دکتر سیروس اسدیان
چکیده:
سال ها پیش اطلاعات فراوانی در مورد اینکه مغز انسان به چه صورت فعالیت می کند، وجود داشته است. عصب شناسان مطالعات زیادی را بر روی انسان انجام داده اند و به کمک آن به نحوۀ یادگیری انسان در حالت های مختلف دست یافته اند. این دانشمندان روی نحوۀ فعالیت مغز، و نحوۀ ثبت و پردازش اطلاعات آن تمرکز کرده بودند.
با مطالعات دانشمندان مشخص شد که مغز انسان هنگام تولد تقریباً کامل شده است. نیمکره های راست و چپ مغز هر کدام دارای فعالیت های متفاوتی می باشد. و در کل می توان فعالیت مغز را در این مؤلفه ها خلاصه نمود:
1- پردازش گر اطلاعات
2- هدایت حواس انسان
3- تصمیم گیری، خلاقیت و حل مسأله
4. توجه به عواطف، شخصیت انسان و مباحثی در ارتباط با یادگیری و آموزش.
آزمایشات مختلف نشان می دهدکه دو نیمکرۀمغز مسئولیت های متفاوتی را در ارتباط با تفکر و نحوۀ آن ایفاء می کنند. این تحقیقات نشان می دهد که بیشتر افراد به شیوۀ خاصی تفکر می کنند و اطلاعات را پردازش می کنند.
در 15 سال گذشته پیشرفت های چشمگیری در ارتباط با نحوۀ فعالیت و فرایندهای مغز صورت گرفته است که عبارتند از:
1. توجه و تمرکز
2. پیشرفت هایی در ارتباط با خواندن و تفکر کمی.
علاوه بر این براساس این آزمایشات و تحقیقات ، تئوری جدیدی به نام یادگیری مغز محور وارد عرصۀ تعلیم و تربیت شد که این تئوری الزامات خاصی را برای مربیان و متخصصان تعلیم و تربیت به همراه دارد. این تئوری بر مبنای ساختار و کارکرد مغز انسان استوار می شود و اشاره می کند تا زمانی که مغز فعالیت های عادی خود را دنبال می کند، یادگیری اتفاق می افتد. در واقع می توان ادعا کرد که این تئوری، جامع ترین رویکرد آموزشی است که بر اساس تحقیقات عصب شناسی استوار می باشد.
یادگیری مغز محور، کاربرد مجموعه ای از اصول معنا دار است که درک ما را از اینکه ، مغز ما هنگام آموزش به چه صورت فعالیت می کند را، افزایش می دهد.
این تئوری الزاماتی را برای مدارس و معلمان ما به همراه خواهد داشت و در حالت کلی بر فرایندهای آموزشی در مدارس تأثیر زیادی بر جای می گذارد. معلمانی که با توجه به این رویکرد فعالیت های آموزشی خود را دنبال می کنند، معمولاً از سه تکنیک مهم استفاده می کنند که عبارتند از:
1- غوطه ور سازی همخوان
2- آرمیدگی هوشیار
3- پردازش فعال
برای اینکه این رویکرد در مدارس با موفقیت صورت پذیرد باید کلیۀ عوامل دست به دست هم دهند. تا موفقیت چشمگیری حاصل شود.در واقع تأکید بر توجه به یادگیری مغز محور، مستلزم ایجاد محیط های غنی شده ای می باشد که بایستی یادگیری در آن بافت و زمینه صورت پذیرد. عوامل زیادی وجود دارد که در ایجاد این محیط ها مؤثر می باشد که در مقالۀ حاضر مورد بحث قرار گرفته است.
در حالت کلی می توان ادعا کرد که توجه به این تئوری می تواند باعث تحولات زیادی در عرصۀ آموزش و یادگیری شود. لذا در این مقاله سعی بر این است تا باتوضیح ابعاد مختلف این تئوری و الزامات و شرایط خاص آن برای مربیان و متخصصان تعلیم و تربیت ، بتوانیم باعث ایجاد دیدگاهی نو در آنان و موجبات پیشرفت فرایندهای آموزشی را در مدارس فراهم آوریم.
کلید واژه ها: مغز، یادگیری مغز محور
مقدمه:
در دهه های اخیر در عرصۀ تعلیم و تربیت، رویکردهای مختلفی در ارتباط با فرایند های آموزشی پا به عرصه گذاشته است. یادگیری مغز محور، یکی از این تئوری هاست که مورد توجه بسیاری از متخصصان تعلیم و تربیت قرار گرفته است. این تئوری با تأکید بر مغز و نحوۀ کارکرد آن و مرتبط کردن آن با فرایند های یادگیری، مباحث جدیدی را وارد عرصه های آموزشی نموده است. لذا توجه به ابعاد مختلف این تئوری و ارتباط با فرایندهای آموزشی و به تبع آن پیشرفت در حوزۀ تعلیم و تربیت امری ضروری به نظر می رسد.
مروری گذرا بر پیشرفت مطالعات مربوط به مغز:
حدود 2000 سال پیش، مدل های اولیه ای دربارۀ اینکه مغز چطور کار می کند، وجود داشته است. تا آنجائیکه در سال 1900، مغز میانی به یک تلفنخانه شهر تشبیه شد. در سال 1970، تئوری مغزکه در مورد مغز راست و چپ صحبت کرده است،مطرح شد. بعداً مفهوم مغز سه گانه، ( یک واژه ای است که توسط پاول مک کلین که به ارزشیابی از سه قسمت مغز انسان اشاره می کند، ساخته شده است) معرفی شده است. در این تئوری مک کلین چنین فرض کرده است ،که یادگیری ماندگار در مغز تحتانی، احساسات و عواطف در مغز میانی و تفکر منظم در مغز فوقانی جای دارد. در حال حاضر، ما مدلی پیچیده تر از این را مدنظر قرار داده ایم.
