غلامرضا چلبیانلو، کاندیدای دکترای تخصصی علوم اعصاب شناختی دانشگاه تبریز
بررسی ذهن به عنوان یك موضوع علمی، همچنان با این سوال اساسی مواجه است که ذهن چیست؟ تصور براین است كه ذهن مجموعهای از بازنمایی ها و پردازش های مربوط به آن در مغز است كه این امكان را فراهم می كند كه رفتار تبیین و پیش بینی شود. در ادامه چالش های پیش رو در مورد ذهن و شیوه مطالعه آن، یكی از سوالات اساسی در روانشناسی این است كه پردازش های ذهنی از چه تركیبی برخوردارند. قبل از انقلاب شناختی دهه 60، ذهن همانند یك جعبه سیاه نگریسته می شد. اما بعد از این انقلاب شناختی، ساختار درونی آن توصیف شد تا بتواند روابط نظام دار بین درون دادهای اطلاعاتی و برون دادهای رفتاری را تبیین نماید. یكی از مهمترین پیشرفت ها در این زمینه، مربوط به دیدگاه های پردازش اطلاعات و در راس آنها دیدگاه محاسباتی ذهن می باشد. در بطن دیدگاه محاسباتی ذهن، رویكرد پیمانه ای قرار دارد كه معتقد است پدیده های روانی از عملكرد فرایندهای متمایز چندگانه ای ناشی می شود نه یك عملكرد واحد نامتمایز.
روانشناسی قوا یا همان روانشناسی استعداد های ذهنی بعد از قرن ها و به دنبال چرخ زدن حول مباحث جمجمه شناسی و علوم وابسته، دوباره مورد توجه قرار گرفته است تا این اواخر روانشناسان و دیدگاه های تربیتی و آموزشی اعتقاد داشتند كه ذهن انسان ها به صورت یك كل كاملا" پیچیده فعالیت می كند. اما امروزه متخصصان علوم شناختی فرضیه ساختار یك شكل داشتن ذهن را، مورد تردید قرار داده و فرض نموده اند كه ساختار غالب ذهن به صورت پیمانه ای است. در سال 1983 جری فودور ساختار ذهن را به صورت خاصی تبیین نمود كه در آن پیمانه های پردازش اطلاعات، حالتی شبیه به بازتاب ها داشته و بسیار تخصصی عمل می كنند و انواع بسیار ظریفی از اطلاعات را به صورتی كلیشه ای پردازش می كنند.
هرچند انتقاداتی بر دیدگاه پیمانه ای فودور مطرح گردیده است، اما امروزه به خوبی پذیرفته شده است كه ذهن ساختاری پیمانه ای دارد و روش های مختلف محاسباتی و فیزیكی ابداع شده است كه ماهیت هر یك از پیمانه ها و نقش كاركردی آنها را مشخص مینمایند و برهمین اساس تحقیقات مختلف وجود ساختارهای پیمانه ای و ارتباطات وسیع بین پیمانه ها را در پستانداران مختلف و در نواحی مختلف مغزی نشان داده اند. در یكی از جدیدترین تحقیقات انجام شده با استفاده از روش تصویرسازی رزونانس مغزی و تحلیلهای ریاضی مرتبط، حدود 90 ناحیه و منطقه قشری و زیر قشری با شبكه ارتباطات فراوان بین آنها در مغز شناسایی شد كه این نواحی در قالب 6 پیمانه اصلی و كاركردی قابل بررسی بود. در یكی از جدیدترین پژوهش ها در این رابطه، میونیر و همكاران (2008) به بررسی تعداد پیمانه های مغزی پرداخته و تغییرات آنها را بر حسب سن مورد بررسی قرار دادند. فرضیه اولیه آنها بر این اصل استوار بود كه بین اجزای درونی هر پیمانه و همچنین پیمانه ها با همدیگر ارتباطات فراوانی وجود دارد.
