علیرضا دائمی، روانشناس
علیرضا دائمی، روانشناس با تاکید برآنکه خلاقیت دارای جنبه های مختلفی است، گفت:
رشد و پرورش خلاقیت در دوران کودکی بسیار مهم بوده و ما نباید در این دوره سنی که شامل دوره های مهد کودک، پیش دبستان و دبستان است بر رشد "حافظه" تاکید کنیم. طی چند سال اخیر شاهد آن بوده ایم که حتی مهدهای کودک به سمت حفظیات و انتقال اطلاعات صرف به کودکان روی آورده اند، هرچند حفظ شعر و آموزش هایی از این قبیل دارای نکات مثبتی هم هست اما نباید در این دوره سنی بر اینگونه آموزش ها تاکید شود؛ بلکه باید با گنجاندن برنامه های متفاوت در آموزش های این دوره به کنجکاوی های کودک پاسخ داده و باعث رشد خلاقیت در آنان شویم.
کنجکاوی کودک را چگونه پاسخ دهیم؟
دائمی در ادامه با اشاره به کنجکاوی های مکرر کودکان در این گروه سنی و بروز "خرابکاری" های متعدد از سوی آنان، گفت: در صورت بروز چنین مسائلی در جریان کنجکاوی های کودکان ،مانند شکستن شیشه و... والدین نباید برچسب خرابکار را به کودک خود بزنند،بلکه باید با آرامش به کودکان خود اجازه انجام این کنجکاوی ها را دهند؛زیرا زمانی که کودک را محدود کنیم شاهد محدودیت رشد خلاقیت آنان نیز خواهیم بود. برای رشد خلاقیت در کودک باید انگیزه های درونی وی را از طریق راهکارهایی چون تنوع بخشیدن به محیط زیستی وی، تفریح، هم چنین بردن کودک به دامن طبیعت و...در جهت ارضای کنجکاوی های آن رشد دهیم.
تازمانی که ارزیابی های والدین در بررسی وضعیت کودک خود، رقابت گونه باشد و مدام بخواهند کودک خود را با کودکان دیگر مقایسه کنند و تفاوت های فردی وی را در نظرنگیرند، شاهد توقف رشد خلاقیت در آن کودک خواهیم بود. کودک باید بتواند در محیط های خانوادگی انتقاد و یا حتی اعتراض کند، پیشنهاد دهد و...، به عبارت کلی محیط خانوادگی و زیستی کودک باید به گونه ای باشد که وی بتواند هرآنچه در درونش میگذرد را ابراز کند. این مسئله اصلا به معنای آزادی بی قید و شرط کودک نیست بلکه در راستای تامین نیازها، ارضای کنجکاوی ها، رشد خلاقیت و در نهایت موفقیت فردی و اجتماعی وی است.
اسباب‌بازی‌های باید خلاقیت کودک را افزایش دهد نه متوقف کند
این روانشناس در ادامه نظرات خود بازهم به حضور کودکان در دامن طبیعت، پارک ها، باغ ها و... تاکید کرد و افزود: طبیعت ظرفیت‌های بسیار زیادی برای رشد خلاقیت کودک دارد، در حالیکه محیط هایی همچون حیاط مهد های کودک و یا منازل، با وجود آنکه فضای باز محسوب می شوند، اما بازهم دارای محدودیت هایی هستند،زیرا در اینگونه محیط‌ها در نهایت کودک به علت عدم وجود امکانات خاص مجبور به استفاده از اسباب‌بازی‌های خود می‌شود. در حال حاضر در بازار شاهد فروش اسباب‌بازی‌هایی هستیم که همگی "ساخته شده" هستند نه "ساختنی". این در حالی است که والدین می‌توانند حتی با کمک وسایل دورریزخانه مانند بطری‌های یکبارمصرف و... اسباب‌بازی‌های ساختنی ای را در منزل با کمک کودکانشان تهیه کنند که منجر به رشد خلاقیت و نوآوری در آنان شود.
اسباب‌بازی یکی از عوامل در رشد خلاقیت کودک است و با وجود چنین اسباب‌بازی‌های مصرفی در بازار که در عین زیبایی و مجهز بودن قیمت بالایی نیز دارند، خلاقیت کودک نه تنها رشد نمی‌کند بلکه شاهد آن هستیم که کودکان پس از مدتی از آنان خسته می‌شوند، زیرا آنها علی‌رغم وجود امکانات و تجهیزات زیاد، قابلیت سرگرم کردن کودکان را ندارند.