در طول اواخر دو دهه، عصب شناسان، تحقیقی انجام داده اند که کاربرد هایی برای بهبود تجارب تدریس دارد. علم عصب شناسی، بر اساس اطلاعات بدست آمده از کالبدشکافی ، آزمایشات بوجود آمده است.CAT و اسکن های PET، EEGs، MRI و انواع متفاوتی از اسکن های عصب شناسان مطالعات بالینی را روی جمع کثیری از مردم، شامل تمام سنین و از فرهنگ های مختلف انجام داده اند و اطلاعات موثقی را جمع آوری کردند. این اطلاعات به تعیین اینکه، واقعاً یادگیری انسان چطور اتفاق می افتد کمک کرده است. دراصل، دانشمندان روی " جعبه سیاه " تمرکز کرده اند.برای اینکه تعیین می کند که مغز چطور اطلاعات را نگه می دارد و پردازش می کند.بر اساس نتایج بدست آمده از تحقیق در مورد علم عصب شناسی، اساتید از دانشگاه های بزرگ، این اطلاعات راجمع آوری کردند و آن را در کتاب هایی که دربارۀ یادگیری است، به ثبت رسانیده اند. این ها اظهار می کنند معلمانی که از تئوری های جدید تدریس و یادگیری که بر اساس آخرین یافته های بدست آمده استفاده می کنند، می توانند تجارب کلاسی خود را بهبود بخشند. (سیلوستر2، 2001)
مغز چیست :
در موقع تولد، مغز یک کودک دارای همۀ سلول های مغزی یا نورون های عصبی می باشند. (ولف & براندیت2006) مغز حدود یک پوند وزن دارد و در بزرگسالی تا حدود 3 پوند می رسد. اسپرنگر، (2002) اشاره نمود که، مغز انسان از سایر گونه ها متفاوت می باشد، بدین صورت که از نظر ناحیه ادراکی که توانایی استفاده کردن برای تفکر سطح بالا می باشد، متفاوت هستند و آن مستلزم تغذیه به مدت 18 تا 20 سال می باشد که در مقایسه با گونه های دیگری که فرزندان آن ها تقریباً با مغزهای کاملاً رشد یافته ، متولد می شوند.( سیلوستر، 2001)
در مدت نه چندان طولانی دانشمندان دریافتند که، مغز در آستانه تولد تقریباً کامل می شود( ولف& براندیت 2006). یک روش آسان برای بررسی مغز، همان تقسیم آن به سه ناحیه می باشد. همچنان که دکتر پاول مک کلین در تئوری مغز سه گانه به آن اشاره نمود. قسمت تحتانی مغز که اطلاعات در آن قرار می گیرند ، ساقه مغز نامیده می شود. این قسمت عملکردهایی از قبیل تنفس، ضربان قلب، چرخه های خواب و بیداری را کنترل می کند. ناحیۀ دوم، که بالاتر از ساقۀ مغز قرار دارد، ناحیه لیمبیک مغز نامیده می شود، که احساسات را کنترل می کند و وقتی با یک محرک مواجه می شویم، فرایند تصمیم گیری را انجام می دهد. ناحیۀ سوم، همان مخ می باشد، که به دو نیمکره راست و چپ تقسیم می شود. مخ، شامل مجموعه ای از اعصاب است که پیام ها را از مغز به سوی بدن می فرستد و شامل یک پوشش نازک حدود 1/8 اینچ می باشدکه به کورتکس عصبی یا " پوسته جدید" معروف است. کورتکس عصبی، بعضی وقت ها کورتکس مخ هم نامیده می شود که در اصطلاح عامیانه به آن "ماده خاکستری" گفته می شود.کورتکس، اختراع می کند، خلق می کند، می نویسد و محاسبه می کند . ویژگی های آن بیانگر، ویژگی های فردی ما می باشد.(سورگن، 2006 )
نیمکرۀ راست و چپ مغز:
نیمکرۀ چپ در درون کورتکس مخ قرار دارد ، که مسئولیت صحبت کردن ، منطق، توالی، زمان ، جزئیات و محاسبات ریاضی را بر عهده دارد. نیمکرۀ راست با موسیقی، هنر، پاسخ های عاطفی، شهود، تخیلات و خلاصه کردن مرتبط می باشد. ( اسپرنگر، 2002 )
نیمکره ها به قسمت هایی تقسیم می شوند ، که عبارتند از:
1- پردازش کنندۀ اطلاعات تصویری و شنیداری می باشد.
2- مسئول هدایت احساس و حس لامسه می باشد.
3- با تصمیم گیری، برنامه ریزی، خلاقیت و حل مسئله سرو کار دارد.
4- شامل عواطف، شخصیت، حافظۀ فعال، توجه و یادگیری می باشد.( اسپرنگر، 2002)
آزمایشات نشان می دهد که دو نیمکره مغز، مسئولیت های متفاوتی را در ارتباط با تفکر و نحوۀ آن ایفاء می کند.بیشتر افراد اولویت را به یکی از روش های تفکر می دهند. به هر حال، بعضی افراد هستند که هر دو روش را به طور مساوی تنظیم می کنند. در کل ، مدارس بیشتر گرایش به شیوۀ تفکر چپ دارند ،در حالیکه اهمیتی به نیمکره راست مغز نمی دهند. موضوعات درسی که در ارتباط با مغز چپ هستند،روی تفکر منطقی، تجزیه و تحلیل و دقت تمرکز دارند.موضوعات درسی،که در ارتباط با مغز راست هستند، روی هنرشناسی، احساسات و خلاقیت تمرکز دارند.( هرمان، 2005)
اصول مغز:
مغز، مکانیسمی پیچیده دارد و دارای یک سیستم پویا4 می باشد. آن یک مغز اجتماعی5 است. جستجوی مفهوم، یک امر ذاتی است. این کار از طریق الگوسازی6 انجام می گیرد. "عواطف و احساسات ، نقش اصلی در الگو سازی دارند." هر مغز، کل یک شی ء یا اجزای آن را به طور همزمان پردازش می کند. یادگیری مستلزم توجه متمرکز و ادراک پیرامونی می باشد. یادگیری همیشه فرایند های آگاهانه و ناآکاهانه را درگیر می کند. ( جنسن2004)
ما حداقل دو راه برای سازماندهی حافظه داریم. یادگیری، قابلیت پیشرفت دارد. یادگیری پیچیده با ایجاد چالش برای دانش آموزان ارتقاء پیدا می کند و ترس، مانع این ارتقاء می شود.
