یک لقمه حاضر و آماده که فقط باید قورتش داد ؛ این می شود حل المسائل، می شود کلیدی برای باز کردن همه قفل های درسی، می شود یک پشتگرمی برای دانش آموزان درس نخوان. کتاب حل المسائل شبیه یک شاه کلید است، با آن می شود همه سوالات سخت و آسان را پشت سر گذاشت و از همان ابتدای راه، میانبر زد و خیلی راحت به جواب های آماده رسید.
برخی مسئولان به دانش آموزانی که به این کتاب ها متوسل می شوند، می گویند پخته خوار چون آنها نه تنها برای رسیدن به پاسخ تلاش نمی کنند، بلکه تفکر و خلاقیت را هم کنار می گذارند و تبدیل به رونویس های حرفه ای می شوند.
مشکل کتاب های حل المسائل همین است. این کتاب ها دانش آموزان را به مصرف کنندگانی تبدیل می کند که فقط محصول نهایی را می شناسند، نه فرآیند تولید آن را. در واقع این دانش آموزان فقط پاسخ هر سوال مطرح شده در کتاب درسی را می دانند در حالی که اگر درباره چرایی پاسخ ها از آنها سوال شود، سکوت می کنند. اینها از پس حل مسائل مشابه نیز برنمی آیند چون اساس مفاهیم درسی را یاد نگرفته اند و ارتباط بین پدیده ها را درک نمی کنند.
به همین علت است که حل المسائل ها آفت نظام آموزشی تلقی می شود و خیلی ها موافق حذف آن هستند، اما با این حال در بازار نشر کسانی فعالیت می کنند که از نبود نظارت های قاطع و مستمر بهره می گیرند و به داغی بازار این کتاب ها دامن می زنند و چون همیشه مخاطبان خاص خود را دارند و سودشان تضمین شده است، به انتشار حل المسائل ها ادامه می دهند.
حل المسائل با کمک آموزشی قاطی نشود!
از همان ابتدای راه باید حساب حل المسائل ها را از کتاب های کمک آموزشی جدا کرد. هر چند عده ای معتقدند که چون در کشور تعریف درستی از کتاب کمک آموزشی وجود ندارد، نمی شود با قاطعیت حریم این کتاب ها را مشخص کرد، اما به طور کلی مردم به همه کتاب هایی که محتوایی نزدیک به کتاب های درسی دارد، کمک درسی می گویند.
البته با این تعریف، کتاب های تست و حل المسائل هم زیرمجموعه کتاب های کمک آموزشی قرار می گیرد، اما واقعیت این است که کتاب کمک آموزشی استاندارد به یادگیری بهتر مفاهیم درسی کمک می کند نه این که لقمه ای حاضر و آماده به اسم جواب سوال را در اختیار دانش آموز قرار دهد. در واقع تفاوت این دو نوع کتاب در این است که در هیچ کدام از انواع حل المسائل ها فرآیند یادگیری طی نمی شود و دانش آموز بدون تلاش و جستجو به پاسخ ها می رسد و در نتیجه، مسیر خلاقیتش مسدود می شود، در حالی که کتاب های کمک درسی استاندارد که مطالب تکمیلی در آنها درج می شود نه فقط لقمه ای آماده خوردن به دانش آموز نمی دهد، بلکه مطالبی بیش از کتاب درسی را به دانش آموز یاد می دهد و در نتیجه درک او را از متون درسی بالا می برد.
سره و ناسره کمک آموزشی ها
بازار نشر شاید در بیشتر حوزه ها بی رونق و حتی زیان ده باشد، اما وقتی نوبت به کتاب های کمک آموزشی، تست یا آمادگی کنکور می رسد، این بازار رونق خاصی می گیرد. تب نمره و قبولی در دانشگاه های برتر، سال هاست رنگ و لعابی خاص به این بازار داده و سودهای کلانی که از این بابت عاید ناشران شده، انگیزه ای برای ورود افرادی بیشتر به این حوزه شده است.
در واقع این بازار رقابتی و سودآور سبب شده رغبت ورود به آن افزایش یابد که آسان بودن ورود به این عرصه نیز باعث شده تا هر ناشری با هر نیتی (نیت آموزشی یا تجاری) دست به کار تولید کتاب شود. همین است که بازار کتاب های کمک آموزشی ملغمه ای از تولیدات خوب و بد است و تیغ نظارت ها نیز آنقدر بُرنده نیست که جلوی تخلفات این حوزه را بگیرد.
