اگر فلسفه بخواهد در مسیر آموزش و پرورش کودک نقشی ایفا کند، از آن چه کاری ساخته است؟ پاسخ اجمالی آن است که فلسفه نه به ضرورت برای همه کودکان بلکه برای کودکانی که استعداد آموختن آن را دارند می تواند راهی برای ژرف تر اندیشیدن باشد. اگر کودک با گوهر فلسفه آشنا شود می تواند: «پرسش های خود را بهتر بیان کند. به پرسش هایی که به تدریج در زندگی پیدا می کند بهتر فکر کند؛ و بالاخره دریافت های خود را بهتر بیان کند.» تعبیر «هم اندیشی با کودک» می تواند برای آموزش فلسفه در دوران کودکی، مناسب باشد. با این تلقی، ما مطالب از پیش تعیین شده ای را برای آموزش فراهم نمی کنیم بلکه به اقتضای شرایط و آمادگی کودک با او وارد گفتگو می شویم. اگر هم به نظریات یا آثار فیلسوفان اشاره می کنیم، جنبه تمهیدی دارد و برای مأنوس شدن کودک با گوهر تفکر فلسفی است.
کودک، در مسیر شدن
در بین تمامی جانداران، دوره رشد فرزند انسان طولانی تر از همه است. با رشد علوم و پیچیده تر شدن صورت زندگی ما، این مرحله باز هم طولانی تر شده است. هر چند دوران آموختن انسان محدود به دوران کودکی و نوجوانی نیست اما آموختن کودک با آموختن در دوره بزرگسالی از اساس تفاوت دارد. کودک در آن دوره هنوز استقلال ندارد و در حال آموختن چیزهایی است که آینده او را رقم می زند و هویت و شخصیت او را شکل می دهد. وی در حال آموختن حداقل هایی است که برای زندگی کردن در جامعه و ایفای نقشی در کنار دیگران بدانها نیازمند است. در این مرحله کوشش افراد دخیل در پرورش کودک، آن است که کودکی تواناتر تربیت کنند. برای رسیدن به وضع مطلوب، اغلب میزان و معیارهایی تعیین می کنیم. این میزان ها نسبتی با فرهنگی دارد که کودک در آن تربیت می شود. پس حداقل آن است که کودک، به عضوی مفید و کارآ برای زندگی کردن در فرهنگی که بدان تعلق دارد، تبدیل شود.
کودک برای زندگی در آینده ای متفاوت
تصور فردایی متفاوت با امروز، از دو جهت اهمیت دارد: یکی میل هر جامعه، به خصوص والدین به اینکه کودکان را بهتر و تواناتر از نسل گذشته تربیت کنند. دوم سرعت تغییر و تحولات در تمامی عرصه های زندگی است. مردم زمان ما احساس می کنند که زمانه به شدت در حال تغییر است و در آستانه آینده ای متفاوت با اکنون قرار دارند. این تفاوت در همه وجوه خواهد بود. از سویی علوم و تکنیک هایی در حال تکوینند که مرزها را در می نوردند و صورت زندگی ما را دگرگون می کنند و از سوی دیگر فرهنگ هایی که در طول قرن ها شکل ثابتی داشته اند، در مواجهه با دیگر فرهنگ ها، دچار تلاطم و تغییر می شوند. ما در آستانه عالمی رنگارنگ قرار داریم. در هم شکسته شدن فضاهای فرهنگی ثابت و کم تغییر، اصول و جزم های مألوف را از مردمان پایبند به فرهنگ های سنتی می گیرد. حاصل این وضع، تزلزل در اصولی است که فرهنگ ها را در دوران طولانی بدون تغییر نگه داشته بود. در چنین شرایطی اندیشمندانه زیستن و آگاهی به شرایط زمانه اهمیتی بیش از گذشته دارد.
