رشد هوشمند شهری نوعی برنامه ریزی برای رشد حومه شهرها و نظریه حمل و نقل است که تمرکز بر رشد متوازن در مرکز شهر برای اجتناب از گسترش نامعقول و تراکم بی حساب ، با گرایش به سمت جابجائی مناسب ، با تعیین مسیرهائی برای پیاده روی و دوچرخه سواری ، توسعه همه جانبه با میزان مناسبی از حق انتخاب محل سکونت برای شهروندان است . رشد هوشمند شهری دیدگاهی بلند مدت ، با بررسی های ناحیه ای و حمایت از برنامه های کوتاه مدت دارد. اهداف این برنامه عبارت از حصول حس واحد اجتماعی و مکانی در افراد ؛ توسعه حمل و نقل، اشتغال و انتخاب محل سکونت، توزیع متوازن هزینه ها و منافع توسعه ، حفظ و بهبود منابع طبیعی و فرهنگی ، و ارتقا رفاه اجتماعی می باشد.
تصمیمات در باره توسعه جامعه و شهرها ، بر تعدادی زیادی عوامل و مسائل روزمره زندگی مردم از جمله؛ خانه ها، سلامتی، مدرسه و درس بچه ها، پرداخت عوارض و مالیات، تعامل و روابط، محیط طبیعی اطراف، رشد اقتصادی جامعه و فرصت های دستیابی به اهداف و آرمانها افراد اثر دارد .
در اکثر کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه ، سیاست مداران و مدیران اجرائی در سراسر کشور با کاربرد استراتژی های نوین ، درجهت توسعه گام برمیدارند و در حفظ سرزمین های و محیط طبیعی ، حفظ منابع آب و کیفیت هوا تلاش می کنند و در جهت بازسازی زمین ها و استفاده بهینه از آنها سعی وافر دارند .
محافظت از منابع شهری و سرمایه گذاری دوباره در بازسازی ساختارهای آنها و حفظ آثار باستانی ، طراحی محله های جدید به نحوی که فروشگاهها ادارات ، مدارس ، مکانهای مذهبی ، پارکها و سایر امکانات نزدیک به منازل باشند و ساکنین برای پیاده روی ، دوچرخه سواری ، دستیابی به مراکز حمل و نقل عمومی یا رانندگی با خودرو ، حق انتخاب داشته باشند.
با تامین خانه های مسکونی با تنوع لازم و با حد واندازه و هزینه های متفاوت ، موجب می گردد که افراد مسن در خانه های مورد علاقه خود سکنا گزینند ، افراد جوان، سریعتر اولین خانه شخصی را تامین نمایند ، و خانواده ها در کلیه مراحل زندگی خانه ای ایمن و درحد احتیاجات خانواده بدست آورند.
منطق برنامه رشد هوشمند
رشد هوشمند یک گزینه در مقابل گسترش حومه شهری، فشردگی ترافیک، منازل وهمسایگان بدون ارتباط و اضمحلال حومه های شهر است. اصول و مبانی این تفکر با فرضیات برنامه ریزی سنتی مانند ارزش دادن به منازل یکسان و آپارتمانی و کاربرد خودروی شخصی در همه سطح شهر، در چالش و تضاد است .و چند منطقی کلی را در نظر دارد :
اقتصاد
در دنیای امروزی شهرداران شهرها ، گروه های سرمایه گذار در مسائل شهری ، و اشخاص سرمایه گذار ، برنامه رشد هوشمند را به عنوان ابزاری مفید برای بازسازی شهر میدانند . استقرار افراد نزدیک همدیگر ، محل کار نزدیک ، محل خرید با فاصله کم ، هزینه های سفر و تشکیلات بنیادی حمل ونقل را کاهش میدهد . گاهی اوقات تصمیم گیرندگان سیاسی برای تغییر کاربری زمین ها تلاش می کنند و حتی ممکن است نیازهای قانونی را نیز مرتفع نمایند .