با این حال، آموزش و پرورش در صدر معترضان قرار دارد و موضع رسمی اش این است که استفاده از کتاب های درسی غیراستاندارد به در حاشیه قرارگرفتن معلم منجر می شود. در واقع نیش همه انتقادها در این عرصه رو به کتاب های غیراستاندارد است؛ یعنی کتاب هایی که به گفته مدیر کل دفتر انتشارات تکنولوژی آموزشی وزارت آموزش و پرورش با اهداف تجاری و کسب درآمد منتشر می شود. طبق آماری که محمد ناصری ارائه می دهد، نزدیک به ۵۰ درصد از کتاب های کمک آموزشی موجود در بازار چنین ویژگی دارد و برخلاف برنامه های سند تحول آموزش و پرورش که به دنبال پرورش تفکر و خلاقیت در دانش آموزان است، حرکت می کند.
مطابق مصوبه ۸۲۸ شورای عالی آموزش و پرورش، همه مواد و رسانه های آموزشی (بسته آموزشی، نرم افزارهای آموزشی، رسانه های الکترونیکی، چند رسانه ای، کتاب های راهنمای معلم و...) باید به چند اصل پایبند باشد تا مُهر تائید دریافت کند. یعنی مواد و رسانه های آموزشی باید با فلسفه تعلیم و تربیت هماهنگ باشد، به گسترش عدالت آموزشی منجر شود، به تفاوت های فردی توجه کند، با ویژگی و نیازهای مخاطبان تناسب داشته باشد، محتوای آن بدرستی سازماندهی شده باشد، به روز و متناسب با مقتضیات زمان باشد، قواعد زبان و خط فارسی در آن رعایت شده باشد، روش های ارائه مطالب همسو با کتاب های درسی باشد و در نهایت مطالب آن خلاقانه و نوآورانه نوشته شده باشد.
البته برای این که یک کتاب کمک درسی کاملا مورد تائید باشد نیاز به رعایت معیارهای دیگری نیز دارد به طوری که به گفته مسعود جوادیان، سرگروه داوری بخش تاریخ جشنواره کتاب های آموزشی رشد، کتاب هایی برگزیده می شود که در کنار تناسب حجم کتاب، ساماندهی درست محتوا، ارتباط با برنامه های درسی و رویکرد نوع آورانه، از نظر جلد، کاغذ، تصاویر و کیفیت چاپ نیز وضعی قابل قبول داشته باشد.
بدیهی است اگر حدود ۵۰ درصد از کتاب های موجود در بازار در زمره کتاب های کمک آموزشی استاندارد قرار نمی گیرد، همه یا برخی از این شاخص ها در تدوین کتاب ها رعایت نشده است. اما سوال این است که وقتی این معضل به این وضوح شناسایی شده و مرز میان سره و ناسره مشخص است، چرا هیچ نهادی مانع ادامه انتشار و توزیع کتاب های غیراستاندارد در بازار نمی شود؟
عواملی که به مشکل دامن می زند
مدارس به یک نحو، والدین به نحوی دیگر، اما هر دو باد به خرمن بازار کتاب های کمک آموزشی می دهند. در برخی مدارس، معلمان دانش آموزان را به خرید کتاب های کمک آموزشی تشویق می کنند، بویژه به خرید کتاب های تست یا آنهایی که پاسخ تشریحی دارد. توجیه هم این است که بچه ها با نمونه سوالات آشنا می شوند و در اثر تکرار و تمرین، مفاهیم درسی را بهتر درک می کنند. برخی والدین نیز یا به سراغ همین کتاب ها می روند یا حل المسائل تهیه می کنند با این استدلال که کتاب های تازه تالیف درسی، مفاهیم سخت و پیچیده ای دارد که دست آنها را در کمک کردن به فرزندانشان می بندد و آنها برای این که بتوانند کمک درس دانش آموز خود در خانه باشند، چاره ای جز استفاده از کتاب های کمکی ندارند.
