؛ فلسفی 4.6 درصد؛ دینی بجز قرآن و ادعیه 4.5 درصد؛ هنر 3.8 درصد؛ اجتماعی 2.7 درصد؛ سایر 2.4 درصد؛ سیاسی 1.7 درصد؛ علوم غریبه 0.7 درصد؛ جغرافیا 0.4 درصد؛ و کلیات 0.3 درصد.