برخی کتاب های درسی امسال غلط املایی داشت، غلط های محتوایی هم در این کتاب ها بود، جنس کاغذ و نوع چاپ و کیفیت صحافی آنها هم جای اما و اگر داشت.چند ماه قبل وزیر آموزش و پرورش توضیح داد همه این کاستی ها ناشی از شتابزدگی در تالیف کتاب و مراحل چاپ است. روزی که به دفتر محی الدین بهرام محمدیان رفتیم هم او این عجله را تائید کرد و نتیجه این شد که این مسئول، ایرادهای کتاب های درسی را پذیرفت، ولی زیر بار بی هدف بودن کتاب ها یا به روز نبودنشان نرفت. در حین گفت و گو، محمدیان برخی مواد را محرمانه دانست و با انتشارش موافقت نکرد و برخی پرسش ها را نیز بر القای مفهومی خاص به او تلقی کرد، ولی در نهایت قول داد مشکلات کتاب های درسی هر سال کمتر از سال قبل شود.
درباره محتوای کتاب های درسی اظهارات مخالف زیادی وجود دارد، ازجمله شخص وزیر آموزش و پرورش که بتازگی عنوان کرده اهداف کتاب های درسی نامشخص است. شما بی هدف بودن کتاب های درسی را می پذیرید؟
کتاب های درسی بر مبنای راهنمای برنامه تولید می شود که اهداف هر کتاب در هر پایه تحصیلی را مشخص می کند. آنچه امروز به دنبال آن هستیم استقرار برنامه درسی ملی است که به عنوان نقشه راه، نشان دهد کتاب های درسی باید با چه هدفی نوشته شود. از این رو گفته های وزیر درست است، چون دربیشتر از صد سالی که آموزش و پرورش نوین در کشور راه افتاده، برنامه جامع درسی وجود نداشته و محتوای درسی عاریتی و ترجمه ای بوده که البته با مصالح ملی تطابق داشته است.
درواقع تولید کتاب های درسی ما شبیه شهرسازی مان بود که نقشه جامع نداشت و مردم در هر کجا که زمین همواری دیده بودند، خانه می ساختند و به همین علت مشکلات و کاستی های زیادی وجود داشت. در تولید کتاب نیز سال ها کارها بدون وجود نقشه راه پیش می رفت و افراد متخصص در شورای معارف می نشستند و زمان آموزش و محتوای درسی را مشخص می کردند. برای چند سال نیز هر کتاب درسی را یک نفر می نوشت که لزوما میان کتاب های درسی نوشته شده ارتباط مفهومی وجود نداشت تا این که در دهه ۸۰ سازمان پژوهش به این نتیجه رسید که باید برای همه محتواهای درسی یک نقشه وجود داشته باشد به همین علت برنامه درسی ملی تدوین شد. اکنون سند تحول بنیادین آموزش و پرورش ملاک تولید کتاب های درسی است و هدف آن دستیابی به مراتبی از حیات طیبه، شایستگی پایه و تعقل. در بحث عناوین درسی هم ۱۱ حوزه یادگیری مد نظر است که تفکر و حکمت، قرآن و معارف اسلامی، زبان و ادبیات فارسی، مطالعات اجتماعی، علوم تجربی، ریاضی، بهداشت و سلامت و تربیت بدنی، فرهنگ و هنر، کار و فناوری، آداب و مهارت های زندگی و زبان های خارجی را شامل می شود. پس می بینید اهداف ما در تولید کتاب های درسی و محتوای آموزشی کاملا مشخص است.
اما وقتی وزیر آموزش و پرورش به مشخص نبودن اهداف کتاب های درسی اشاره می کند، معلوم است مشکلی وجود دارد، ضمن این که آقای فانی به ۵۰ سال قبل اشاره ندارد و راجع به وضع کنونی قضاوت می کند.
عمل ما اکنون بر مبنای سند تحول و برنامه درسی ملی است به طوری که کتاب های درسی سه پایه اول دبستان و پایه هفتم کاملا بر این اساس نوشته شده است. هم اکنون اهداف هر پایه و دوره تحصیلی مشخص است روی هم رفته اهداف دوره تحصیل را مشخص می کند، هرچند این بدان معنی نیست که در تالیف کتاب ها بر اساس سند تحول صد درصد موفق بوده ایم. این را هم بدانید که موفقیت یک کتاب و پیشرفت آن طبق برنامه فقط به محتوا برنمی گردد، بلکه به عواملی مثل معلم و قدرت او در انتقال و تثبیت مطالب در ذهن دانش آموزان نیز مربوط می شود. به اعتقاد من منظور آقای وزیر هم این نبوده که مثل گذشته هرکس هر جور دلش می خواهد کتاب های درسی را می نویسد، بلکه منظور این است که هنوز به طور کامل به اهداف برنامه درسی ملی نرسیده ایم، اما مطمئن باشید تا شش سال آینده که کتاب های درسی یک دور تغییر می کند، اگر خروجی های نظام جدید را با گذشته مقایسه کنید، تغییرات را لمس خواهید کرد.