برنامه رشد هوشمند بجای نگاه صرفا به منافع کوتاه مدت ، هزینه های اقتصادی کلان بلند مدت را در نظر می گیرد . کارشناسان برای ارزیابی منافع اغلب هزینه دوره زندگی را تجزیه و تحلیل می کنند ، درحالی که سرمایه گذاران و خریداران ملک، ممکن است حداقل سود را دنبال کنند .
آب و هوا
براساس پروتکل کیوتو ، تعدادی از کشورها و شهرداران شهرهای بزرگ متعهد شده اند که در جهت بهبود شرایط آب و هوائی اقداماتی انجام دهند تا از تولید گازهای گلخانه ای و میزان آلودگی هوا کاسته شود . این امر با برنامه ریزی رشد هوشمند محقق میگردد .
حفظ محیط زیست
در بسیاری از شهرهای دنیا با برنامه ریزی رشد هوشمند و ایجاد کمر بند سبز و نگهداری طبیعت اطراف شهرهای بزرگ ، در جهت حفظ محیط زیست ، سعی و تلاش دارند .
بهداشت عمومی
با برنامه های توسعه و گذر از مراحل گسترش زنگی کیفی برای عموم ، می توان با اجرای برنامه رشد هوشمند ، کیفیت زنگی کلیه ساکنان شهر را بهبود بخشید و سلامت و بهداشت عمومی بهتر کرد و زندگی با آلودگی کمتر را تشویق نمود .
اصول کلی برنامه ریزی رشد هوشمند
براساس تجارب کشورهایی که از بیرنامه ریزی رشد هوشمند برای اصلاح یا توسعه محله ها و شهرهای سود برده اند ، برنامه ریزی رشد هوشمند از ده اصل پیروی میکند:
۱) استفاده چند گانه از زمین
۲) سود بردن از طراحی منازل به صورت مجموعه
۳) ایجاد منازل متفاوت با فرصت و قدرت انتخاب برای افراد
۴) ایجاد مسیرهائی محله ها به نحوی که ساکنین بتوانند پیاده روی کنند.
۵) محودود کردن احساس موقتی و گذرا بودن افراد در شهرها و ایجاد جذابیت اجتماعی و احساس تعلق به شهر و محله .
۶) حفظ فضاهای آزاد ، مزارع ، زیبائی های طبیعی و محیط زیست پایدار.
۷) توسعه و تکامل محله ها ، جامعه و شهر موجود .
۸) فراهم کردن تنوع و امکان حق انتخاب در حمل و نقل شهری
۹) اتخاذ تصمیمات توسعه ای با پیش بینی مناسب و مشخص کردن اثرات هزینه .
۱۰) تشویق مقامات ، سازمانهای مسئول مدیریت شهری و سرمایه گذاران برای مشارکت در اتخاذ تصمیمات توسعه شهری .
رعایت اصول دهگانه فوق در برنامه ریزی رشد هوشمند و مدیریت جوامع شهری موجب ایجاد رفاه و آسایش در زندگی افراد جامعه خواهد شد .
مفاهیم اصلی در برنامه ریزی رشد هوشمند
در برنامه ریزی رشد هوشمند چند مفهوم کلی مد نظر سیاست گذاران مسائل شهری و شهرداران قرار می گیرد .
محله قابل زندگی :
محله باید برای افراد محله طراحی گردد و توسعه یابد نه برای خودروها . این امر مستلزم تغییر در جانمائی محله و ارتقا وضعیت موجود است . در مقیاس محله ، محله های با طراحی و تفکر زندگی محور که دسترسی به فروشگاهها ، رستورانها ، وجود موسسات وادارات دولتی که دسترسی به آنها با پیاده روی یا دوچرخه سواری امکان پذیر باشد . در این نوع طراحی ، محله های مناسب زندگی تشکیل شده از خیابان های سراسری و نه خیابان های بن بست که پیاده روها برای افراد به راحتی قابل حرکت است و مغازه ها در کنار خیابان قرار دارند و شرکتها و موسسات در طبقات بالای فروشگاهها استقرار دارند . در این طراحی ، حرکت ساکنین محله را آسان تر میشود و خیابان شلوغ نخواهد شد . محله های مناسب زندگی همچنین شامل مرکز اصلی خرید ، که در منطقه ای فشرده است و در آن مکان های مذهبی ، کتابخانه ، اداره پست و مخابرات ، شهرداری یا مدیریت محله که کلا با سازمانهای خصوصی ادغام شده است .