اما شیوه اندیشیدن در این زمان، باید نسبتی با خود این زمانه داشته باشد. زیستنِ در حال، و در عین حال خود را به روی آینده متفاوت گشوده نگه داشتن، مهمترین خصوصیت تفکر فلسفی زمان ماست. در آموزش فلسفه به کودک نیز باید این موضوع را اصل دانست. کودکان بالاخره در یک فرهنگ تربیت می شوند، از آن می آموزند و رنگ آن می گیرند؛ ولی با هر نسل، فرهنگ هم تغییر می کند. کودکان رنگ یک فرهنگ را می گیرند ولی اغلب در آینده با تجارب جدیدی که کسب می کنند باعث تغییر آن فرهنگ می شوند. اگر این واقعیت را بپیذیریم باید به خصوص در مقام آموزش اندیشه خاص به کودکان نباشیم بلکه ضمن آموزش اندیشیدن و انتقال میراث یک نسل، آنها را برای اندیشیدن بنا به اقتضائات زمان خودشان آماده کنیم. اگر فلسفه را مناسب برای کودک می دانیم باید به سنتی که در پس آن است توجه کنیم. فلسفه تاریخی طولانی دارد و به آنچه که فلسفه معاصر نامیده می شود منتهی شده است. برآیند جریان های فلسفی معاصر به سمت این برداشت است که دوران التزام به نظام های مطلق انگار فلسفی سپری شده است. این وضع که تناسبی با شرایط فرهنگی دوران ما دارد باید در کار آموزش فلسفه و اندیشیدن باعث شود که دیگر درصدد تحمیل الگوهای مطلق انگار فلسفی به کودک نباشیم. از کودک امروز نمی توان انتظار داشت که پیرو ملاصدرا، سهروردی یا کانت و هگل باشد.
اندیشیدن کودک
کودک در تجارب زندگی خود آنچه را که باید بیاموزد، می آموزد. هنجارها و رفتارهایی را که برای زندگی کردن لازم است به طور طبیعی و به تدریج می آموزد. دین پدر و مادر خود، اخلاق و آداب جامعه خود، رفتار و سلیقه های مردم را به طور معمول می پذیرد. لالایی مادر، شیوه حرف زدن اطرافیان، نماز و نحوه عبادت مرسوم در جامعه، شیوه جدال و دعوا کردن اطرافیان و درس معلمان مدرسه، آثار ماندگاری تا پایان عمر بر ذهن و دل کودک دارد که هیچ چیز دیگر جای آنها را نمی گیرد. کودک در ضمن تأثیر پذیرفتن و آموختن، برای اندیشیدن نیز توانا می شوند. اما میزان توانایی کودک برای اندیشیدن، نسبتی نزدیک با شیوه آموزش و شرایطی دارد که برای او فراهم شده است. نحوه آموزش اندیشیدن و به تعبیر خاص تر، آموزش فلسفه، درست در همین جا اهمیت پیدا می کند. تصور مربی از اندیشیدن کودک و مراد وی از آموزش فلسفه، نقشی اساسی در کار او و نتیجه ای که می گیرد دارد. اگر مراد مربی از اندیشیدن کودک و آموختن فلسفه، افزودن کلمات و مفاهیمی از پیش تعیین شده، بر انبان ذهن کودک باشد می توان کودک و مربی هر دو را از مراد و مقصود فیلسوفان بزرگ تاریخ، دور دانست. فلسفه، علمی در کنار سایر علوم، و دانایی از پیش تعیین شده ای نیست. در فلسفه اصلِ اندیشیدن مهم تر از موضوعی است که بدان اندیشیده می شود. سخن کانت تأیید همین برداشت است؛ وقتی که فلسفه را نه آموزش اندیشه ها بلکه آموزش اندیشیدن تعریف کرده است. اگر یاسپرس فلسفه را در راه بودن توصیف می کند آن وقت آموزش فلسفه به کودک را هم باید به معنای در راه اندیشه وارد کردن کودک معنا کرد. فیشته در جایی می گوید اینکه انسان به چه نوع فلسفه ای تعلق خاطر دارد به این بازمی گردد که چگونه آدمی باشد. آدمی قبل از اینکه فیلسوف باشد زندگی می کند و در ضمن زندگی کردن شخصیت و هویت او شکل می گیرد. ما با فلسفه نمی توانیم کودک را آن گونه که مطلوبمان است تربیت کنیم. فلسفه در بهترین صورت می تواند در کنار سایر عناصرِ شکل دهنده شخصیت کودک نقشی خاص ایفا کند.