هر مغز به طور منحصر به فردی سازماندهی می شود. مطالعات اخیر مارا به این نتیجه رسانده است که رشد به موقع در دوران کودکی تأ ثیر زیادی بر نحوۀ یادگیری کودکان دارد. این یافته ها ، کاربرد مهمی برای آینده هستند که، از تولد تا سن 3 سالگی کنار گذاشته شده اند. این مسیرها، در روش همکاری بچه ها با تجارب تکوینی، در مراحل رشد در آینده تاثیر می گذارد و این ها را سرمشق قرار می دهند، که باورهای بچه ها دربارۀ خودشان و جهانشان را شامل می شود و تا دورۀ بزرگسالی هم ادامه دارد. (کرولین پول ، 2004)
پیشرفت های جدید در حوزۀ تحقیقات مربوط به مغز:
در 15 سال گذشته، ما شاهد پیشرفت های سه گانه علمی، در توانایی های خود، در مطالعه مغز، تصویرهای موقعیتی CT بوده ایم . شکل های ساختاری و کارکردی همچون، تصویرهای ذهنی دانشمندان را قادر ساخته تا ساختار- FMRIمغز و تصویر پژواکی و عملکردهای مغناطیسی مرتبط با مغز را به آسانی اندازه گیری نمایند. تحولات مربوط به تصویر سازی از ذهن، درک ما را به چند حوزۀ آموزشی مهم در این زمینه مرتبط ساخته است .
توجه و تمرکز:
توانایی تمرکز و فیلتر مواد مرتبط با اطلاعاتی که به طور مداوم در جریان هستند، برای یادگیری در کلاس درس ، یک پیش نیاز اساسی به شمار می آید.عصب شناسان توانسته اند تا شبکه های عصبی مختلفی را که در زمینه محرک ها فعال هستند و تعیین می کنند که چه چیزی باید مورد توجه قرار گیرد را به دست آورند و به ما کمک می کنند تا بتوانیم مشکل رقابت محرک ها بر سر جلب توجه ما را حل نمایند. (اسلاوکین، 2004)
بر اساس آنچه از این مطالعات حاصل شده، تلاش هایی به منظور آزمون برنامه های فشرده، مبتنی بر کامپیوتر به منظور افزایش توجه دانش آموزان خیلی جوان ، انجام شده است.
خواندن:
دربرگیرنده عملیات های چندگانه شناختی، شامل توانایی خواندن کدهای مربوط به محرک های بصری، پردازش صدا، درک معنای آنچه که خوانده می شود، می باشد. این مطالعات با مقایسه خوانندگان معمولی، با دانش آموزانی که مشکل خواندن دارند، دریافتند که در پردازش صدایی مشکل داشتند. یافته های پژوهش می تواند به ما کمک کند تا جهت مداخله ها را مشخص نماییم. بر اساس این پژوهش ها، برنامه های متنوعی که تلاش دارند تا شبکه های عصبی را که مرتبط با روانی – کلامی هستند تقویت و شکل دهی دوباره نمایند. تصویر برداری ذهنی به ما امکان می دهد تا اثر این مداخله ها را نیز ارزیابی نماییم.
تفکرکمی:
نیازمند مهارت هایی با اجزاء گوناگون است. این مهارت ها شامل کد گذاری نمادها، درک کمیت ها، توانایی محاسبه ، بازنمایی اشیاء انتزاعی و درک ارتباط بین جزء و کل است. مطالعات کارکردی عصب شناسان تلاش دارد، تا مشخص کند که چگونه اعداد در ذهن بازنمایی می شوند و تفاوت نرخ یادگیری ریاضیات و حل مسائل پیچیده ی مربوط به آن می باشد. راهبردهای مربوط به تدریس ریاضیات به منظور کمک به رشد مهارت بازشناسی مفاهیمی که مرتبط با اعداد هستند، مفید واقع شده اند. همچنین در انتقال نرخ مهارت های سطح پایین ریاضیات به حل مشکلات سطوح بالا، و ارائه راه حل های چندگانه برای این مشکلات توانسته به یادگیرندگان کمک نماید.
یادگیری و آموزش مغز محور چیست:
این تئوری یادگیری بر مبنای ساختار و کارکرد مغز بنا شده است. تا زمانی که مغز عمل فرایندهای نرمال و عادی خود را دنبال نماید، یادگیری اتفاق می افتد. ( جفری کین & رینت 2003)
این تئوری جامع ترین رویکرد آموزشی است که بر اساس تحقیقات علوم عصبی ایجاد شده است. این تئوری ، تاکید اصلیش بر چگونگی یادگیری مغز به طور طبیعی است، و بر مبنای دانسته های ما در مورد اجزاء و کارکردهای مغز در مراحل مختلف رشد و توسعه آدمی بنا شده است. بر اساس آخرین یافته های دانشمندان عرصۀ مغز، امروزه از تکنیک هایی در عرصه آموزش استفاده می شودکه در آن ها به معلمان این امکان را می دهند تا یادگیری را به سطح رشد واقعی فرد و تجارب عاطفی و هیجانی او و تجارب و تاریخچه رشد او مرتبط کنند.