شما از هدفمند بودن کتاب های درسی سرسختانه دفاع می کنید. آیا حاضرید از علمی و به روز بودن کتاب ها هم با همین قاطعیت دفاع کنید؟
بله، کتاب ها هم علمی است، هم به روز و هم متناسب با روان شناسی رشد دانش آموزان.
پس چرا شنیده می شود در برخی مدارس بویژه مدارس خاص، کتاب های درسی کنار گذاشته می شود و جزوات معلمان یا کتاب های کمک آموزشی تدریس می شود؟
کتاب های درسی در مدارس سمپاد (استعدادهای درخشان) کنار گذاشته نمی شود.اما این موضوع واقعیت دارد.
در مدارس سمپاد دانش آموزان با استعدادهای خاص تحصیل می کنند، در حالی که کتاب های درسی برای استعدادهای متوسط به بالا نوشته می شود. من معتقدم نخست باید تعریف مشخصی از استعدادهای درخشان بشود، نه فقط آنها که در یک آزمون پذیرفته می شوند استعداد درخشان محسوب شوند و مثلا کسانی که هوشی ریاضی معمولی دارند، اما در درس ادبیات فارسی می توانند المپیادی باشند از قلم بیفتند. دوم این که باید نظام آموزشی ویژه ای برای آنها تعریف و کتاب ها متناسب با نیازهای آنها تدوین شود. البته این را هم بگویم که اگر مبنای تدریس در مدارس سمپاد، جزوات معلمان است، دانش آموزان باید مقدمات را از کتاب درسی یاد بگیرند و این طور نیست که کتاب درسی در این مدارس کارایی نداشته باشد. برخی مدارس هم علاوه بر ساعات آموزشی، چند ساعت در هفته دانش آموزان را وادار می کنند کتاب های جنبی بخوانند که من با دادن جزوه و خسته کردن بیش از اندازه دانش آموزان مخالفم.
پس اگر مشکل مدارس سمپاد این است که شما گفتید چرا برای تدوین کتاب های ویژه این مدارس اقدام نمی شود؟
این موضوع باید حتما به تصویب شورای عالی آموزش و پرورش برسد، اما سازمان پرورش استعدادهای درخشان می تواند این موضوع را پیشنهاد بدهد. دوست دارم در این میان به این موضوع هم اشاره کنم که همه دانش آموزانی که در مدارس سمپاد درس می خوانند استعداد درخشان نیستند، بلکه افراد با استعدادی هستند که از روی چشم و همچشمی به آموزش و پرورش فشار آورده اند و تعداد مدارس سمپاد تا این اندازه زیاد شده است. فشارهایی هم که در این مدارس بر دانش آموزان تحمیل می شود، بی فایده است، چون مثلا اگر یک فرد قهرمان ورزشی می شود، لزوما زیاد غذا نمی خورد، بلکه غذا خوردنش هدفمند و باکیفیت است. ایراد کار در مدارس سمپاد این است که به دانش آموز ورم علمی می دهند در حالی که رفتار علمی و تربیتی از او سر نمی زند.
یعنی معتقدید استفاده از این کتاب ها در مدارس بیشتر ژست است تا نیاز؟
بله، بخشی از ماجرا این است. برخی معلمان می گویند اگر کتاب کمک آموزشی به دانش آموزان معرفی نکنیم، از سوی والدین به کم کاری متهم می شویم، بویژه در مدارس غیردولتی. اشتهای کاذب جامعه نیز برای این کتاب ها بخش دیگری از ماجراست، در حالی که این کتاب ها در فرآیند یادگیری اختلال ایجاد می کند، همان طور که ورزش برای سلامت بدن مفید است، ولی دوپینگ ایجاد اختلال می کند. پس من معتقد نیستم که کتاب های کمک آموزشی مورد نیاز دانش آموزان است و این کتاب نقص برنامه درسی را برطرف می کند. من با جدیت می گویم کتاب های درسی با همه ضعف هایی که بر آن تاکید دارم، متناسب با نیاز دانش آموزان در هر پایه تولید می شود و اگر دانش آموزان مفاهیم آن را یاد بگیرند و به کار ببندند برایشان کفایت می کند، در حالی که کتاب های کمک آموزشی خلاقیت و قوه تفکر دانش آموزان را از بین می برد.