اما در کنار این دو عامل که در رونق بازار این قبیل کتاب ها موثر است، علت سومی نیز وجود دارد که کم اهمیت تر از دو عامل دیگر نیست. چندی قبل مدیر کل دفتر انتشارات کمک آموزشی وزارت آموزش و پرورش در گفت وگو با مهر توضیح داد که معلمان برای این که بتوانند برنامه های درسی را بخوبی پوشش دهند، باید از اجزا و کتاب های دیگر هم بهره ببرند، برای مثال دشواری هایی در توضیح مفاهیم ریاضی یا در درس علوم و جغرافیا وجود دارد که اگر کتاب هایی وجود داشته باشد و این دشواری ها را برای دانش آموزان آسان کند، خوب است.
در واقع، گفته های محمد ناصری اگر چه گویای تائید کتاب های کمکی استاندارد از سوی آموزش و پرورش است، اما از برخی دشواری ها در کتاب های درسی حکایت دارد که نیاز به وجود کتاب های مکمل را بیشتر می کند. پس حالا که مشکل این است بی تردید اگر کتاب های درسی، روان و قابل فهم برای همه تدوین شود و به نیازهای آموزشی دانش آموزان پاسخ دهد، شاید بخشی از ولع جامعه برای ورود به بازار کتاب های کمک آموزشی حذف شود؛ البته با وجود این، نیاز به نظارت بر بازار این کتاب ها همچنان جدی است تا به این طریق فضایی ایجاد شود که متقاضیان کتاب های کمک آموزشی به کتاب های استاندارد دسترسی داشته باشند، نه این که کتاب های کم فایده یا حل المسائل های مخرب به خوردشان داده شود.
کتاب تست خوب است، به چند شرط
با این که برخی کارشناسان، روش تست زنی را منسوخ می دانند و معتقدند با تست زدن فقط می توان بخشی از قابلیت ها و برخی از سطوح یادیگری را ارزیابی کرد، اما تست زدن هنوز روشی متداول در سیستم آموزشی ماست و همچنان کنکور سراسری با سوالات تستی، دانش داوطلبان را می سنجد. همین است که بازار کتاب های تست نیز در کشور پررونق است و هر کس که دستی در کار دارد کتابی در این حوزه به بازار مصرف روانه می کند. البته همه این کتاب ها قابل اعتماد نیستند و همه شان نمی توانند در بالا بردن مهارت تست زنی افراد مفید باشند. به این علت کارشناسان برخی ویژگی ها را برای کتاب های تست برشمرده اند که اگر دانش آموزان و داوطلبان کنکور به آن توجه کنند، به سودشان خواهد بود.
نخستین ویژگی یک کتاب استاندارد تست، این است که تست های آن جامع باشد، یعنی فرد پس از مرور تست های یک مبحث درسی، همه یا بیشتر نکات آن مبحث را یاد بگیرد. دومین نکته این که تست ها باید استاندارد باشد به این معنی که به تست های آزمون های سراسری نزدیک باشد، پس کتاب های تستی که مجموعه سوالات کنکور سال های قبل را جمع آوری کرده به انواع دیگر ارجحیت دارد.
کتاب های تست باید شامل تست های طبقه بندی شده باشد به این معنا که بعد از هر مبحث درسی، تست های مربوط به آن نیز مطرح شود و افراد با مرور تست ها به نقاط ضعف و قوت خود در هر مبحث پی ببرند. کتاب های استاندارد در عین حال آنهایی است که به مباحث با اهمیت تر پرداخته و با صرف نظر از تست های کم اهمیت مانع از اتلاف وقت افراد می شود.
داشتن پاسخ های صحیح نیز از ویژگی های مثبت کتاب های تست استاندارد است، چون دیده می شود کتاب های مختلف، پاسخ های متفاوت به تست های مشابه می دهند و راه حل های گاه اشتباه را درج می کنند که این مساله باعث سردرگمی افراد می شود. کتاب های تست استاندارد همواره پاسخ تشریحی مباحث بویژه درس های اختصاصی را نیز در اختیار استفاده کنندگان قرار می دهد که به یادگیری بهتر آنها کمک می کند که اگر طراحان این کتاب ها منبع هر سوال را در کتاب بگنجانند، کتاب هایی سودمندتر در اختیار افراد قرار خواهند داد.