تفکر فلسفی با گونه ای حیرت و جوشش درونی آغاز می شود. عقل فلسفی عقل مقلد نیست. مولانا می گوید:
عقل دو عقل است یکی مکسبی
که درآموزی به مکتب چون صبی
عقل دیگر داده یزدان بود
چشمه آن در میان جان بود
چشمه جان کودک به ظاهر هنوز شروع به جوشش نکرده است. وجه غالب در کودک تقلید و به دهان مربی خود نگاه کردن است. خوی کودک اغلب خوی شتری است؛ بار بر دوش نهادن و کشیدن. این تصور متعارف از وضع کودک است، که البته حاوی واقعیتی است ولی طرفه آن است که نیچه از سه جان سخن می گوید: جان شتری، جان شیری و جان کودک. بنا به تصور نیچه کمال جان آدمی، کودک شدن است. بین کودکِ قبل از شیر شدن و کودک بعد از شتر و شیر بودن تفاوت است. این توجه برای تأمل درست ما در آموزش اندیشیدن و فلسفه به کودک می تواند حاوی معنای دیگری باشد. کودک برای زندگی کردن و نقش آفرینی در فردا، باید اکنون روح شتری داشته باشد. اما پس از پشت سر گذاشتن مرحله شتری و پس از نه گفتن و عصیان مرحله ی شیری اگر همچنان در مسیر کمال باشد به وضعی می رسد که دوباره چون کودک می شود. اگر آموزش فلسفه به کودک وجهی داشته باشد از سویی نباید آن را در جهت تقویت روح شتری به کار گرفت و از سوی دیگر آموزش فلسفه نباید مانع رشد متناسب با دوره شتری کودک هم بشود. وضع مطلوب آن است که کودک، کودکانه فلسفه بیاموزد. مهم ترین خوی کودکانه بازی است.
در مرحله ای که جان کمال می یابد و از خوی شتری و شیری فرا می رود باز به خوی کودکی باز می گردد و بی غرضانه می بیند و می فهمد. باید کوشید که با نحوه اندیشیدن کودک آشناتر شد. کودکان می اندیشند. شاید مانند بزرگسالان نتوانند مفاهیم دشوار فلسفی را به کار برند. اما چه بسا دریافت هایی صاف تر و زلال تر از بزرگسالان داشته باشند. کودکان هنوز حجاب های بزرگِ اندیشیدن به خصوص روزمرگی و خودخواهی را نمی شناسند. شناخت کودک از واقعیات مستقیم و بی واسطه است. همان طور که شکلات را می چشد و لذت می برد از دیدن یک گل و تجربه مهربانی کردن یکی از اطرافیان لذت می برد. کودک در این مرحله به مفهوم و توصیف و تحدید نیازی ندارد. در این مرحله، همه چیز شهودی است. کودک با کشیده شدن به سمت امر غیر شهودی اذیت می شود. آیا فلسفه می خواهد چنین شرایط و عوالمی را برهم زند؟ اصل اندیشه فلسفی برای رسیدن به حقیقت است. برای رسیدن به این حقیقت در مرحله ای باید از کلمه و مفهوم و تعریف گذشت. کودک که هنوز در حجاب مفاهیم و دانایی حصولی نیست. جان و ذهن کودک زلال و صاف است. کار دشوار در آموزش فلسفه به کودک آن است که این دنیای کودکانه را بر هم نزنیم و در عین حال او را برای ورود به دنیایی که در آن علم و مفهوم و کسب اصل است آماده کنیم. کار دشوارتر آن است که فلسفه را طوری به کودک بیاموزیم که به مثابه توشه ای از دوران شتری، برای دوران شیری و کودکی او به کار آید.