شما در حالی کتاب های کمک آموزشی را به دوپینگ تشبیه می کنید که آموزش و پرورش خودش تولید کننده و حامی کتاب های کمک آموزشی است.
بله، منظور من همه کتاب ها نیست، بلکه می گویم تعدادی از کتاب های کمک آموزشی که بتواند آموزش را تعمیق کند یا ذهن را کنجکاو کند یا روش های متنوع برای حل مساله را به دانش آموزان یاد بدهد، تعدادش بسیار اندک است. به همین علت ما از تولید کنندگانی که بتوانند این خلأها را پر کنند، حمایت می کنیم، اما با کسانی که در این حوزه، سری دوزی می کنند و می خواهند در بازار پرجمعیت آموزشی پول کسب کنند، کنار نمی آییم و آنها را همکار و رفیق خود نمی دانیم.
شما تا به حال هیچ کدام از حرف های من را نپذیرفته اید، پس بیایید درباره جذابیت بصری کتاب های درسی صحبت کنیم. تا آنجا که مشاهدات من نشان داده حتی کتاب های تازه تالیف از نظر صفحه آرایی، نوع قلم، اندازه حروف، طراحی جلد و انتخاب عکس، جذاب نیست و مثل کتاب های قدیمی نوعی دلزدگی را به بیننده القا می کند. برای رفع این مشکل چه برنامه ای دارید؟
من همیشه گفته ام وضع آخر لزوما شرایط مطلوب نیست و فردا همواره می تواند بهتر از امروز باشد.
ولی به هر حال قله ها یک روز فتح می شود و همیشه نمی شود به امید فردای بهتر نشست.
نه، به اعتقاد من برای انسان هیچ قله ای فتح شدنی نیست، چون انسان به هر نقطه ای که می رسد به دنبال نقطه های بالاتر است. البته من به عنوان مدیر گرچه از عملکردم دفاع می کنم، ولی از وضع فعلی راضی نیستم. بی شک کتاب های درسی باید بهتر از این بشود، اما هنوز موفق نشده ایم. من هم با شما موافقم که به لحاظ تصویرگری دچار مشکل هستیم، همچنین از نظر ویرایش، ما هنوز نتوانسته ایم برای دانش آموزان با استعدادهای متنوع کتاب تولید کنیم. اینها آرزوی ماست، اما مقدورات را هم باید در نظر گرفت. این که قانونگذار ما را موظف کرد امسال باید کتاب های دوپایه تحصیلی را همزمان تغییر دهیم نیز موضوعی است که بر کار ما تاثیر گذاشت، وجود غلط های تایپی در کتاب های درسی نیز از این ناحیه ناشی شده است. با این حال با وجود همه تنگناها آرزو داریم کتاب ها از نظر کاغذ، نوع چاپ، صفحه بندی، صحافی، توزیع، فونت قلم و حروفچینی بهترین باشد و منطبق بر برنامه درس ملی.
شما مرا یاد این جمله انداختید که داشتن فکر خوب کافی نیست، بلکه باید به آن فکر خوب عمل کرد. شتابزدگی و کمبود امکانات که شما به آن اشاره کردید برای سال آینده هم وجود دارد پس چطور می خواهید کتاب هایی بهتر از امسال تولید کنید؟
می خواهیم از تجربه ها نردبام بسازیم و از تکرار مشکلاتی که امسال اتفاق افتاده جلوگیری کنیم و مزیت های نسبی را بالا ببریم.
تغییرات از شتاب می افتد
در دو سال اخیر همه کارها در آموزش و پرورش با شتاب آمیخته بود، چه آن روز که پایه ششم ابتدایی تاسیس شد و پایه هفتم متوسطه جای اول راهنمایی سابق را گرفت و چه آن زمان که کتاب های ویژه این پایه ها تالیف شد، اما در دولت جدید به این همه شتاب و این حجم از تغییر روی خوش نشان داده نشد، به طوری که شخص وزیر ایرادات کتاب های تازه تالیف را ناشی از عجله در تولید آن دانست و به وجود یک غلط در کتاب های درسی نیز اعتراض کرد. حالا قرار است ترمز این حرکت شتابان کشیده شود و تالیف کتاب های تازه با طمانینه بیشتری اتفاق بیفتد. البته در سال تحصیلی آینده که پایه هشتم متوسطه برای نخستین بار برقرار می شود همه کتاب ها جدید است، ولی در پایه چهارم که قبلا قرار بود همه کتاب هایش نو شود، تصمیم بر این است که فقط دو کتاب مطالعات اجتماعی و ریاضی این پایه از نو تالیف شده و در بقیه کتاب های کلاس چهارم فقط به رفع اشکالات و لحاظ کردن نظرات معلمان و دانش آموزان اکتفا شود.