برتری در جوامع بشری همیشه با یک متر و معیار ثابت، سنجیده و محاسبه نشده است. در طول زمان توانایی جسمی و بدنی به عنوان مهم ترین عامل برتری همیشه مورد توجه بوده است. غلبه بر روح و ذهن بیشترین نمود خود را در غالب مردان دین و مذهب به نمایش گذاشته است. در این میان و در بیشترین مدت در طول تاریخ، قدرت فکر و ذهن و به تبع آن، عالمان و متفکران جایگاه والایی در نظام قدرت نداشته اند، اما با تغییر ذهنیت بشر و درک نقش علم و فهمیدن تاثیر مهار منابع موجود در طبیعت بر ارتقای جایگاه افراد، ملت ها و کشورها در ساختار قدرت، جایگاه مردان علم و قدرت ذهن و فکر تغییر یافت. زمانی رسید که دیگر برای بیان یک نظریه علمی کسی را در محضر کلیسا و در پیشگاه فرزند خداوند محاکمه نمی کردند. به تدریج نظریه پردازان به تفاوت بهره مردم از چیزی به نام هوش اهمیت دادند. ارزش و قیمت قدرت فکر بالا رفته بود و صاحبان این قدرت، متاعی قیمتی شده بودند. به این ترتیب اگر تا پیش از این توانایی سربازان در میدان جنگ و کسب پیروزی عامل افتخار ملت ها بود، به تدریج کسب افتخارات علمی و پیشی گرفتن در صحنه اختراعات و اکتشافات در کنار اینکه برای صاحبان قدرت ارزشمند بود، معیار افتخار و سربلندی ملت ها شد.
«بهره هوشی» به عنوان معیاری برای سنجش توانایی فکری شناخته شده و مورد استفاده قرار می گیرد. نظریه های مربوط به هوش در طول ۱۰۰ سال اخیر تغییرات زیادی به خود دیده است. چارلز اسپیرمن (۱۹۴۵ ۱۸۶۳)، روان شناسی انگلیسی، به تشریح مفهومی پرداخته است که آن را هوش عمومی یا «عامل g » نامیده است. او پس از استفاده از روشی به نام «تحلیل عوامل» برای بررسی تعدادی از آزمون های استعداد روانی، نتیجه گیری کرد که هوش یک قابلیتِ شناختی عمومی است که قابل ارزیابی و کمی شدن می باشد (اسپیرمن، ۱۹۰۴). لوییس تورستون (۱۹۵۵ ۱۸۸۷)، روان شناس، نظریه متفاوتی را درباره هوش ارایه کرده است. نظریه او به جای در نظر گرفتن هوش به عنوان یک قابلیت منفرد و عمومی، بر ۷ قابلیت اولیه ذهنی تمرکز دارد (تورستون ۱۹۳۸). قابلیت هایی که او تشریح کرده عبارت اند از: درک کلامی، استدلال، سرعت ادراک، توانایی عددی، سیالی واژگانی (بیان سلیس)، حافظه تداعی و تجسّم فضایی.
هاوارد گاردنر در نظریه هوش چندگانه، عقیده دارد که مقدار عددی هوش انسان، بیانگر دقیق و کامل توانایی های او نیست. نظریه او ۸ هوش مختلف را بر پایه مهارت ها و توانایی هایی که در فرهنگ های مختلف ارزش گذاری شده اند، توصیف می کند.
این ۸ هوش عبارت اند از:
۱) هوش تصویری
۲) فضایی، هوش کلامی
۳) زبانی، هوش اندامی
۴) جنبشی، هوش منطقی
۵) ریاضی،
۶) هوش میان فردی،
۷) هوش موسیقیایی،
۸) هوش درون فردی و هوش طبیعت گرا.
رابرت استرن برگ، روان شناس، هوش را به این صورت تعریف می کند: «فعالیت ذهنی، در جهت انطباق هدفمند با محیط واقعی مربوط به زندگی شخص یا انتخاب و شکل دهی آن» (استرن برگ، ۱۹۸۵). آنچه استرن برگ «هوش موفق» نامیده از سه عامل متفاوت تشکیل شده است:
هوش تحلیلی:
این مؤلفه به قابلیت های حل مسأله اشاره می کند.
