فلسفه ذهن یکی از حیطه هایی است که امروزه در میان فیلسوفان سنت تحلیلی جایگاهی ارزشمند دارد. در این موضوع پژوهش، جنبه های هستی شناسانه، معرفت شناسانه و معناشناسانه مسائل مربوط به ذهن بررسی می شوند. نتایج کار فیلسوفان ذهن در بسیاری از پژوهش های دانشمندان سایر رشته ها مانند روانشناسی، عصب شناسی و علوم کامپیوتر و هوش مصنوعی کاربرد دارد. کتاب «فلسفه ذهن: درآمدی معاصر» اثر جان هیل استاد دانشگاه های واشنگتن در سنت لوئیز آمریکا و موناش استرالیا که انتشارات روتلج آن را منتشر کرده است، نگاهی فلسفی و عمدتا هستی شناسانه به مسئله ذهن بدن و سایر مسائل فلسفه ذهن دارد. نویسنده در مقدمه کتاب می کوشد تا جایگاه فلسفه ذهن و متافیزیک ذهن را در میان علوم شناختی نشان دهد و رابطه علم و مابعدالطبیعه را در شناخت ذهن تشریح کند. این نوشتار ترجمه و تلخیص قسمت هایی از مقدمه این کتاب است.
وقتی که یک درخت در جنگل سقوط می کند و هیچ کس در آن اطراف نیست تا صدای افتادن آن را بشنود، آیا صدایی ایجاد می کند؟ یک پاسخ به این پرسش آشنا این است که بله، البته که سقوط درخت صدا ایجاد می کند، چرا نباید بکند؟ چه، کسی در آن اطراف باشد که صدای سقوط آن را بشنود و چه نباشد، افتادن درخت صدا ایجاد می کند. اما پاسخ سنجیده تری هم وجود دارد. افتادن درخت امواج صوتی ای ایجاد می کند که در الگویی کروی مانند، به سمت بیرون پخش می شوند. اگر این امواج صوتی به گوش انسان برخورد کرده و متوقف شوند، به عنوان صدای سقوط شنیده می شوند و اگر این امواج صوتی، به گوش کسی برنخورند نهایتا به تدریج ضعیف تر می شوند. بنابراین، اینکه سقوط دیده نشده یک درخت صدایی ایجاد می کند یا نه، به آنچه منظور شما از «صدا» است بستگی دارد. اگر منظورتان «صدای شنیده شده» است، (صرف نظر از سنجاب ها و پرندگان) درخت بی صدا و ساکت می افتد. ولی اگر منظور شما از صدا چیزی شبیه «الگوی کروی خاصی از امواج فشرده در هوا» است؛ سقوط درخت صدا ایجاد می کند. اما این دو معنا دقیقا چه هستند؟
یک معنا صدای فیزیکی است که همان الگوی کروی از امواج فشرده که اندازه گیری و بررسی عمومی آن امکان دارد، است. معنای دیگر صدای تجربه شده است. صدای تجربه شده به حضور مشاهده گر بستگی دارد و رویدادی عمومی نیست؛ اگرچه افراد زیادی می توانند صدا را تجربه کنند اما تجربه هر مشاهده گر، خصوصی است و اگرچه می توانیم واکنش های مشاهده گران به صدای تجربه شده را بررسی و اندازه گیری کنیم، نمی توانیم خود صدای تجربه شده را اندازه گیری کنیم. این بحث درباره صداها را می توان تعمیم داد و درباره امور دیگری مانند طعم، بو و ظاهر اشیاء به کار بست.
فهم تصویر جهان و جایگاه ما در آن که دلیل چنین تأملاتی است متأثر از خصلت دوشاخه کننده واقعیت است. در یک سو، جهان بیرون مادی وجود دارد؛ جهان درخت ها، جنگل ها و امواج صوتی و در سوی دیگر جهان درونی ذهن؛ ذهن و محتوایش. جهان ذهنی تجربه های آگاه را شامل می شود؛ نحوه های متفاوتی که اشیاء دیده، شنیده، چشیده، بوئیده و لمس می شوند. جهان بیرونی مادی از خود اشیاء و خاصه های آنان تشکیل شده است. این خاصه ها شامل اموری نظیر جرم و ویژگی های فضایی اشیاء (شکل، اندازه و بافت سطح) هستند.
طبق سنتی دیرینه، کیفیت های مشاهده شده متعلق به اشیای مادی را «کیفیات اولیه» می نامیم. این کیفیات از مشاهده گر، مستقل هستند. اما کیفیات ثانویه که به فرض محتمل چیزی بیش از آرایشی از کیفیات اولیه اشیاء نیستند، خاصه هایی هستند که حواس در مشاهده گر ایجاد می کند مانند رنگ، طعم، بو و صدا. تجربه، کیفیات اولیه اشیاء را منعکس می کند درحالی که کیفیات ثانویه خواهان تمایزی بین نحوه ای که اشیاء تجربه می شوند و نحوه ای که آنها وجود دارند، هستند. این تمایز خودش را در تأمل ما درباره سقوط درخت در جنگل متروک نشان می دهد. به علاوه این تمایز ما را تشویق می کند که وقوع تجارب آگاه را در خارج از جهان مادی درنظر بگیریم.