همچنین به اعتقاد آنها بیشترین تعداد پیمانه ها و ارتباطات بین اجزا و پیمانه ها در افراد جوان تر مشاهده می شود. براساس نتایج حاصل از پژوهش آنها، ارتباطات پیمانه ای افراد جوان با افراد مسن متفاوت می باشد مثلا" در افراد جوان ارتباطات پیمانه ای نواحی خلفی با مركزی، كمتر از افراد مسن می باشد. در واقع كمترین میزان ارتباطات پیمانه ای در افراد جوان، در پیمانه های این ناحیه میباشد. در حالی كه ارتباطات پیمانه ای همین ناحیه، بیشترین میزان را در افراد مسن دارد. در مقابل در افراد جوان، بیشترین میزان ارتباطات پیمانه ای در بین پیمانه های ناحیه فرونتال- سینگولیت – گیجگاهی با پیمانه های ناحیه مركزی می باشد. در افراد مسن پائین ترین میزان ارتباطات، مربوط به ارتباطات پیمانه ای ناحیه فرونتال - تالاموس با نواحی خلفی می باشد.
همچنین نتایج جالب توجه آنها مربوط به تعداد پیمانه ها در دو گروه بود. به ترتیبی كه در افراد جوان توانستند 5 پیمانه كلی و در افراد مسن 6 پیمانه كلی را شناسایی نمایند. پیمانه های افراد جوان به ترتیب حجم از کوچک ترین به بزرگ ترین عبارت بودند از: 1- نواحی میانی گیجگاهی 2- نواحی بطنی – پیشانی، 3- نواحی خلفی 4- پیشانی 5- مرکزی. اما پیمانه های افراد مسن به ترتیب شامل1- بطنی – پیشانی 2- نواحی میانی خلفی 3- پیشانی 4- گیجگاهی 5- خلفی 6- مرکزی بود.
در افراد جوان هرچند تعداد پیمانه ها، كمتر از افراد مسن می باشد، اما میزان ارتباطات درون پیمانه ای و بین پیمانه ای بسیار پیچیده و گسترده ای در افراد جوان در مقایسه با افراد مسن وجود دارد. در مقایسه بین تعداد و نوع پیمانه های دو گروه، نكات جالبی مشاهده شد. نكته اول این كه تعداد شبكه های ارتباطی درون هر پیمانه كه در اصل خرده پیمانه های درون هر پیمانه كلی هستند، با افزایش سن كاهش می یابد، به این معنی كه در افراد جوان بیشترین تعدادخرده پیمانه ها، مربوط به پیمانه مركزی با حدود 24 خرده پیمانه و كمترین آن، مربوط به تمپورال میانی با تعداد 3 خرده پیمانه می باشد. در افراد مسن، بیشترین تعداد خرده پیمانه مربوط به پیمانه مركزی، با تعداد 15 و كمترین مربوط به فرونتال بطنی، با تعداد 6 خرده پیمانه می باشد.
دوم این كه مقایسه نوع پیمانه ها نشان می دهد، افراد جوان فاقد پیمانه گیجگاهی هستند، تفاوت دیگر نیز مربوط به وجود پیمانه گیجگاهی میانی در افراد جوان و وجود پیمانه خلفی میانی به جای آن، در افراد مسن می باشد. بقیه انواع پیمانه ها در هر دو گروه تقریبا" یكسان می باشند، هرچند تعداد خرده پیمانه های آنها تفاوت زیادی با همدیگر دارند.
این نتایج، سوالات پژوهشی متعددی را پیش روی محققان در ارتباط با كاركردهای عصب شناختی و نوروسایكولوژیك افراد قرار میدهد و می تواند کاربردهای وسیعی در مطالعات مربوط به آسیب های روانی و علوم اعصاب شناختی داشته باشد.
منابع
چلبیانلو، غلامرضا و بخشی پور رودسری، عباس.(زیرچاپ). نظریه پیمانه ای ذهن: مقدمه ای بر شناخت ذهن.
Meunier,D. Achard ,S., Morcom,A. & Bullmore,E.D. (2008). Age-related changes in modular organization of human brain functional networks.Neuroimage,44, 715- 723.
Salvador, R., Suckling, J., Coleman, M., Pickard, J., Menon, D., Bullmore, E. (2005). Neurophysiological architecture of functional magnetic resonance images of human brain. Cerebro Cortex, 15, 1332–1342.