وقتی از رشد علمی کشوری در جهان صحبت می شود، شاخصه های متفاوتی از زیر مجموعه های علمی مدنظر قرار می گیرد و این گونه نیست که فقط یکی از محورهای آموزشی، پژوهشی یا فناوری و تولید مد نظر قرار گیرد. بحث بر سر این است که رشد علمی و تولیدات فناورانه تا چه میزان توانسته در یک کشور به اشتغال آفرینی منجر شود یا این که تولیدات علمی تا چه حد توانسته است بحران های اجتماعی را حل کند یا حتی تا چه میزان به روند صلح در جهان کمک کرده است.
اگر مجموع این شاخص های مختلف را در نظر بگیریم، درمی یابیم که رشد علمی در جهان با آنچه در ذهن بسیاری از محققان ایرانی نقش بسته است، تفاوتی چشمگیر دارد. البته در زمینه انتشار فهرست رشد علمی کشورهای مختلف، همواره انتقادهایی هم وجود دارد و مثلا یکی از بحث های داغ این است که برخی کشورها با کپی برداری از مقاله های علمی یا حتی کپی ماهرانه از محصولات علمی فناورانه، تلاش می کنند جایگاه خود را در رتبه بندی های جهانی ارتقا دهند. اما اگر از این گونه انتقادها و اختلاف نظرهایی که درباره رشد علمی کشور ها مطرح می شود، چشم پوشی کنیم، به لیست کشورهایی می رسیم که سال های طولانی است بر تخت علمی جهان تکیه زده اند و در این نوشتار به برخی از آنها که در تولید مقاله های علمی پیشتاز هستند، اشاره می کنیم.
آمریکا و چین، صدرنشین مقاله های علمی
طبق آمارهای پایگاه علمی ISI، کشور ایران توانسته است از سال ۸۲ تا ۹۰ به رشدی قابل توجه در انتشار مقالات دست یابد و در فاصله این سال ها توانسته است تعداد مقالات علمی خود را از حدود ۲۰۰۰ مقاله به حدود ۲۰ هزار مقاله برساند. اما با وجود رشد شتابان ایران در زمینه انتشار مقالات علمی، بسیاری از کشورهای جهان از این نظر با ما اختلاف قابل اعتنایی دارند.
بر پایه گزارش پایگاه SJR (یکی از پایگاه های علمی مطرح جهان) بین سال های ۲۰۰۶ تا پایان ۲۰۱۱، ایالات متحده در زمینه تولید مقاله علمی در جایگاه اول (با حدود شش میلیون و۱۵۰ هزار مقاله) و چین (با حدود دو میلیون و ۲۵۰ هزار مقاله) و در رتبه دوم جای گرفته است.
در سال ۲۰۱۱، علاوه بر کشور چین، کشورهای ژاپن، هند، کره جنوبی و ترکیه در قاره آسیا بالاتر از کشور ایران در زمینه تولید مقاله علمی قرار داشتند.
اما مطابق آخرین اطلاعات پایگاه معتبر علمی اسکوپوس، ایران با تولید ۳۴ هزار و ۱۵۵ مقاله در پایان سال ۲۰۱۲ میلادی در جایگاه هفدهم تولید علم دنیا جای گرفت که به نسبت رتبه های قبلی ایران، جایگاه بسیار برجسته ای به شمار می آید.
همچنین در همین سال، سوئیس با تولید ۳۳ هزار و ۱۱۸ مقاله و ترکیه با تولید ۳۰ هزار و ۲۰۶ مقاله، پس از ایران در جایگاه های بعدی قرار گرفتند.
کشور روسیه نیز با انتشار ۳۴ هزار و ۳۰۶مقاله و کشور تایوان با تولید ۳۵ هزار و ۸۱۷ مقاله در جایگاه های شانزدهم و پانزدهم تولید علم در جهان قرار گرفتند و به این ترتیب در جایگاه های بهتری نسبت به ایران تکیه زدند.
رتبه های اول تا پنجم تولید مقاله های علمی در جهان در سال ۲۰۱۲ نیز مثل همیشه قابل پیش بینی بود و مطابق داده های پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC)، کشورهای ایالات متحده آمریکا (۵۲۶ هزار و ۹۴۷ مقاله)، چین (۳۸۵ هزار و ۲۲۲ مقاله)، انگلستان (۱۵۰ هزار و ۵۴۴ مقاله)، آلمان (۱۴۰ هزار و ۹۰۷ مقاله) و ژاپن (۱۱۵ هزار و ۸۸۳ مقاله) در زمره کشورهایی قرار دارند که بیشترین تولید مقاله در این سال را به خود اختصاص داده اند.
کاهش ارجاع به مقالات علمی
نباید از خاطر برد که علاوه بر انتشار مقاله، میزان ارجاع به مقالات نیز از جمله شاخصه های مهمی است که در رشد و شتاب حرکت علمی کشورها تاثیر زیادی می گذارد.
ارجاع به مقالات به این معنی است که تا چه میزان، دانشمندان دیگر کشورهای جهان از مقالات یک محقق دانشگاه استفاده کرده و از آن در تحقیقات خود بهره برده اند، یعنی حرف حساب این است که تا چه میزان این مقالات علمی، مورد توجه جامعه علمی جهان قرار گرفته اند. اما آمارهای مجله علمی معتبر «نیچر» نشان می دهد تعداد ارجاع به مقاله های ایرانی از سال ۲۰۰۰ میلادی به این سو با کاهشی چشمگیر مواجه بوده است که به نظر می رسد باید برای رفع این مشکل علمی نیز عزمی ملی داشته باشیم.