از فلسفه چه کاری ساخته است؟
به بیانی که از افلاطون آموخته ایم، فلسفه ظهور روحِ اِروسی در آدمی است. اروس بنیان عشق است که از مادر نیازمندی و پدر جستجوگری پدید آمده و به صورت عشق به دانایی در آدمی نهاده شده. بر همین اساس است که سقراط خود را مالک دانایی نمی داند تا آن را به دیگری بفروشد یا عطا کند. فلسفه وقوف یافتن به نادانی خود و در مسیر دانایی قرار گرفتن است؛ مسیری که پایانی ندارد. اگر فلسفه به راستی می خواهد فلسفه باشد نباید آن را کالا و متاعی دانست که نزد کسی است و می توان آن را به دیگری منتقل کرد. توجه به این اصل در مورد کودکان و نوجوانان مهم تر است. همین خصوصیت فلسفه باعث شد که از آغاز پیدایش فلسفه که با سقراط است، همواره این پرسش مطرح باشد که از فلسفه چه کاری ساخته است. این مطلب در گفتگوهایی که سقراط با معاصران خود داشته نیز انعکاس یافته؛ به طوری که در یکی از محاورات پس از فرار سقراط از هرگونه پاسخ ایجابی در مورد نقش فلسفه از وی سؤال می شود که پس سقراط تو چکاره ای؟
فلسفه بیش از آنکه پاسخ باشد، پرسش است. فلسفه با دغدغه و حیرت و تردید آغاز می شود. به همین جهت فلسفه را نباید دانشی در کنار سایر دانش ها واز سنخ آنها تلقی کرد. کودک در دوران یادگیری، دروس و مطالب زیادی می خواند. اگر در کنار آنها می خواهد فلسفه هم بیاموزد باید توجه داشته باشیم که فلسفه می تواند در کنار همه علوم و به خصوص در کنار تجارب زندگی وی نقشی ایفا می کند. اما این نقش به ضرورت در جهت تأیید و ایجاب نیست. فلسفه، اغلب توقف ایجاد می کند و البته می تواند منشاء خلاقیت و جوشش درونی باشد. اما باید به سنخ تفکر فلسفی در کنار سایر دانایی های کودک توجه داشت. فلسفه می تواند عرصه بروز و ظهور قدرت اندیشه کودک به گونه ای خاص باشد؛ عرصه تفکر آزاد متکی بر قدرت عقل. فلسفه می تواند در کنار دروس علمی، هنری، ادبی، تاریخی و دینی به ژرف اندیشی در آن عرصه ها کمک کند. اگر فلسفه را در خدمت مکتب فکری، جهت گیری یا ایدئولوژی خاصی بخواهیم دیگر فلسفه را آموزش نداده ایم. چون با این نگاه نقشی که فلسفه می تواند ایفا کند هرگز ایفا نمی شود و حتی در مرحله ای ممکن است به ضد خود و خلاف آنچه از آن انتظار داریم تبدیل شود. از طریق فلسفه چه بسا بتوانیم، بنیانِ زندگی اندیشمندانه کودک را بگذاریم. اما همواره انتظار نتایج یکسان از موارد مشابه نداشته باشیم.
آیا می توان برای کودک نقش سقراط بازی کرد؟
سقراط مُخلّ نظام رایج در آتن بود. بیهوده نبود که به خرمگس تشبیه شد. او متهم بود که جوانان را منحرف کرده و به همین سبب با رأی دادگاه آتن به اعدام محکوم شد. آیا می توان در مقام آموزش فلسفه به کودک، نقش سقراط بازی کرد؟ شاید امروز، رفتار آتنیان با سقراط را نقد کنیم. این نقد و محکومیت خوش آیند اغلب اهل فلسفه است. اما این نقد نباید باعث غفلت ما از آموزندگی های دیگر این ماجرا شود. فلسفه در اساس خلاف عادت است. خلاف عادت لزوماً به معنای سخن یا اندیشه مخالف با عقاید و هنجارهای پذیرفته شده نیست.
فلسفه از آن جهت که به اندیشیدن بر اساس عقل دعوت می کند با آنچه از سرِ تقلید و بدون پرسش پذیرفته شده ناسازگار است هر چند جوینده پس از تحقیق و تأمل عقلی، همان را که مورد پذیرش دیگران است، بپذیرد. آنکه میراث تفکرات فلسفی را به خوبی دریافته باشد، از آموزش فلسفه به کودک، نه قصد سوق دادن به سوی هنجارها و عقایدی مخالف با آنچه رایج است دارد و نه می خواهد که کودک مقلِّد و تابع صرف باشد. در ذات فلسفه چون و چراست و اندیشیدن فلسفی مستلزم آزاد گذاشتن کودک برای اندیشیدن و مجال دادن برای ظهور و بروز دریافت های خود اوست. البته نمی توان انتظار داشت که کودک کاملاً مستقل بینیدیشد و نتیجه گیری کند. کودک نیازمند همراهی است. اما همراهی باید به قصد تمهید برای جوشش از درون خود او باشد.