این روانشناس نکته اصلی در خرید اسباب‌بازی را میزان مشغولیت فکری اسباب بازی در کودک دانست و گفت: هدف اصلی از خرید این اسباب‌بازی‌ها باید آن باشد که از خود بپرسیم که این وسیله چقدر فکر کودک را مشغول میکند و در صورت خرید وسایل بازی که تنها نیاز آنی کودکان را پاسخ می‌دهند،باید شاهد توقف خلاقیت در آنان باشیم.
وی همچنین با تاکید بر آنکه والدین می‌توانند به راحتی و تنها با کمی خلاقیت به جای پرداخت هزینه‌های زیاد با همان وسایل دورریز خانه‌شان اسباب‌بازی‌های ساختنی برای کودکانشان تهیه کنند، گفت: تشویق کودک به تهیه و تولید اینگونه اسباب‌بازی‌ها و حتی انجام اموری چون کشیدن نقاشی و... تا حد زیادی باعث رشد خلاقیت وی می‌شود.
نکته مهم در رشد خلاقیت کودک آن است که خانواده‌ها باید رقابت، چشم و هم چشمی و مقایسه را کنار بگذارند و به تفاوت‌های فردی کودکشان اهمیت دهند؛ والدین باید بدانند که کودکان به علت زمینه‌های تربیتی، خانوادگی و... گوناگون با یکدیگر تفاوت عمده دارند و هیچ‌گاه نمی‌توان یک کودک را با کودک دیگر مقایسه کرد.
والدین باید فعالیت‌های مثبت کودک خود را ببینند و همواره در پاسخ به اقدامات مثبت فرزند خود وی را تشویق و تایید کنند. آنان حتی در صورت بروز اتفاقاتی چون شکستن شیشه و... که در جریان کنجکاوی کودک رخ می‌دهد نیز چنانچه عمدی در آن نباشد باید بدانند خود مسوول چنین اتفاق‌هایی هستند، زیرا توانایی فراهم‌سازی فضای مناسب برای کودک خود را نداشته‌اند.
وی همچنین به کارهای گروهی توسط کودکان در مهدهای کودک تاکید کرد و گفت: کارهای عملی باعث آن می‌شود که کودک به صورت علمی وارد فعالیت‌های گوناگون می‌شود و در جریان این فعالیت‌های پویا و خلاقانه در کنار پاسخ کنجکاوی‌های خود، فردی خلاق، مبتکر و مبدع نیز باشد.
دائمی در ادامه با تاکید بر اینکه نباید تنها حجمی از اطلاعات را به کودک تزریق کنیم، زیرا این روش نتایج مثبتی در رشد روانی، شخصیتی و خلاقیتی کودک نخواهد داشت، تصریح کرد: طی چند سال اخیر مهدکودک‌ها به سمت آموزش‌های حفظی گرایش پیدا کرده‌اند و در این جریان بسیاری از کارهای خلاقانه را فراموش کرده و یا کمتر به آن توجه می‌کنند این در حالیست که چنانچه فعالیت‌های خلاقانه در برنامه‌های آموزشی مهدها قرار گیرد، به طور غیرمستقیم نیز در آموزش آنان تاثیرگذار خواهد بود.
متاسفانه بسیاری از افراد گمان می‌کنند که تنها با دادن آموزش‌های صرف و تزریق حجم زیادی از اطلاعات می‌توانند باعث رشد ذهنی، اجتماعی و... کودک شوند تا برای مثال کودک بتواند در چندین سال آینده موفق به کسب رتبه خوب در کنکور سراسری شده و زمینه موفقیت های فردی آن فراهم شود؛در حالیکه این طرز فکر کاملا نادرست است.
والدین و مسوولان نمی‌دانند که چنانچه بتوانند کودک خلاقی را تربیت کنند، حتی اگر آن کودک قابلیت دریافت نمره‌های 19 یا 20 را نداشته باشد، اما بسیاری از ظرفیت‌های شناختی و رشدی در آن رشد کرده و توانایی حل مساله را پیدا میکند.
این روانشناس با انتقاد از عدم یکپارچه بودن سطح معلومات و تسلط معلمان سراسر کشور در تدریس کتب جدیدالتالیف مقاطع ابتدایی گفت: در حال حاضر علاوه بر عدم تسلط معلمان سراسر کشور در این کتب، شاهد آن هستیم که معلمان دانش‌آموزان را به خریدهای کتاب‌های کمک درسی و سوال و جواب آماده تشویق و بر خرید آنان تاکید می‌کنند؛ به این ترتیب این معلمان به جای آنکه کودک را تشویق به طرح سوال ویافتن پاسخ در محتواهای درسی کنند، آنان را به سمت جواب‌های حاضر و آماده و به عبارت کلی تن پروری سوق می‌دهند.