این گونه دیدگاه نسبت به یادگیری دربرگیرنده مفاهیم آموزشی شبیه موارد زیر می باشد:
- یادگیری در حد تسط
- یادگیری مبتنی بر مساله
- سبک های یادگیری
- یادگیری مبتنی بر تجربه
یادگیری مغز محور ،کاربرد مجموعه ای از اصول معنادار است که درک ما را از اینکه مغز ما به هنگام آموزش چطور فعالیت می کند را ارائه می کند.یادگیری مغز محور، نه داروی همه دردهاست و نه جادو است که انتظار داشته باشیم تا همۀ مشکلات تعلیم و تربیت را حل کند. هر کسی آن را به دیگران نمایش دهد، آن ها را گمراه می کند. هنوز حتی به صورت یک مسئله یا یک مدل یا یک "بسته آموزشی" مهم مطرح نشده است که مدارس دنبال دست یابی به آن باشند.مردم اغلب معتقدند که هر کسی می تواند یاد بگیرد و البته واقعیت آن ست که هر کسی در حال یادگیری است. هر شخصی با یک مغز متولد می شود که مانند یک پردازشگر قدرتمند عمل می کند. به هر حال ، مدارس سنتی اغلب از طریق مأیوس کردن، نادیده گرفتن و سرکوب نمودن فرایندهای طبیعی یادگیری،آن را از بین می برند.(جنسن، 2004)
جهت درک یادگیری مغز محور، مطالعه سلول های مغزی مورد نیاز می باشد. مغز شامل سلول های زیادی می باشد. یک نوع که برای یادگیری اساسی می باشد، همان نورون است. فرایند یادگیری زمانی اتفاق می افتد که دو نورون در ارتباط باشند.وقتی که نورون ها اطلاعات را جمع آوری می کنند، ردهایی را به نام دندریت ها3 ایجاد می نمایند. بیش از 30000 دندریت ها میتوانند در سر سوزن جا بگیرند. (سیلوستر، 2001) دندریت ها به طور منظم و ثابت مسئول اسکن کردن اطلاعات می باشند، زیرا مغز به طور مداوم خواستار یادگیری است. یک سیناپس، پیام ها را بین نورون ها از طریق آکسون مخابره می کند.( اسپرنگر 2002 )
سیناپس، یک شکاف بین سلول هاست ، که یک پل نامرئی می باشد، که به نورون ها اجازه می دهد تا به عنوان اطلاعاتی که از طریق مغز حرکت می کند ، ارتباط داشته باشند. وقتی که نورون ها به صورت مکرر با همدیگر در حال ارتباط باشند ،یک شبکه نورونی تشکیل می گرددو یک الگو تکرار می شود. ( استیون & گلد برگ 2003 )
برخی از یافته هایی که از تحقیقات انجام گرفته بر روی مغز، بدست آمده است در ذیل ارایه می گردد:
- مغزها ، تخصصی شده اند و در همۀ مسائل عملکرد خوبی ندارند.
- مغز، برای نوسانات طراحی گردیده، به جای اینکه به یک توجه ثابت سروکار داشته باشد.
- برای یادگیری موفقیت آمیز عواطف، حیاتی می باشند.
- مغزها، به ندرت برای یادگیری مسائل پیش پا افتاده طراحی می شوند.
- درون دادهای 3 چند حسی مورد نظر مغز ما می باشند.
- یادگیری، کل بدن انسان را درگیر فعالیت می کند.
- هر مغز، ویژگی های منحصر به فرد خود را دارا می باشد.
- تهدید، ناراحتی زیاد، حس درماندگی، باعث تضعیف یادگیری می شود.
- مغز به طور همزمان، هم اطلاعات مربوط به قسمت های مختلف مغز وهم کل مغز را پردازش می کند.
- مغز انسان، به عنوان پلاستیک 4 در نظر گرفته می شود که از طریق زندگی ما رشد می کند.
مثالی برای یادگیری مغز محور:
مدارک نشان می دهد که استرس یکی از مهمترین عوامل خلاقیت، حافظه، رفتار و یادگیری است. معلمانی که عمداً عوامل استرس را ایجاد می کنند (استرس را هدفمندانه کاهش یا افزایش می دهند.) در کلاس، احتمالاً محیط مثبت کلاس را آزمایش می کنند. راه های زیادی برای کاهش استرس در کلاس وجود دارد. به عنوان مثال: تلفیق ورزش های کششی، ادغام زنگ تفریح، تدریس مهارت های یادداشت برداری و استفاده از تربیت بدنی.
فعالیت های معلم مغز محور:
معلمی که هماهنگ با مغز فعالیت می کند، کسی است که اصول را می فهمد و از راهبردها در یک مسیر هدفمند استفاده می کند، و یک آموزش دهنده ای است که از استدلال های تدریس خودش واقف است و همچنین کسی است که همیشه از طریق رشد تخصصی مداوم، خود را به روز نگه می دارد.معلمان در زمرۀ افراد حرفه ای به شمار می آیند، پس لازم است اطلاعاتشان راجع به یک موضوع معین، بسیار زیاد باشد. تعداد کمی از افراد درگیر در "پژوهش مغز محور" همه راه کارهای موجود در تدریس موفقیت آمیز را می دانند.