هم اندیشی با کودک
کودک همان طور که برای راه رفتن نیاز به همراهی دارد برای اندیشیدن هم نیازمند به هم اندیشی است. اساس هم اندیشی با کودکان در پیش گرفتن شیوه گفتگو است. باید با کودک اندیشید و به او مجال اندیشیدن داد. کودک با زمانه خود بزرگ می شود. زمانه تکرار نمی شود. اگر هر زمانه اقتضائی دارد فهم اقتضائات زمانه بیش از هر چیز در همراهی با کودک و تربیت فرزند معنا دارد. در برخورد با کودک نباید انتظار پاسخ هایی از پیش تعیین شده داشت. باید با کودک راه افتاد و با وی اندیشید. مولوی می گوید:
چون که با کودک سر و کارت فتاد پس زبان کودکی باید گشاد
به نظر می رسد حتی مولانا هم در این بیت تنها به مرتبه ای از هم اندیشی توجه داده است. اگر گشودن زبان کودکی صرفاً به عنوان شیوه برخورد با کودک برای القای درسی خاص باشد باز به کنه مسأله توجه نداده ایم. اوضاع زمانه، ما را به داشتن احساس دگرگونی و شدنی عمیق فرا می خواند. این احساس اگر در زبان و رفتار ما با کودک ظاهر شد آنگاه معنای همراهی و هم اندیشی نمود می یابد. بزرگترین میراث تفکر فلسفی زمان ما وقوف به تنوع و تکثر صورت های اندیشه و زندگی و در صیرورت بودن زمانه است. تأثیر این دو دریافت در کار هم اندیشی با کودک، ترک مطلق انگاری و توجه دائمی به تغییر و تحول در زمانه است. کودک برای زیستن در زمانه ای دیگر به دنیا آمده است. در هم اندیشی باید تصور کرد که اکنون کسی را همراهی می کنیم که برای درنوردیدن راهی که ما هنوز تجربه نکرده ایم خود را آماده می کند. باید احتمال داد که کودک در مسیر رشد در مراحل بعدی از ما بهتر و ژرف تر بیندیشد. در هم اندیشی با کودک حداکثر کار ما می تواند تقویت ژرف اندیشی و افزودن بر بصیرت وی نسبت به مقولاتی باشد که در تفکرات فلسفی گذشته به تأمل درآمده اند. اما نکته مهم در این همراهی در پیش گرفتن شیوه هایی متناسب با شرایط کودک است.
تمهیدات اولیه برای هم اندیشی
در هم اندیشی با کودک، استفاده از فرصت ها و فراهم آوردن شرایط مناسب برای گفتگو با کودک، بیش از هر چیز اهمیت دارد. مربی کودک باید به خصوص با تجارب کودک آشنا باشد. به همین جهت بهترین شرایط برای این گونه هم اندیشی، همان شیوه سقراطی است یعنی تنها با یک نفر و یا گروه اندک وارد گفتگو شدن. در هر صورت مخاطبان گفتگو بهتر است که خاص باشند و گفتگو انتزاعی نباشد یعنی مربی موضوع بحث را دائم به موارد خاص پیوند زند و مثال های ملموس بیاورد. بهترین طرف گفتگوی کودک برای هم اندیشی، پدر و مادر یا مربیان و خویشان کودک هستند که با روحیات کودک و به خصوص با تجارب زندگی او آشنایند.
مثلاً بیمار شدن کودک و نحوه رفتار او را بتوانند مستند سخن خود قرار دهند؛ رفتن به باغ وحش و اتفاقات آن را با هم تجربه کرده باشند؛ صحنه تصادف در جاده را با هم دیده باشند، مهربانی های مادر بزرگ را بتوانند مستند سخن خود قرار دهند. مثال های ملموسی از این دست باعث می شود که اندیشیدن کودک در نسبتِ نزدیک با زندگی او قرار گیرد. فلسفه هر چند به عام ترین موضوعات انسانی می پردازد. اما استعداد فیلسوفانه اندیشیدن در همه انسان ها یکسان نیست. توجه به این موضوع در کودکان اهمیت بیشتری دارد. دنیای کودک در اصل دنیای محسوسات و زندگی در حال است. نباید انتظار داشته باشیم و یا سعی کنیم که کودک از این دنیا خارج شود. کودک مهم ترین تجارب زندگی خود را که اساس همه درک و دریافت های بعدی اوست، در همین دنیا به دست می آورد. کودک، تشنه تجربه های جدید است. باید ظریف و لطیف کودک را آزمود که آیا میل دارد، کوتاه از این دنیا فاصله بگیرد. باید کوتاه بودن اندیشیدن فلسفی را جدی گرفت و حتی اگر همراهی وجود داشت به سرعت از دنیای ژرف فلسفی فاصله گرفت. از کودک نباید انتظار داشت که بلافاصله مطالب ما را دریابد و مانند دیگر دروس آن را برای ما بازگو کند. فلسفه در اصل به ژرفا رفتن است. کودک در حالت عادی به ژرفا نمی رود. نباید انتظار داشته باشیم و سعی کنیم که او را به لایه های ژرف تفکر بکشانیم. هر گونه بحث در مسایل فلسفی، نباید نشاط و شوق کودکانه را که علامت سلامت روانی آنهاست از او بگیرد. انتظار خود را از همراهی کودک همیشه در حداقل ها نگه داریم. اگر بیش از حد انتظار ظاهر شد، تعجب کنیم. نه اینکه اگر به انتظار زیادی که تصور کرده ایم نرسیدیم بر فشار بیفزاییم.
