در سیزدهم اردیبهشت 1094 خورشیدی، کسوف بخش های زیادی از انگلستان را به سیاهی فرو برد. با این حال پیش از این کسوف کامل، ستاره شناسی به نام ادموند هالی مسیر عبور کسوف را با دقت تعیین کرده بود. او نقشه ای از این مسیر تهیه کرد و آن را برای مناطق مختلف این کشور فرستاد و از افراد ساکن در این مناطق خواست زمان دقیق رسیدن سیاهی به آن نقطه از کشور را ثبت کنند. این کار آقای هالی نه تنها نخستین اقدام در نوع خود بود، بلکه شاید بتوان آن را پیشگام در پروژه های «علم شهروندی» (citizen science) در حوزه نجوم دانست.
قدمت علم شهروندی
علم شهروندی، اصطلاحی است که به مشارکت افراد غیرحرفه ای در کاوش های علمی اشاره می کند. البته این پدیده امر جدیدی نیست و در تاریخ دانش بشری قدمتی طولانی دارد. سال هاست یابندگان فسیل و نیز زمین شناسان آماتور کمک شایانی به شناسایی گونه های مختلف کرده اند. بیش از 640 سال است باغداران انگور در فرانسه تاریخ برداشت محصول خود را به دقت یادداشت کرده اند. همچنین حداقل از 3500 سال گذشته تاکنون شهروندان چینی در کنار مقامات رسمی این کشور جزئیات مربوط به حمله ملخ ها به مزارع را ثبت و ضبط کرده اند. اما شاید بتوان دهه جاری را اوج شکوفایی علم شهروندی دانست. با دسترسی مردم در سراسر جهان به انواع نرم افزارها و ابزارهای دیجیتالی، مشارکت افراد عادی در پروژه های بزرگ به مراتب آسان تر شده است.
اهمیت علم شهروندی در پیشرفت دانش
دانشمندان می توانند از مشارکت شهروندان عادی در پروژه های بزرگ بهره زیادی ببرند، زیرا به این ترتیب نیروی انسانی زیادی برای پیشبرد پروژه ها در اختیار آنها قرار می گیرد. بهره گیری از شهروندان در پروژه های بوم شناختی سبب می شود بتوان در بازه زمانی طولانی مدت و در حوزه بسیار گسترده جغرافیایی اطلاعات ارزشمندی به دست آورد. همچنین به این ترتیب دستیابی به اطلاعات از زمین های متعلق به افراد که در حالت عادی دشوار است تسهیل می شود.
همچنین در ستاره شناسی می توان از شهروندان برای تحلیل داده های حجیم استفاده کرد. برای نمونه در پروژه «گلکسی زوو» (Galaxy Zoo) تعداد زیادی از افراد داوطلب به دسته بندی کهکشان ها می پردازند. در حال حاضر اطلاعات زیادی در زمینه کهکشان های مختلف در اختیار داریم، ولی دسته بندی این کهکشان ها کار بسیار زمان بری است. نکته جالب اینجاست که تشخیص نوع شکل یک کهکشان برای یک انسان کار ساده ای است و حتی الگوریتم های پیشرفته رایانه ای طراحی شده برای این منظور، نمی توانند دقت و سرعت انسان را داشته باشند. داده های طبقه بندی شده توسط شهروندان عضو پروژه «گلکسی زوو» بعدها می تواند برای بهبود الگوریتم های موجود برای تشخیص شکل کهکشان ها کاربرد داشته باشد.
افرادی که در پروژه های علم شهروندی شرکت می کنند، می توانند به شکل های مختلف از نتایج آن بهره مند شوند. برای نمونه در پروژه «اینشتین در خانه» (Einstein@home) از افراد آماتوری که موجب پیشرفت پروژه شده اند، در مقالاتی که از این پژوهش ها در ژورنال های تخصصی منتشر می گردد تقدیر و تشکر می شود.
در برخی پروژه های دیگر علم شهروندی نیز نقش شرکت کنندگان تنها به بخش کوچکی از پژوهش محدود نمی شود. برای نمونه در یکی از این پروژه ها، دانشمندان منابعی را برای مطالعه در اختیار افراد داوطلب قرار می دهند تا با ماهیت مساله پیش رو آشنا شوند و سپس خود این افراد تمام مراحل پژوهش را زیر نظر دانشمندان به انجام می رسانند. همچنین نتیجه این پژوهش در پایان در ژورنالی علمی به چاپ می رسد. پروژه های علم شهروندی را می توان به مدارس نیز آورد. به این ترتیب دانش آموزان نه تنها بسیاری از مباحث علمی را به صورت عملی می آموزند، بلکه فرصت کار در کنار دانشمندان را نیز می یابند.
نتایج واقعی و ارزشمند پروژه های علم شهروندی
با این که برخی کارشناسان، پروژه های علم شهروندی را سطحی و نه چندان عمیق می دانند، اما واقعیت آن است که با طراحی درست، داشتن ابزاری مناسب و نیز آموزش مطلوب، می توان به نتایجی شگفت انگیز از این پروژه ها دست یافت. برای نمونه پروژه گلکسی زوو تاکنون توانسته به تدوین 39 مقاله در ژورنال های مهم بینجامد. با توجه به این که کهکشان های نزدیک تر قبلامورد بررسی قرار گرفته اند، انتشار 39 مقاله جدید نشانگر جدیت و اثربخشی پروژه گلکسی زوو است.