روش سنتی مدل ذهنی، اخیراً با گزینه های جدیدی روبرو شده است. هر چند که در آن ها نیز چندان جامع نبوده و به چند روش محدود می شود. نظیر " یادگیری عملی" ، "برنامه درسی معنادار" و یا تدریس آهنگین و غیره. به طور آشکار، آموزش و یادگیری مغز محور یک روش فراگیر می طلبد و آموزش را از جنبه بهینه سازی ، جامعه و فرهنگ می نگرد. و این سوال مطرح می- شود که تئوری ما چه فرقی با آموزش سنتی دارد؟
در درجۀ اول، ما می خواهیم آموزش را که" حفظ کردن" اطلاعات می باشد به یادگیری معنا دار تبدیل کنیم. تأکید یادگیری مغز محور بر روی اهمیت الگو سازی است. بدین معنی که،در واقع مغز چیزهایی را که غیر منطقی و بی معنی باشد، براحتی یاد نمی گیرد. چون طبیعت مغز تفکیک اطلاعات است. ما در مقابل یادگیری اطلاعات منفرد مقاوم هستیم. چون خصوصیات و دستورالعمل ها به مفاهیم گسترده تر گره خورده اند، بنابراین بر این باور هستیم که معلم ها باید به دانش آموزان کمک کنند تا معانی اطلاعات جدید رادرک کنند.ما می خواهیم معلم ها و دانش آموزان مطالب و داستان های پیچیده و کلمات و آهنگ هایی را به کار گیرند که یادگیری آن ها آسان باشد و البته انتظار داریم کامپیوترها برای تمامی زمینه هامورد استفاده قرار گیرد.( اسلاوکین، 2002)
یادگیری مغز محور،بر این حقیقت تاکید می کند که مغز یک پردازشگر موازی5 است. یعنی اطلاعات زیادی را همزمان پردازش می کند. بنابراین، یادگیری معنی دار، پیچیده و غیر خطی است. این بدان معنی است که معلم باید تمامی منابع اجتماعی آموزشی را که بتواند در محیط آموزشی محرک ایجاد کند را مورد استفاده قرار دهد. اینگونه محیط آموزشی نمی تواند با برنامه درسی مصنوعی با توجه به انظباط براحتی ارتباط داشته باشد. بالعکس ، برنامه درسی باید طوری تنظیم شود که دانش آموز وقت کافی داشته باشد تا مطالب را بفهمدو بتواند در مورد آن نظر دهد . ( کرولین، 2004)
در این سیستم، لزوماً یک روش درست برای دانش آموزان برای اینکه یک تکلیف را انجام دهند،
وجودندارد و معلم ها باید از محدود کردن دانش آموزان به یک روش بپرهیزند و باید فرصت بدهند تا آن ها مطالب را کشف و تجزیه نمایند. در نتیجه، ارزشیابی به آزمایش کاغذ و قلم محدود نمی شود، بلکه یک روش ارزشیابی واقعی همه جانبه دنبال می شود. دانش آموزان در ارزشیابی آموخته های خود شرکت داده می شوند. بعلاوه، گروه ها یا متخصصان خارج از مدرسه دعوت می شوند تا پیشرفت آموزش را مورد بررسی قرار دهند. در ارتباط با انظباط، معلم ها و دانش آموزان با هم همکاری می کنند و دانش آموزان مجبور می شوند تا خود را در مقابل انظباط فردی و گروهی مسئول بدانند. (کرولین، 2004 )
در تئوری یادگیری مغز محور، به سوالات زیر پاسخ داده می شود:
- منابع انضباط کدام ها هستند؟
- چه سازمانی باید تشکیل دهیم که در آن، هر عمل در راستای اهداف خود قرار بگیرد؟
- چگونه انظباطی را سازماندهی کنیم که قابل تغییر و انعطاف باشد ، و دانش آموزان را محدود نکند؟
- چگونه نیازهای فردی، آزادی و اختیارات را برآوردکنیم ، که با کارایی سیستم در کنترل دانش آموزان تناقض نداشته باشد؟
اصول یادگیری مغز محور:
- مغز به طور همزمان و موازی می تواند چندین نوع اطلاعات را پردازش نماید، یعنی می تواند چندین کار را با هم انجام دهد مثل چشیدن و بو کردن.
- یادگیری، کل جسم و فیزیولوژی انسان را درگیر می کند.
- جست و جوی معنا و مفهوم یک امر ذاتی است.
- جستجوی معنا از طریق الگوسازی انجام می گیرد.
- احساسات، نقش اصلی را در الگو سازی دارند.
- مغز می تواند کلیت یک شیءیا اجزای آن را به گونه ای به طور همزمان پردازش نماید.
- یادگیری هر دو بخش ، هم توجه متمرکز و هم ادراک پیرامونی را درگیر می کند.
- یادگیری هر دو فرایند های آگاهانه1 و ناآگاهانه2 را درگیر می کند.
- ما دو نوع حافظه داریم : حافظه فضایی3 و حافظه مسائل پیش پا افتاده.
- وقتی حقایق در طبیعت و حافظه فضایی ما جای بگیرد ، ما بهتر درک می کنیم.
- یادگیری توسط ایجاد چالش برای دانش آموزان ارتقاء پیدا می کند و ترس مانع این ارتقاء می شود.
- هر مغز منحصر به فرد است.( جنسن، 2004)
چگونه یادگیری مغز محور بر آموزش تاثیر می گذارد:
برنامه درسی:
معلمان بایستی یادگیری را بر مبنای علایق دانش آموزان تهیه کنند و زمینه ای برای یادگیری فراهم نمایند. آن ها باید فرایند یادگیری دانش آموزان را بر اساس علایق آن ها طراحی کرده و محتوای برنامه درسی را با زندگی فردی و اجتماعی فراگیران پیوند دهند.