انعطاف در موضوع و روش
برای آغاز گفتگو و هم اندیشی نباید انتظار داشت که کودک مانند یک جوان یا بزرگسال اعلام آمادگی کند، دست روی زانوها بگذارد و برای شنیدن سخنانی که ما در باره موضوعی از قبل آماده کرده ایم، گوش فرا دهد. برای شروع گفتگو باید از هر موقعیت مناسبی استفاده کرد. در هر صورت بهترین شیوه شروع، طرح یک پرسش و آوردن چند مثال است. در این مرحله، تحریک ذهن کودک برای تمرکز یافتن بر یک موضوع مهمترین کار است. هر چند نباید انتظار داشت که تا پایان بر سر یک موضوع بمانیم. مثلاً اگر می خواهیم در باره انسان گفتگو کنیم باید راهی طولانی طی شود تا کودک تصور انسان بماهو انسان کند. کودک تفاوت جزء و کل را به صورت مفهومی و منطقی نمی داند. نباید هم بر این اصطلاحات و مفاهیم اصرار داشت. اما می توان گاهی عبارات کلیدی برخی فلاسفه را به زبان ساده بازگو کرد. کودکانِ مستعد سخنان ژرف را می فهمند اما گاهی ضمن احساس سنگینی و ژرفایی یک سخن، از کنار آن می گذرند؛ درست مانند چیز سنگینی که آن را سبک سنگین می کنند و آن را بلند نمی کنند. همین سبک سنگین کردن کافی است. در هنگام هدایت بحث، نکته مهم رفت و برگشت دایمی بین تجارب ملموس و عینی کودک و مفاهیم انتزاعی تر است. در بین گفتگو می توان از قصه هایی که کودک خوانده استفاده کرد و یا از او خواست که آن را تعریف کند.
ارزیابی پس از گفتگو
مربی پس از هم اندیشی با کودک حتما از میزان موفقیت خود می پرسد. پرسش اول این است که تا چه اندازه کودک به مقصود رسیده است. در مرحله دیگر مسأله، تثبیت یافته ها و ادامه راه است. رسیدن به این مقاصد مستلزم راه یابی به دنیای کودک است. راه یافتن به دنیای کودک بسیار دشوار است. با گفتگوی مستقیم نمی توان به راحتی به درون کودک راه یافت. در خلال گفتگو می توان تا حدی میزان موفقیت را ارزیابی کرد. اما باید به راه های دیگر نیز متوسل شد. مثلاً از کودک بخواهیم درباره آنچه که بحث شده بنویسد. البته نباید اصرار کرد. اما اگر نوشت، نوشته وی از دو جهت اهمیت دارد. یکی اینکه در ضمن نوشتن کوشش بیشتری برای فهم و بیان دریافت هایش می کند. دوم اینکه برای مطالعات بعدی خود وی، به خصوص در دوره جوانی و بزرگسالی بسیار مفید است.
انسان برای فهم مطالب پیچیده، بهترین سرنخ ها را می تواند در صورت های ساده فهمش که از کودکی آغاز شده، پیدا کند. شیوه دیگر برای تثبیت دریافت ها استفاده از هنر است. در بین هنرها نقاشی بسیار مناسب است. امروزه استفاده از نقاشی برای فهم صورت های ذهنی کودک و کشف شخصیت و روحیات او، از معتبرترین روش هاست. چه بسا کودک، ناخودآگاه مهمترین احوال و دریافت های خود را در یک نقاشی بیان کند. لذا می توان از کودک خواست که بر اساس گفتگویی که صورت گرفته، نقاشی بکشد. در این صورت باید از متخصصان امر برای تحلیل نقاشی مدد گرفت. برخی از کودکان استعداد داستان نویسی دارند. می توان کودک را به نوشتن داستان تشویق کرد.