زمانی که معلمان می‌بینند که سوال‌ها و جواب‌های آماده در کتاب‌هایی کمک درسی همچون گام به گام و ... وجود دارد و دانش‌آموزان را به خرید آنها تشویق می‌کنند و به عبارتی تنبل‌خانه به راه می‌اندازد باید بدانند که این عمل یک خیانت به کودکان است زیرا مانع رشد خلاقیت و سایر جنبه‌های رشدی در آنان می‌شود.
در چنین شرایطی به جای آنکه کودک را در فرآیند یادگیری قرار دهیم، کاملا این فرایند را حذف میکنیم؛ و درچنین شرایطی نه تنها خلاقیت رشد نمی‌کند، بلکه آموزش وی نیز به طور کلی مختل خواهد شد تا جایی که در حال حاضر شاهد آن هستیم که در کشور به پایین‌ترین سطح یادگیری که همان حفظ کردن است تنزل کرده ایم. در چنین شرایطی سطوح بالاتر یادگیری که شامل فهم، کاربرد، تجزیه و تحلیل و... می‌شود به شدت کمرنگ شده و حفظیات که بدیهی‌ترین و نخستین سطح یادگیری است در جایگاه نخست اهمیت قرار گرفته است.
دائمی در ادامه ضمن بیان اینکه سطح پنجم یادگیری ترکیب و یا همان خلاقیت است عنوان کرد: زمانی که فرآیند یادگیری به بدترین شکل ممکن حذف می‌شود و حذفیات در مرحله نخست اهمیت قرار می‌گیرد، چطور انتظار داریم که مرحله پنجم این پروسه به وقوع بپیوندد؟ پس به این ترتیب هیچ‌گاه نمی‌توان در چنین شرایطی امکان رشد و خلاقیت را از کودکان داشته باشیم.
وی هنرستان‌ها و دانشگاه‌های فنی و حرفه‌ای و کار و دانش را دارای بهترین شیوه کار عملی در جهت رشد خلاقیت نوجوانان و جوانان در کشور دانست و گفت: در حال حاضر دانشگاه های فنی و حرفه‌ای بهترین شیوه کار را در آموزش دیپلمه‌های فنی و حرفه‌ای و کار و دانش برای کاردانی به کار می‌گیرند وبه طور واقعی و حقیقی در کشور آموزش‌های عملی را ارائه می‌دهند. با این حال حتی چنین شیوه کاری در دانشگاه‌های مطرح و بزرگی چون امیرکبیر، صنعتی‌شریف و...وجود ندارد و در این دانشگاه‌ها نیز به نمره تاکید بیشتری می‌شود.
این روانشناس خلاقیت را دارای چهار بعد سیالی، انعطاف‌پذیری، ابتکار و کارهای نو و توجه به جزییات دانست و در کنار آنها انگیزه‌های درونی، بعد شناختی و تفکر واگرا را نیز بسیار حائز اهمیت عنوان کرد و گفت: متاسفانه این عوامل در آموزش‌های رسمی ما بسیار کم اهمیت هستند و در واقع به آنها هیچ توجهی نمی‌شود. برای رشد خلاقیت در کودک باید وی را به طور عملی مجسم و عینی در جریان یادگیری قرار دهیم. باید به کودکانمان حق انتخاب دهیم،تا بتوانند در مواجهه با مشکلات و مسائل مختلف راه‌حل‌های مختلفی را برای حل مساله ارائه دهند و در چنین شرایطی هیچ‌گاه نمی‌توانیم انتظار رشد خلاقیت در کودک را داشته باشیم و یکی از ملزومات برون رفتن از این شرایط، یادگیری و آموزش‌های صحیح به معلمان است تا بتواند به درستی مفاهیم آموزشی را به دانش‌آموزان سراسر کشور انتقال دهند.
به طور کلی داشتن حق انتخاب، توانایی بروز احساسات و درونیات و پاسخ به آنها، محیط‌های متنوع، فراهم کردن وسایل بازی ساختنی و... همگی می‌تواند در رشد خلاقیت کودک و در نهایت کسب موفقیت‌های فردی و اجتماعی در زندگی وی بسیار تاثیر گذار باشد.