آموزش:
مربیان بایستی به دانش آموزان اجازه دهند تا به طور گروهی یاد بگیرند و از یادگیری های پیرامونی نیز استفاده نمایند. معلمان باید یادگیری را بر مبنای مشکلات واقعی سازماندهی نمایند و دانش آموزان را تشویق کنند تا در موقعیت های بیرون از کلاس درس و از داخل مدرسه یاد بگیرند. آن ها باید به دانش آموزان فرصت دهند تا به صورت گروهی و از طریق مشارکت به یادگیری اقدام کنند و از یادگیری های پیرامونی خود استفاده کنند. معلم آگاه به اصول یادگیری مغز محور می داند که یادگیری فقط در کلاس درس اتفاق نمی افتد. از این رو می کوشد، دانش آموزان را به فراگیری از محیط بیرون از کلاس درس تشویق کند.با توجه با این اصل دانش آموزان مسئولیت یادگیری اشان را به عهده می گیرند. و سطح یادگیری آن ها ارتقا ء می یابد. (گاردنر 2000)
سنجش:
زمانی که تمام دانش آموزان در حال یادگیری هستند، ارزشیابی به آن ها امکان می دهد تا سبک یادگیری خود را بهتر انتخاب و درک کنند.از این طریق، یادگیرندگان بر فرایند یادگیری خود نظارت داشته و آن را بهبود می بخشد( اسپرنگر 2002 ).
سه تکنیک آموزش برای یادگیری مغز محور:
1. غوطه ور سازی همخوان:
در این روش محیط یادگیری به گونه ای طراحی می گردد که یادگیرندگان درتجارب آموزش تدارک دیده شده غوطه بخورند. چنین شرایطی را غنی سازی یادگیری هم می نامند.
2. آرمیدگی هوشیار:
روش حاضر بر آن است، که ترس یادگیرنده را باید زودود و او را ترغیب کرد تا اطلاعات دریافتی را درونی سازد.
3. پردازش فعال:
روش آموزش حاضر، ناظر به ایجاد فرصت برای یادگیرنده است که اطلاعات دریافتی اش را تثبیت کند و به درون سازی آن ها بپردازد.(اسپرنگر،2002)
پیشنهادات یادگیری مغز محور کدامند:
چگونگی کارکرد مغز اثر مشخصی بر اینکه ، چه نوع از فعالیت های یادگیری می تواند بسیار اثربخش باشند، دارد.مربیان نیاز دارند تا به دانش آموزان کمک کنند، که تجارب مناسبی داشته باشند و از این تجارب بهره ببرند.رنت کین در کتاب " ایجاد تعاملات6 " سه عاملی را که در این امر بسیار اساسی هستند ذکر نموده است:
1- معلمان بایستی یادگیرندگان را در تجارب تعاملی پیچیده وارد سازند، که هم واقعی و هم غنی باشند. یکی از مثال ها در این زمینه ، غوطه ور سازی دانش آموزان در فرهنگ یک کشور خارجی برای یادگیری زبان آن هاست.
2- دانش آموزان بایستی خود دارای چالش های معنادار فردی باشند. چنین چالش هایی دانش آموزان را تحریک می کند تا در یک موقعیت مطلوب برانگیختگی باقی بمانند.
3- به منظور اینکه دانش آموزان بینشی در مورد مساله پیدا کنند، آنان باید یک تجزیه و تحلیلی درونی از راه های گوناگون پردازش مسأله و در مورد یادگیری به طور کلی داشته باشند. این عمل تحت عنوان " پردازش فعال تجربیات یادگیری" شناخته شده است . (سورگن، 2006)
بعضی از ملاحظات رویکرد آموزش مغز محور عبارتند از:
- بازخوردها، زمانی اثر گذارترند که از جهان واقعی نشأت بگیرند.
- مردم زمانی که مشکلات واقعی را حل کنند، بهتر یاد می گیرند.
- تصویر ذهنی، نمی تواند به جزئیات تجزیه شود.
- از آنجا که تمام مغزها با هم تفاوت هایی را دارا هستند، معلمان باید به یادگیرندگان امکان دهند تا محیط خود را به گونه ای تغییر دهند که برایشان قابل درک باشد.
- بهترین حلالان مشکل، کسانی هستند که می خندند.( اسلاوکین، 2002 )
طراحان ابزارهای آموزشی، بایستی دارای مهارت تدوین محیط هایی برای یادگیری باشند که با مغز و کار کردن آن پیوند داشته باشند. آن ها باید دریابند که بهترین یادگیری ها از طریق سخنرانی حاصل نمی شود ، بلکه از طریق مشارکت در محیط هایی حاصل می شود که به یادگیرندگان امکان می دهد تا چیزهای جدیدی را با اطمینان انجام دهند.( لاکنی2004 )
تأثیر محیط های غنی شده بر یادگیری مغز محور:
محیط های غنی شده به طور آشکار در رشد و یادگیری مغز تاثیر می گذارد. اظهارات کتاب "غنی سازی محیط" شامل این مسائل می شود که عبارتند از:
- شامل یک منبع موثق از حمایت های مثبت عاطفی.
- تشویق آن ها به خوردن غذا های مقوی در حال یادگیری.
- تأمین یک جو فارغ از استرس ولی سرشار از رضایت.
- تشویق تعاملات اجتماعی برای یک درصدی از فعالیت های مهم.
- ارتقای دامنۀ وسیعی از مهارت های ذهنی، جسمانی، زیباشناختی، اجتماعی یا عاطفی می باشند.
- ارتقای کاوشگری و لذت یادگیری.
- اجازه دادن به دانش آموزان جهت حضور فعال در امر یادگیری ، به جای اینکه منفعل باشند.
( دیاموند & هوپسون 2002 )
مطالعات اخیر، مغز انسان و یادگیری با کامپیوتر را مورد بررسی قرار داده است، و توانایی ذخیره سازی، میزان بازپردازی و سازمان دهی فایل های اطلاعاتی را در هر دو مقایسه کرده است.با این وجود این تشبیه محدود می باشد. چنان که مغز انسان به طور مداوم همه چیز را به روز در می آورد، که چگونه اطلاعات را ذخیره کرده است و یا شبکه بندی نموده است و البته این ذخیره سازی و شبکه بندی بر اساس تجارب فردی می باشد.( اسلاوکین 2004)
برنامه درسی مغز محور:
مراحل زیر به منظور کاربرد برنامه درسی مغز محور مورد نیاز هستند:
- حذف و محدود نمودن خطر در محیط یادگیری.