شرح یک تجربه
صاحب این قلم در تجربه ای که با التفات به همین اصول صورت گرفت کوشید که در باره برخی موضوع های فلسفی، با کودکی۱۲ که مستعد می نمودند، وارد گفتگو شود. برای این گفتگوها موضوع هایی مثل انسان، جهان، تغییر، تفاوت و تعارض، طبیعت، مرگ، قانون، فرهنگ و تاریخ در نظر گرفته شد. در ضمن همین گفتگوها به دو کتاب به زبان آلمانی با عنوان فلسفه برای کودک نیز برخورد کردیم و در تنظیم گفتگو و به خصوص دیدن نقاشی های کتاب ها از آن استفاده می کردیم. کودک بعد از هر گفتگو عادت کرد که آنچه برایشان جالب بود بنویسند، یا بر اساس موضوع گفتگو نقاشی کند. نتیجه در برخی موارد بسیار خوب و در مواردی متوسط بود. در ابتدای هر گفتگو که گاهی در ضمن بازی بود، پرسشی مطرح می شد و کودک به سخن گفتن در آن باره تشویق می شد. از لابه لای همان سخنان پرسش های دیگری زاییده می شد و سرنخی برای گفتگو به دست می آمد. از بین موضوع های بحث شده، حاصل یکی از گفتگوها در ذیل می آید. عنوان این گفتگو را می توان تفاوت و تعارض گذاشت. متن اول بیان نکاتی است که در پس ذهن مربی وجود داشته. تقریباً هیچ کدام از این عبارات مستقیماً به کودک گفته نشده اما به بیان و قالب های دیگری سعی شده زمینه اندیشیدن کودک درباره آنها فراهم شود. متن بعدی نوشته خود کودک است و در آخر هم از کودک خواسته شد در باره مطالبی که بحث شده بود چند نقاشی بکشد که آنها هم در اینجا آمده است.
تفاوت و تعارض در جهان
بچه ها هم مانند بسیاری از بزرگسالان، در تصور وضع مطلوب، به جهانی می اندیشند که در آن اختلاف و نزاع نباشد. مثلاً عمده داستان های کودکان در همه فرهنگ ها دارای فراز و نشیب ها و درگیری هایی است. اما کودکان تمایل دارند که داستان با غلبه خوبی و رفع نزاع و تمام شدن تعارضات به پایان برسد. بچه ها وقتی فیلمی می بینند یا داستانی می شنوند بیش از همه نسبت به درگیری و نزاعی که در فیلم وجود دارد حساس می شوند؛ در مورد هر یک از شخصیت ها یا نمادهای فیلم مکرر می پرسند که این خوب است یا بد. این جزء بدهاست یا خوب ها؟ بعد انتظار می برند که شخصیت مورد علاقه شان پیروز شود و نزاع تمام شود. تقابل بین خوبی و بدی را کودکان از ابتدا تجربه می کنند و به تدریج در می یابند که تعارض و تقابل جزو زندگی ماست. همین فهم گاهی آنها را دچار تعارض می کند. از سویی به رفع تعارض تمایل دارند و از سوی دیگر این خواست ممکن نیست. بچه ها مریض که می شوند، تجربه می کنند که همواره در معرض خطرند و ممکن است بیمار شوند. می فهمند که سلامت و بیماری مقابل هم اند. باید مواظب باشند که بیمار نشوند. با میکروب و ویروس آشنا می شوند؛ در مقابل آن با داروها آشنا می شوند. آتش را می بینند. از بازی با آتش لذت می برند اما به زودی متوجه می شوند که آتش سوزنده است و اگر با آن تماس پیدا کنند به شدت دچار درد و آسیب می شوند. آب بازی لذت بخش است اما آب هم خطراتی دارد.
از جمله غرق شدن در آب. بچه ها حیوانات را دوست دارند. اما می بینند که همین حیوانات می توانند به آنها صدمه بزنند. از دیدن یک خرس خوشحال می شوند. اما خرس در اصل بسیار خطرناک است. یک بچه شیر بسیار ناز و دوست داشتنی است اما همین شیر وقتی بزرگ شود بسیار خطرناک است. به طوری که باید در مقابل آن از خود محافظت کرد. اما کودکان به تدریج که بزرگ می شوند متوجه می شوند که این تعارض و نزاع بین خوب و بد، بین مفید و مضر، بین زیبا و زشت، بین دوست داشتنی و تنفرآمیز، تنها در مورد ما انسان ها نیست. در همه جهان این قاعده هست.