شما ممکن است به این نکته مشکوک باشید و اطمینان داشته باشید که تجارب آگاه در مغز روی می دهند و مغز شما نیز شیئی مادی است. اما اکنون باید تمایز بین کیفیات اولیه و ثانویه را درباره مغز به کار ببندیم. مغزها شامل مغز خود شما کیفیات اولیه گوناگونی دارند. مغز شما اندازه، شکل، جرم و موقعیت فضایی خاصی دارد. مغز شما به صورت خاصی دیده می شود (و احتمالا صدا و مزه می دهد!). مغز شما به صورت های گوناگونی ممکن است تجربه شود. کیفیات این تجربه ها اگرچه به طریقی نظام مند به واقعیت مادی ای که این کیفیات از آن استنباط شده اند مربوط است با کیفیتی که هر شیء مادی از جمله مغز شما دارد متفاوت است. اما اگر چنین است، ما کیفیات تجربه را در کجا قرار دهیم؟
پاسخ اول این است که این کیفیات در مغز قرار دارند. اما بررسی دقیق مغز فقط کیفیات مادی مشابهی را آشکار می کند. در یک آزمایش روی مغز هرچند با انواع ابزارهای پیشرفته ای که در آزمایشگاه های نوروفیزیولوژیست ها وکالبدشناسان عصبی یافت می شود باشد هیچ صدای شنیده شده یا شیء دیده شده ای آشکار نمی شود. حواس شما به وسیله صداها، رنگ ها و طعم ها مورد تهاجم واقع می شوند. عصب شناسی که مغز شما را همزمان با این اتفاقات آزمایش می کند، حجم انبوهی از فعالیت های عصبی را می بیند و شما می توانید مطمئن باشید که آن عصب شناس هیچ چیزی شبیه به کیفیات تجربه آگاه شما را مشاهده نخواهد کرد. بنابراین، این ایده که چنین کیفیاتی در مغز جای دارند، نامعتبر به نظر می رسد. اما اگر این کیفیات تجربه شما در مغزتان یافت نمی شوند پس در کجا هستند؟ پاسخ سنتی و پاسخی که به نظر می رسد باید بپذیریم این است که کیفیات تجربه، در ذهن هستند و این نکته به نحو کاملا شفافی مستلزم این است که ذهن به نحوی از مغز متمایز است و اصلا یک شیء مادی نیست.
ذهن ها، وجود های غیرمادی هستند و ارتباطی نزدیک و صمیمی با اشیای مادی دارند و شاید ارتباط نزدیک تری با مغز داشته باشند. به نظر می رسد تجربه آگاه شما از اشیای مادی (ازجمله بدن خودتان) شما را به مغزتان رسانده باشد و اثراتی که اراده های آگاهانه شما بر جهان دارند به مغز به عنوان واسطه نیاز دارد (مثل زمانی که تصمیم می گیرید صفحه را عوض کنید و درنتیجه صفحه را عوض می کنید). به هر حال نتیجه اجتناب ناپذیر به نظر می رسد؛ ذهن نمی تواند، خود یک شیء مادی باشد.
البته ممکن است شما این نتیجه را غیرقابل پذیرش بدانید. بنابراین باید یک بار دیگر آنچه ما را به این نتیجه رساند، بررسی کنید و بگویید استدلال در کجا انحراف داشته است؛ در این صورت شما وارد فلسفه ذهن شده اید. شما ممکن است مجبور باشید از میان امکان های گوناگون یکی را انتخاب کنید و هر گزینه مزایا و کاستی های خاص خود را دارد. شما ممکن است نتیجه را به سادگی بپذیرید، همانگونه که دکارت پذیرفت: «ذهن ها و اشیاء مادی، وجودها و «جوهر» های متمایزی هستند» یا ممکن است یک یا چند فرض و مقدمه را که باعث چنین نتیجه ای شده اند زیر سؤال ببرید.
جایگاه متافیزیک و علم در شناخت ذهن
برخی افراد ممکن است حوصله مطالبی را که در بخش قبلی مطرح شد نداشته باشند و بگویند همه می دانند که فیلسوفان فقط مسائل را مطرح می کنند و هیچ گاه آنها را حل نمی کنند. پاسخ معماهای مهم برعهده علم است و اگر می خواهیم ذهن و جایگاه آن در جهان را بشناسیم باید به علم رو کنیم. مسائل باقی مانده، یعنی مسائلی که شایسته پاسخ های علمی نیستند در نهایت مسائل ساختگی و کاذب هستند و فرقی نمی کند به آنها چه پاسخی بدهیم؛ هر راه حلی که پیشنهاد شود به خوبی راه حل دیگر است. اما این واکنشی درست نیست. موفقیت علم بستگی به تقسیم کار مناسب و راهبرد «تقسیم کن تا پیروز شوی» دارد. چیزی به نام «علم» وجود ندارد، ما فقط «علوم» داریم؛ فیزیک، شیمی، زمین شناسی، زیست شناسی، روانشناسی، جامعه شناسی و... .