مجاورت و نزدیکی با طبیعت :
نزدیکی با طبیعت و مناظر طبیعی برای اکثر افراد امری حیاتی است ، و این موضوع در تقابل با توسعه شهری نیست . ایجاد مسیرهای سبز و حفظ مزارع و کشتزار های کوچک در محدوه شهر و ایجاد امکان دسترسی آسان به طبیعت از جمله مراحل برنامه ریزی است . در نظر گرفتن زمینهای مولد کشاورزی ، محیط هائی با در نظر گرفتن حیاط وحش به صورت طبیعی ، و محیط های حفاظت شده در حواشی شهر بخشی از برنامه ریزی رشد است .
حمل و نقل عمومی آسان :
حمل و نقل آسان از مرکز و حومه شهر نیاز به حمایت دارد . برای رفت و آمد به حومه های شهر ، مراکز خرید ، پارکها ، مکانها ورزش در حومه و داخل شهر ، نیاز به مرکز و وسایل حمل و نقل ارزان و راحت برای ساکنان شهر را دارد که در یک برنامه ریزی بلند مدت رشد هوشمند قابل طراحی و اجرا می باشد .
احیا بخش های قدیمی و ایجاد مراکز تجاری :
نوسازی و بهسازی ساختارهای قدیمی و مراکز صنعتی و نظامی داخل بافت شهر و تدوین برنامه های ایجاد فضاهای مسکونی نزدیک مراکز کار وکسب بخشی از برنامه ریزی تکاملی است .
تعیین محدوده شهری :
مشخص کردن مرز و حدود توسعه شهری برای دوره ای بلند مدت الزام برنامه ریزی توسعه شهری است . تعیین حدود توسعه شهری برای دوره ۲۰ تا ۳۰ ساله ، طراحی مرحله ای گسترش شهر براساس اصول و مبانی برنامه ریزی را امکان پذیر می سازد .
دیدگاه بلند مدت :
برای توسعه شهری معمولا باید دوره ای بلند مدت و در حدود ۵۰ سال را در نظر گرفت . برای توسعه مکانهای شهری و استفاده بهینه از زمین ها و فضا های شهری با توجه رشد جمعیت و ترکیب جمعیتی برنامه بلند مدت که به صورت تدریجی اجرائی میگردد ضرورت دارد . همچنین برای برنامه ریزی منازل مسکونی ، حفظ منابع طبیعی ، دفع یا بازیابی زباله ، حفظ کیفیت آب و هوای شهر و سایر مسائل و مشکلات شهری ، داشتن دیدگاه بلند مدت برنامه ریزی نیاز جامعه و مدیران شهری است .
وضعیت موجود
شکل گیری ، توسعه و تکامل شهر ها و محل ها اسکان انسان ها ، روند طولانی و بلند مدتی داشته است . در کشورهای غربی و توسعه یافته از ده ها سال پیش در باره احداث شهر های جدید نوعی پیش بینی و برنامه ریزی وجود داشت ولی در بسیاری از کشورهای توسعه نیافته و درحال توسعه برای احداث یا توسعه شهرها تقریبا هیچگونه برنامه ریزی مدونی اعمال نمی شده است .
در کشور ما نیز از چند دهه پیش نهاد و تشکیلات بنام بلدیه یا شهرداری و وزارت مسکن ایجاد و تاسیس شد که مسئولیت مدیریت شهری را به عهده داشته است . در چند سال گذشته به دلیل افزایش جمعیت و مهاجرت از استانهای مجاور با کشور عراق ( بدلیل جنگ تحمیلی ) به سوی شهر های استان تهران و سایر شهرهای واقع در مرکز ایران ، فکر ایجاد شهرهای اقماری شکل گرفت و چند شهر اقماری در اطراف تهران و بعضی شهرهای بزرگ دیگر بوجود آمد .