- پرورش تفکر منطقی.
- محتوای درسی معنادار.
- حرکات فیزیکی، به منظور افزایش یادگیری..
- آزادی انتخاب دانش آموزان و اینکه چگونه یاد بگیرند و چگونه یادگیری خود را به نمایش بگذارند.
- زمان مناسب برای کشف اطلاعات و استفاده از آن ها به گونه ای کامل و واقعی.
- غنی کردن محیط یادگیری و استفاده از جهان بیرونی، به عنوان منابع تکمیلی در راستای ارتقاء یادگیری.
- بازخورد آنی و فوری.
- تسلط و کاربرد استفاده از آنچه یاد گرفته شده در موقعیت های زندگی واقعی فرد، تا یادگیری به حافظه بلند مدت انتقال یابد.
حذف و محدود نمودن تهدید ( در محیط یادگیری):
این مورد از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا که حذف تهدید در مدرسه سنگ بنای یادگیری مغز محور است . زمانی که مغز احساس تهدید نماید ، چه خطر واقعی باشد و چه ساختگی، مرکز احساسی مغز (سیستم لیمبیک) عمل یادگیری را دچار اختلال می کند. هر کدام از ما در راستای خشونت های زندگی مدرسه ای قرار داریم، که عبارتند از: تحقیر لفظی، فشار احساسی، بی توجهی به عواطف، قلدری، حجم کار طاقت فرسا و...
معلمان باید محیطی برای دانش آموزان ایجاد کنند که آن ها احساس سلامتی و راحتی نمایند. این اولین گام برای لذت بردن دانش آموزان از زندگی مدرسه ای است. و یکی از دلایل برای پیشرفت تحصیلی چشمگیر آن هاست.و برای این که به این وضعیت برسیم باید نگا همان را نسبت به کلاس ها و روش های تدریس معلم و عقایدی که باعث برانگیختن علاقه در بین دانش آموزان می شود را تغییردهیم.(کاین و کاین، 2006)
صاحب نظران یادگیری معتقدند، که پنج عامل اصلی در ایجاد محیط یادگیری برای یادگیری مغز محور الزامی است:
1- ایجاد کلاس های دوستانه و فرهنگ یادگیری :
به گونه ای که اعتماد عمیق در یادگیرنده ایجاد نماید، تدریس تمام موضوعات مبنای مضمون های اصلی در طول سال، تشویق دانش آموزان برای نشان دادن و اثبات یادگیری و دانش خود به گونه های متنوع و فراتر از آزمون های استاندارد شده.
2- غنی کردن محیط کلاس درس:
مدارس بایستی در ایجاد محیط های غنی به منظور افزایش یادگیری در دانش آموزان گام های مهمی بردارند. این کار از طریق راه هایی چون، فراهم آوردن دسترسی دانش آموزان پایگاه های داده های اطلاعاتی، آگاهی آن ها در خصوص وضعیت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و دسترسی به روزنامه ها را شامل می شود.
3- همکاری و تشریک مساعی:
تشکیل گروه های یادگیری در داخل هر کلاس، فراهم نمودن زمینه لازم برای تعامل و ارتباط مستقیم آن ها با همدیگر و به اشتراک گذاشتن اطلاعات و دانش بین آن ها از جمله، اصول بنیادی یادگیری مغز محور است.
4- تفکر منطقی و آزادی انتخاب دانش آموزان:
مباحث گروهی و فرصت های گذر به جامعه، باعث پیوند مضامین برنامه درسی با زندگی واقعی می شود. دانش آموزان روزانه و بطور مداوم روزنامه ها را مطالعه و از آنچه که در مورد دنیا و محیط اطراف خود فهمیده اند را با دیگران به بحث می گذارند. در این زمینه باید فرصت تفکر به آن ها داده شود و خود به انتخاب موضوعی که مایل به تفکر درباره آن هستند، تصمیم بگیرند.
5- رسیدن به حد تسلط و کاربرد یادگیری:
در کلاس های مغز محور ، دانش آموزان راه های گوناگونی برای اثبات و نشان دادن یادگیری های خود دارندو صرفاً در چارچوب آزمون های استاندارد شده و کتبی محدود نمی شوند. ارائه شفاهی، روش های انجام پروژه و.. این موارد زمینه مناسبی برای اینکه سطح تسلط خود بر موضوعات مختلف را به گونه های متنوع نشان دهند و این عمل باعث بالا رفتن اعتماد به نفس آن ها می گردد.این امر، باعث نیرو مند شدن امکان استفاده از دانش یادگرفته شده در محیط بیرونی نیز خواهد داشت. (کاین و کاین ،2006)
راهبردهای متناسب با تدریس و یادگیری مغز محور:
در اینجا مثالی از اینکه ، چطور معلمان با چالشی که در ابتدا به تهدید تعبیر شده ، مواجه شدند را مطرح می سازیم .ما در ابتدا برای استفاده از رویکرد مغز محور بی نقص برای یادگیری خواندن و نوشتن با معلمان فعالیت می کردیم، وقتی که حوزه به طور ناگهانی برنامه سوادآموزی را تحت سرپرستی خود درآورد. همه معلمان نسبت به رویکرد مغز محور برای حوزه های تحت سرپرستی بی توجه بودند. آن ها وحشت زده بودند و خود اثر بخشی مورد نیازشان را نداشتند. در برنامه تحت سرپرستی ، دانش آموزان ملزم به انجام تمرینات و تکالیف بی ارتباط بودند. به زودی بچه ها شروع به سوال پرسیدن کردند، "چرا ما این تکالیف را انجام می دهیم؟" این ها سرگرمی نیستند و ما هیچ چیزی یاد نمی گیریم." دلیل اصلی آن ها ترس بود"، معلم ها وقتی با این مسئله مواجه می شوند احساس درماندگی می کنند.