هرکدام از این علوم دامنه محدودی دارند. علوم با صدای واحدی سخن نمی گویند. اگرچه هر علم در دامنه کاربرد خود کاملا موفق است ولی باید به این سؤال توجه کنیم که این حیطه ها چگونه به هم مربوطند؟ چگونه نتایج رسمی چندین علم در برابر هم باید سنجیده شود؟ این سؤالات، سؤالاتی نیست که در هیچ علم خاصی قابل پاسخ باشد.
در اینجا متافیزیک وارد می شود. یکی از کارکردهای سنتی متافیزیک یا به نحو جزئی تر، بخشی از متافیزیک که هستی شناسی نامیده می شود به دست دادن مفهومی کلی از «نحوه وجود چیزها» است. بنابراین متافیزیک تعقیب اهداف جزئی علمی را شامل نمی شود، بلکه ایجاد تطابق در یافته های علوم گوناگون را پی می گیرد. این امر همچنین شامل تلاشی برای سازگارکردن علوم با تجربه متعارف نیز هست.
یک علم تا حدی تجربی است که برای تائید نتایج آزمایشی به مشاهده متوسل شود. اما ویژگی ذاتی خود مشاهده (و با تعمیم، ویژگی های مشاهده گران) توسط علم، دست نخورده باقی می ماند. ماهیت مشاهده تجربه آگاه معطوف به بیرون خارج از حدود علم می ایستد و در اینجاست که معمایی که با آن این نوشته را شروع کردیم دوباره سر بلند می کند.
کار علمی، متضمن مشاهده گر و مشاهده است و در نهایت علوم درباره ماهیت ذاتی هردو ساکت هستند. بهترین امید ما برای یک تصویر واحد تصویری که شامل جهان، آنگونه که توسط علم توصیف می شود و شامل مشاهده گران و مشاهده هایشان باشد در دنبال کردن جدی هستی شناسی است. البته می توان به مسائل متافیزیکی پشت کرد؛ اما هرچقدر که فردی چنین کند، به لحاظ عقلی و احتمالا در سایر زمینه ها ناقص می ماند.
سؤالاتی درباره ذهن وجود دارد که تأمل درباره آنها تا حدی یا به نحو کامل خارج از محدوده شناخت علوم است. البته بسیاری از فیلسوفان به متافیزیک بدبین هستند و تعداد بیشتری به این عقیده رسیده اند که بهترین گزینه ما برای فهم ذهن و جایگاه آن در جهان، پشت کردن به فلسفه است. این فیلسوفان این ایده را ترویج می کنند که فلسفه ذهن یکی از مؤلفه های آنچه علوم شناختی نامیده اند، است یا باید باشد.علوم شناختی شامل عناصری از روانشناسی، علوم عصبی، علوم کامپیوتر، زبانشناسی و انسان شناسی است. یک فیلسوف چه چیزی برای ارائه کردن به دانشمندانی که در این حیطه ها کار می کنند دارد؟ این سؤالی خوب است.
شاید فیلسوفان بتوانند نوعی تأثیر متحد کننده در تطبیق یافته های برآمده از مشارکت کنندگان علمی در علوم شناختی داشته باشند. البته اگر فیلسوفان را به این محدود کنیم که تأثیری متحد کننده در راستای تطبیق اظهارات دانش های گوناگونی که در علوم شناختی مشارکت دارند، داشته باشند درگیر نوعی «متافیزیک ضعیف شده» خواهیم بود.هرچقدر متافیزیک نگرانی های هستی شناسانه سنتی و همچنین ارتباط علومی مانند فیزیک با هستی شناسی ذهن را طرد کند، بی اثر و ضعیف تر شده است.
سؤالات سختی که در فلسفه ذهن مطرح می شوند، در نهایت سؤالات متافیزیکی هستند. این نکته که فیلسوفان فقط درباره سؤالات اتفاق نظر دارند و نه پاسخ ها، چندان درست به نظر نمی رسد. پیشرفت در فلسفه، همانند پیشرفت در هر حیطه ای به ۲طریق قابل سنجش است؛ می توانیم بر یک هدف مشخص تمرکز کنیم و از خود بپرسیم که به آن نزدیک شده ایم یا خیر. اما همچنین می توانیم بپرسیم که چقدر از آن دور شده ایم. با این حساب است که می توان گفت فلسفه به جلو حرکت کرده است. سؤالات فلسفی درباره ذهن از بین نمی روند. آنها حتی در زمینه های آزمایشگاهی برای دانشمندان مطرح می شوند.