هوش مولّد:
این جنبه از هوش شامل قابلیت برخورد با شرایط جدید با استفاده از تجربیات گذشته و مهارت های فعلی است.
هوش عملی:
این عنصر به قابلیت انطباق و وفق پذیری با یک محیط در حال تغییر اشاره می کند.
نگاهی اجمالی به تغییر نظریه های روان شناسان در مورد هوش نشان می دهد که کمتر از پیش، این عقیده مورد قبول است که هوش انسان با یک آزمون قابل ارزیابی و با یک عدد قابل نمایش باشد. همچنین می توان در پس این نظریه ها به این مفهوم رسید که تعیین تفاوت انسان ها در زمینه هوش امر بسیار پیچیده و مشکلی است، اما به طور طبیعی وقتی که تفاوت هوش مورد توجه قرار می گیرد، عوامل تعیین کننده در وجود این تفاوت، نکته بعدی است که بررسی خواهد شد.
از زمانی که مندل رابطه بین لوبیاها را توضیح داد تا زمانی که واتسون و کریک مقاله ای منتشر کردند و ساختار DNA را شرح دادند، علم احساس می کرد که در حال تغییر کردن است. مثل هر زمان دیگری که نظریه جدیدی مطرح می شد، دانشمندان تلاش می کردند که جواب تمام سوالات شان را از دریچه نظریه جدید بیابند. «هوش» نیز از این امر جدا نبود. «ژن» پاسخ تمام سوالات بود. برتری طلبی نژادی یکی از تبعات این نوع نگاه بود.
ملتی خود را به صرف داشتن پیشینه ای خاص که اکنون با نظریه وراثت و ژن توجیه می شد، مستحق برتری بر سایرین میدانست و این دیدگاه توجیه گر هر عملی برای کسب این برتری بود و سرپوشی بود برای ضعف در زمینه های فرهنگی و اخلاقی و حتی علمی اما آنچه برای باقی نظریه ها اتفاق افتاده بود، این بار هم تکرار شد.
به تدریج معلوم شد که نمی توان جواب تمام سوالات را از ژن پرسید. «تمامیت طلبی» جای خود را به نسبی نگری داد، برای هر پدیده و بیماری چند عامل مطرح شد و معلوم شد که توجیه ویژگی های بشری به آسانی قبل نیست. «هوش» نیز تفسیر دیگری یافت.
اثر فلین توضیح می دهد که بهره هوشی مردم دنیا نسل به نسل در حال افزایش است. «عوامل محیطی» کلمه کلیدی این اثر است. در جوامع توسعه یافته این اثر در حال متوقف شدن است، اما هنوز در جوامع در حال توسعه، هم زمان با بهبود وضع اجتماعی اقتصادی می توان به مطالعه این اثر پرداخت. نگاهی به نتایج چند مطالعه انجام شده در این زمینه به روشن شدن بحث کمک می کند. «بررسی عوامل موثر محیطی بر رشد هوش کودکان ۶ ساله شهرستان کازرون سال ۱۳۷۲» عنوان یکی از این مطالعه ها است. در این مطالعه فاکتورهای مختلف محیطی از جمله وضعیت اقتصادی اجتماعی، رتبه تولد، بعد خانواده، سواد پدر و مادر، خویشاوندی والدین، سوء تغذیه و استفاده از شیرمادر در رابطه با هوش در ۷۹۹ نفر از کودکان ۶ ساله شهرستان کازرون مورد بررسی قرار گرفت. در این مطالعه مشخص شد که بین فاکتورهای مورد مطالعه (وضعیت اقتصادی اجتماعی، رتبه تولد، بعد خانوار، سواد پدر و مادر، خویشاوندی والدین و سوءتغذیه) و هوش رابطه معنی دار آماری وجود دارد، به طوری که با انجام تست های مختلف نتایج یکسان به دست آمد. میانگین نمرات هوش کودکانی که به کودکستان رفته اند به طور معنی داری بیشتر از نمرات هوش کودکانی است که به کودکستان نرفته اند. همچنین میانگین نمرات هوش کودکانی که پدر و مادر آنها اهل مطالعه هستند به طور معنی داری بیشتر از میانگین نمرات هوش کودکانی است که پدر و مادر آنها اهل مطالعه نبوده اند.