حیوانات هر کدام در جای خود خوب و دوست داشتنی هستند ولی بین آنها هم نزاع و تعارض وجود دارد. پرنده ای بسیار زیبا می بینند؛ بعد که دقت می کنند می بینند ده ها حیوان دیگر دشمن آن پرنده اند و می خواهند آن را شکار کنند. از طرف دیگر خود پرنده هم دشمن حشرات زیبای دیگری است. هیچ حیوانی بدون از بین بردن حیوان دیگر و حداقل خوردن علف و میوه ای در طبیعت نمی تواند به زندگی ادامه دهد. باید کودک را آماده کرد که به این موضوع بیندیشد و به تدریج با این واقعیت کنار بیاید. نباید او را دچار دلهره کرد. به میزانی که آمادگی دارد، می توان برای وی مثال آورد.
به جهان هستی نگاه کنید. ما همه چیز را در اطراف خود می بینیم. مثلاً داریم به یک پروان? زیبا نگاه می کنیم. ناگهان پرنده ای می آید و آن را می خورد. اول ناراحت می شویم. بعد درست به پرنده نگاه می کنیم. می بینم که آن هم چقدر زیبا است. پس از مدت کوتاهی، گربه ای می پرد و این پرنده را گاز می زند و آن را می خورد. اول جا می خوریم. به گربه درست نگاه می کنیم. او هم خیلی زیباست. در جنگل این طور صحنه ها بیشتر است. آیا جهان می تواند بدون این طور جنگ و دعواها باشد؟ فیلسوفان می گویند نه! از فیلسوفی یونانی به نام هراکلیت (۲۵۰۰ سال پیش زندگی می کرده) نقل می کنند که گفته تا دنیا هست باید تفاوت باشد و تعارض. تفاوت این است که چیزها مثل هم نیستند. تعارض این است که با هم جنگ و دعوا دارند. حال دوباره به همین جهان بر می گردیم. نگاه کنید که مثلاً ما شب و روز داریم و پس از هر تاریکی منتظر روشنایی هستیم و یا ما همیشه چیزهایی متفاوت می بینیم. مثلاً در مقابل خوبی، بدی و یا در مقابل آب، آتش و یا در مقابل شادی، غم و یا ... داریم. همان هراکلیت گفته که اگر کسی آرزو کند که تفاوت و تعارض از بین برود، یعنی او آرزو کرده که جهان نابود شود. بلی، حرف او کاملا درست است. مثلاً فکر کنید که تعارض نباشد! اگر کمی فکر کنید می فهمید که چنین چیزی غیر ممکن است و یا فکر کنید که تفاوت نباشد! آنگونه مثلاً همه دوست دارند به یک شکل باشند و یک جور غذا بخورند و یک سلیقه داشته باشند و بدتر از اینها هم اتفاق می افتد پس واقعاً این حرف درست است. حتی در زندگی ما انسان ها هم هر چیزی متضادی دارد و هر چیزی با متضادش ارزش پیدا می کند. مثلاً:
آیا اگر بیماری وجود نداشت سلامتی ارزشی داشت؟
یا اگر دشمن وجود نداشت دوست ارزشی داشت؟
یا اگر جهنمی وجود نداشت بهشت ارزشمند بود؟ یا اگر...
پاسخ همه این سؤال ها خیر است. پس با بدی هاست که ارزش خوبی ها هم معلوم می شود و شما در هیچ جای عالم تفاوت و شباهت را جدا از هم نخواهید دید. پس می توان گفت آن کسانی که مخالف با تفاوت می باشند سخت در اشتباه هستند. وظیفه کسانی که انسان های خوبی هستند، آن است که باید کارهای خوب انجام دهند و بدانند که همیشه اشخاص بد باید وجود داشته باشند که آن ها ارزشمند شوند. شاید یکی از دلایلی که انسان نیز از بهشت به بیرون رانده شد آن است که در بهشت تعارض و تفاوتی وجود ندارد و انسان باید خود با کارهایش بهشت و یا جهنم را انتخاب کند.