از زمان پدیده حاشیه نشینی در اطراف شهرهای بزرگ که در رژیم گذشته آغاز شد ، متاسفانه مسئولین مدیریت شهری وقت ، به ایجاد و گسترش این پدیده ها زشت و ناموزون توجه ننموده و در بعضی موارد به صورت خیانت به جامعه در آمد که هنوز بعد از سالیان متمادی ، با وجود پرداخت هزینه های هنگفت مالی ، انسانی و اجتماعی ، آثار این خرابکاری از پیکره شهرها زدوده نشده است . ( زور آباد حاشیه شهرها که درحال حاضر در بعضی مناطق در وسط شهر واقع است ) .
حتی در برنامه ریزی ایجاد شهرهای اقماری جدید نیز معیارهای رشد هوشمند شهری به صورت کامل مد نظر قرار نگرفته است . ( در شهرک های جدید ، با آنکه اغلب در زمین های مسطح ایجاد می شوند ، فضا برای پیاده روی ، دوچرخه سواری ، فضای مناسب ورزشی ، محیط مناسب برای تعامل خانواده ها ، بوستانها و فضای سبز ، تمرکز موسسات و ادارات دولتی ، دسترسی آسان به وسایل نقلیه عمومی و بعضی موارد دیگر ، توجه کافی نشده یا نادیده گرفته شده است ).
در شهرهای بزرگ بعضی اصول اولیه شهرسازی رعایت نشده و متاسفانه هنوز هم به همان روال غلط گذشته است ، به طور مثال ، با کمال تعجب ! در بسیاری از کوچه های محله ها ، موضوع پیاده رو سازی به امان خدا رها شده است ، و سطح پیاده رو را شهرداری و عمران شهری تعیین نمی کند ، بلکه مالکین سازندگان ساختمان ها ، سطح پیاده روها را به دلخواه تعیین می نمایند ( برجسته با لبه های عمودی ، برجسته با شیب به دوسمت ، پائین تراز سطح معمول ، با شیب کم و زیاد به سمت پارکینک ، با شیب به سوی جوی خیابان ، با شیب به سه طرف ، دارای پله در مسیر عبور و در ارتفاع های مختلف که در بعضی موارد قابل عبور هم نیست ، با انواع متفاوت پوشش ) . (( مجسم کنید وضعیت و احوال نابینایان ، معلولین ، پیران و بچه ها را )) .
نتیجه گیری
برنامه ریزی بلند مدت برای عمران و توسعه شهرها با در نظر گرفتن همه جوانب پیش گفته یک ضرورت است بنابراین بر همه مقامات و مسئولین سیاست گذار و تصمیم گیر در مدیریت شهری ، فرضی واجب است که با استفاده از متخصصین و کارشناسان معماری و شهرسازی و بهره گیری از فنآوری های مدرن ، برنامه ای جامع و بنیادی برای ایجاد ، توسعه ، تکامل و رشد هوشمند شهرها تهیه و اجرا نمایند به نحوی که نیازهای افراد جامعه تامین شود و فضائی ایجاد شود که خدمت رسانی به همه ساکنان شهر به سهولت امکان پذیر باشد تا بدین ترتیب از هدر رفته هزینه های هنگفت شهرسازی و نوسازی شهری جلوگیری به عمل آید .
حجت الله مهریاری
کارشناس ارشد مدیریت با گرایش سیستم ها از دانشگاه تهران
کارشناس ارشد مدیریت منابع انسانی از دانشگاه علامه طباطبائی
مدرس سابق دانشگاه شهید عباسپور
مدرس دوره های کوتاه مدت در زمینه قراردادها و فرایند مناقصات
مدیر امور پیمانها و مناقصات
مشارکت تهران جنوب بینا ( مجری EPCپالایشگاه میعانات گازی بندر عباس )