ما معلمان را تشویق کردیم تا برنامه سوادآموزی را موردآزمون قرار دهند و شروع به ترکیب آن در اینکه، آن ها در بارۀ مغز انسان چه چیزی می دانستند، نمودند. سپس معلمان گفتند: ما درباره یادگیری چه چیزی می دانیم؟ ما متوجه شدیم که بچه ها دوست دارند تعامل داشته باشند، تا علاقه خودشان را بروز دهند .ما نیاز داریم تا بطور مداوم، سوال و چالش برای آن ها ایجاد کنیم. در واقع معلمان بیشتر به انجام تکالیف اهمیت می دادند، اما یادگیری مغز محور، بیشتر به این مسئله که بچه ها چطور یاد می گیرند اهمیت می دهد و آن به یک رویکرد یا راهبرد محدود نمی شود.
در مرحله اجرا، معلمان بهترین نتیجه را از برنامه حوزه ای کسب کردند. اما آن ها اغلب در بهبود مهارت خواندن، زبان و آواشناسی بهتر عمل کردند. آن ها شروع به جستجوی بچه هایی که در کلاس اول بودند و تفکرهای انتقادی و تجزیه تحلیل انجام می دادند، کردند. در نتیجه این مدارس یک درجه پیشرفت کردند. (کاین و کاین، 2006 )
وظیفه معلم در یادگیری مغز محور:
- وظیفه معلم این است که از راه کارها و فنون گوناگون برای فعال کردن مغز دانش آموز کمک بگیرد. یک مثال یا یک راهکار به تنهایی پاسخ گوی فعال سازی مغز نیست. تدریس خوب و اثر بخش، تدریسی است که بتواند تجربه های یادگیرنده را هماهنگ سازد و از این طریق بخش های مختلف را به فعالیت وادارد.
- یادگیری مستلزم در گیرشدن فیزیولوژیک مغز است. فشار روانی و ترس به گونه ای متفاوت از صلح و آرامش یا چالش و خسته گی، بر مغز اثر می گذارد. وظیفه ی معلم با آگاهی از میزان استراحت و تغذیه، روش تدریس مناسبی را برای یاددهی و یادگیری انتخاب و با مدیریت مناسبی مطالب درسی را به دانش آموزان عرضه کند.
- جستجوی معنا، فطری است. مغز در عین حال که موارد آشنا را ثبت می کند ،به صورت همزمان برای پاسخ به محرک های جدید هم می کوشد. وظیفه ی معلم نیاز است، برای یادگیری محیطی ملموس آشنا و پایدار، تدارک دیده شود . همچنین باید زمینه ای را بوجود آورد ، تا در آن یادگیرندگان حس کنجکاوی و اشتیاق به نوجویی و اکتشاف و میل به مبارزه با مشکلات را در خود تقویت کنند. از این رو درس ها باید معنادار و مهیج باشند و به یادگیرندگان در انتخاب هایش آزادی عمل بدهند.
- جستجوی معنا از طریق الگوسازی رخ می دهد. مغز از نظر ساختاری برای دریافت اطلاعات و تولید الگو، طراحی شده است و در برابر الگوهای فاقد معنا مقاومت نشان می دهد. وظیفه ی معلم، اثر بخشی تدریس در گرو آن است، که یادگیرنده بتواند دست به معنا سازی بزند و الگوهای مشخصی را پدید آورد. در هم تنیدن برنامه درسی و رویکردهای زندگی محور، از زمینه هایی هستند که امکان معناسازی و الگویابی را بوجود می آورد.
- هیجانات نقش تعیین کننده در الگوسازی دارند. یادگیری های هر کس به وسیله ی هیجانات، زمینه های ذهنی و اعتماد به نفس تحت تاثیر قرار می گیرند و سازمان می یابند. وظیفه ی معلم، نگرش ها و احساسات یادگیرندگان را درک کند و برداشت دانش آموزان از کمکی که می توانند از معلم و سایر افراد دخیل در آموزش دریافت کنند، تاثیر زیادی بر یادگیری آن ها دارد. ( جفری و رینت 2003)
نتیجه گیری:
با توجه به آنچه که در این مقاله مورد بحث قرار گرفت، می توان اذعان کرد که این تئوری، مباحث جدیدی را در عرصۀ تعلیم و تربیت مطرح نموده است.توجه به ابعاد نظری این تئوری و کاربرد آن در مدارس از اهمیت ویژه ای برخوردار است. مغز انسان دارای کارکردهای ویژه ای می باشد. در هنگام یادگیری مغز انسان، فعالیت های متفاوتی را از خود بروز می دهد. آزمایشات عصب شناسان بیانگر این نکته است که مغز انسان حاوی کاربردهای ویژه ای برای بهبود تجارب آموزش و تدریس می باشد. تحقیقات حاکی از این است که معلمانی که تئوری های جدید تدریس مبتنی بر مغز استفاده می کنند، تجارب کلاسی خود را تا سطح بالایی گسترش داده اند. این در حالی است که اغلب مدارس از طریق عدم توجه به نتایج این تحقیقات و نادیده گرفتن مباحث این تئوری، لطمات جبران ناپذیری به فرایندهای آموزشی خود و یادگیری دانش آموزان وارد می سازند. لذا توصیه شود که معلمان ضمن آشنایی با این تئوری، تکنیک هاو رویکردهای پیشنهادی را هنگام تدریس مدنظر داشته و موجبات پیشرفت دانش آموزان خود را در مدارس فراهم سازند.