پژوهشگران نتیجه گرفته اند که «در جوامعی که برنامه تنظیم خانواده به طور صحیح اجرا شود و جمعیت خانواده کمتر باشد، کمبود مواد غذایی و سوءتغذیه کمتر خواهد بود، دسترسی کودکان به وسایل آموزشی و فرصت فراغت والدین بیشتر وبنابراین امکان رشد هوش کودک فراهم خواهد آمد. باید بی سوادی را در سطح جامعه کاهش داد، زیرا با افزایش سطح سواد افراد بسیاری از مشکلات اجتماعی و فرهنگی رفع می گردد و می توانیم به هدف مطلوب یعنی داشتن فرزندانی با توانایی های بیشتر و در نتیجه جامعه ای پر بارتر برسیم.» در یک مطالعه بومی دیگر با عنوان «بررسی عوامل موثر در بهره هوشی کودکان هفت ساله شهر سبزوار» این نتیجه به دست آمد که بین بهره هوشی کودکان با میزان تحصیلات و شغل والدین ارتباط معنی داری وجود دارد، اما با بعد خانوار، رتبه تولد و آموزش قبل از دبستان ارتباط معنی داری وجود نداشت.
بد نیست به نتایج تحقیقات انجام شده در سایر کشورها نگاهی گذرا داشته باشیم: دو قلوهای یک تخمکی که جدا از هم بزرگ شده باشند به نسبت دو قلوهای یک تخمکی که در یک محیط پرورش یافته باشند دارای تشابه کمتری از نظر هوشبهر (IQ) می باشند (پرومین و اسپینات، ۲۰۰۴) مدرسه رفتن روی هوشبهر (IQ) موثر است (چچی، ۲۰۰۱). کودکانی که در سه ماه تا پنج ماه اول تولدشان از شیر مادر تغذیه کرده باشند در آزمون های هوش در ۶ سالگی، امتیاز بیشتری از کودکان هم سال خود که از شیر مادر تغذیه نکرده اند، به دست می آورند (راینبرگ، ۲۰۰۸).
در مطالعه ای که در دانشگاه آریزونا انجام شد، این نتیجه حاصل شد که بهره هوشی تحت تاثیر وراثت و عوامل محیطی هستند، اما این اثر در خانواده ها، با توجه به سطح آموزش آنها تغییر می کند. مطالعه ای در دانشگاه ساوتهمپتون به این نتیجه رسید که نوزادانی که با ترکیباتی از میوه، سبزیجات و غذاهای خانگی قرار بگیرند، از بهره هوشی کلامی بیشتر و عملکرد بهتری در حافظه در سن ۴ سالگی برخوردارند.
نتیجه ای که می توان از این بحث گرفت چیست؟
الان مدت مدیدی است که پزشکان می دانند بیشتر صفات انسانی و بیماری ها از مدل «چند عاملی» پیروی می کنند. و می دانند که خصوصیات انسانی را نمی توان با تنها یک عامل توضیح داد، اما آنچه به نظر می رسد برای پزشکان و سیاستگذاران اهمیت به سزایی داشته باشد، این است که بدانند برای تربیت نیروی انسانی با توانایی بالای ذهنی، تلاش در چه زمینه هایی لازم و موثر است. تاکید مکرر بر این نکته اثبات نشده که بهره ایرانیان از هوش بالاست مشکلی را حل نمی کند. باید به این نکته واقف شد که میان فقر و سوءتغذیه و سطح اجتماعی اقتصادی پایین خانواده ها با بهره هوشی نسل آینده ارتباط معکوسی وجود دارد. باید دست از ادعاهای بدون مبنا برداشت، با واقعیت ها موجود جامعه روبه رو شد و دانست که پیشرفت همه جانبه اقتصادی اجتماعی است که سبب پیشرفت سطح توانایی های ذهنی ایرانیان خواهد شد. حتی اگر بهره ایرانیان از گنجینه ژنی بیش از سایر ملل باشد، فقر فرهنگی و اقتصادی عامل موثری در سرکوب افزایش برتری خیالی خواهد داشت.