شهروند الکترونیک، کسی است که توانایی انجام وظایف روزمره ای که ایفای نقش های متفاوت درطول زندگی برای وی بوجود می آورد را با کمک ابزارهای الکترونیکی داشته باشد. تمامی انسان ها در طول زندگی خود، نقش های متفاوتی را ایفا می نمایند. برای هر یک از ما، در نقش فرزند، والدین، خویشاوندان دور و نزدیک، کاسب، تاجر، کارمند، مدیر، تولید کننده، دانش آموز، دانشجو، معلم ، استاد، رئیس دانشگاه و ده ها نقش کوچک و بزرگ دیگر وظایفی متصور است که به صورت روزمره به آنها می پردازیم. ما تا به امروز این وظایف را به کمک روش های فعلی انجام می دادیم، اما امروزه ابزار الکترونیکی، انجام امور و ایفای وظایف شهروندی را بسیار ساده تر، سریع تر و ارزان تر نموده است.
به عنوان مثال، یک زن در یک خانواده نقش یک همسر و مادر را بر عهده دارد. بخش عمده ای از خریدهای خانه بر عهده مادر است، پرداخت قبوض، پیگیری وضعیت تحصیلی فرزندان و ده ها وظیفه ریز و درشت دیگر بر عهده وی گذاشته شده است. چنانچه این مادر بتواند برخی از این وظایف را با استفاده از ابزارهای الکترونیکی مانند وب سایت ها، پست الکترونیک و ...به انجام رساند، طبعا صرفه جویی بسیاری در وقت و هزینه خانواده خواهد شد و این وقت و هزینه اضافه را صرف امور مهم دیگری خواهد نمود. این مادر در محل کار خود در نقش یک معلم، کارمند، مدیر و غیره است؛ در این نقش ها نیز وی می تواند با استفاده از ابزارهای الکترونیکی انجام امور را تسریع و کم هزینه تر نماید. این مادر/ کارمند نقش های اجتماعی متفاوت دیگری را نیز ایفا می نماید که در هر کدام از آنها ابزار الکترونیکی به نحوی می تواند به وی کمک نماید. وی وقتی یک شهروند الکترونیکی خواهد بود که بتواند این وظایف مختلف را با کمک ابزار الکترونیکی و با کیفیت و کمیت بسیار بهتری به انجام رساند.
مقوله های جدیدی چون تجارت الکترونیک، دولت الکترونیک، آموزش الکترونیک، سلامت الکترونیک، انتشارات الکترونیک، انتخابات الکترونیک و ... هر یک در برگیرنده قسمتی از زندگی و فعالیت های روزمره ما هستند. شهروند الکترونیک باید بتواند در قالب آن ها به انجام وظایف خویش بپردازد. شهروند الکترونیک به شهروندی گفته می شود که توانایی استفاده از خدمات برخط دولتها را در حد مطلوب داشته باشد. در واقع شهروندان الکترونیک همان کاربران جوامع اطلاعاتی هستند.
جایگاه شهروند الکترونیک در کشور بر اساس آمار مستند، کشور ما در سال ۲۰۰۷ میلادی با ۱۸ میلیون کاربر اینترنت، ۵۳.۷% از کل کاربران خاور میانه را به خود اختصاص داده است. تمامی این کاربران به طور قطع از یک سطح مهارت های پایه و اولیه ای برای استفاده از کامپیوتر و اینترنت بالاتر می باشند که البته می توانند جزو کاربران بسیار حرفه ای اینترنت باشند، ولی مساله بسیار مهم این است که آن ها از حداقل دانش مورد نیاز برای استفاده از خدمات الکترونیک بهره مندند.
از سوی دیگر، ما تا به حال در بسیاری از بخش ها، کاربردهای مورد نیاز در حوزه های مختلف تجارت الکترونیک، دولت الکترونیک، آموزش الکترونیک و ... را شناسایی و ایجاد ننموده ایم که با استفاده از زیرساخت های فعلی فناوری اطلاعات کشور قابل پیاده سازی است. ضمن اینکه باید در نظر داشته باشیم که زیرساخت ها و بسترهای فنی، حقوقی، فرهنگی، اقتصادی و ... فعلی امکان پیاده سازی بسیاری از خدمات الکترونیکی را فراهم نمی نماید. البته این مساله کم و بیش گریبانگیر تمامی کشورهاست. همچنین باید در نظر بگیریم که برخی از کاربردهایی که تا به حال ایجاد گردیده با اصول usability (قابلیت استفاده) سازگاری چندانی ندارند. به هر صورت هم اکنون کاربران اینترنت در ایران با کاربردها و خدمات برخط زیادی که قابلیت استفاده مطلوبی نیز داشته باشند روبرو نیستند و طبیعتا استفاده از این خدمات را نیز فرا نگرفته اند. بنابر این ما نمی توانیم این کاربران را شهروندان الکترونیک بنامیم.
اما از طرف دیگر وقتی به کاربردهایی usable که در کشور ایجاد گردیده، نگاه می کنیم، شاهدیم که این کاربران به سرعت استفاده از آن را فرا گرفته و به خوبی و به صورت بسیار فراگیر از آن ها استفاده می نمایند. این مسئله نشانگر آن است که چنانچه به حرکتهای خود در ایجاد بسترها و کاربردها شتاب بیشتری بدهیم، قطعا از پتانسیل بسیار بالایی برخورداریم.
پرداختن به شهروند الکترونیک، می تواند چه مسائلی را به دنبال داشته باشد؟ شهرداری چه میزان می تواند برای عملیاتی شدن شهروند الکترونیک موثر باشد؟
اینترنت و دیگر ابزارهای ارتباطی جدید واژه گان و سبک های جدیدی در زندگی بشر بوجود آورده اند. استفاده از خدمات برخط منافع بسیاری مانند کاهش آلودگی هوا، کاهش ترافیک، کاهش مصرف سوخت، کاهش هزینه ها، تسریع در انجام امور و ده ها منفعت دیگر در پی دارند که این موارد برهیچ کدام از ما پوشیده نیست.
پرداختن به این مباحث فرصت های جدیدی برای ما بوجود می آورد، در حالی که عدم توجه به آن علاوه بر از دست دادن فرصت ها می تواند تبدیل به یک تهدید گردد. به عنوان مثال، واژگانی مانند WORK @ HOME با وجود این ابزارهای جدید ارتباطی معنی و مفهوم تازه ای یافته اند. از قدیم الایام خانه محل آسایش و فراغت از کار بوده، اما امروزه با پیشرفت تکنولوژی علاوه بر محل آسایش می تواند به دفتر کار ما نیز تبدیل گردد.
شهروند الکترونیک باید بتواند با این مقوله های جدید به خوبی کنار آمده و به بهبود زندگی و اجتماع خود کمک کند. در این میان، شهرداری ها به عنوان یکی از سازمان هایی که بیشترین تماس ها را با زندگی روزمره مردم دارند، نقش بسیار مهمی در این مورد ایفا می نمایند. ضمن این که پرداختن به خدمات برخط و مقوله شهروندان الکترونیک از بار مسوولیت های آن ها نیز به شدت خواهد کاست. به عنوان مثال، سال هاست که در کشور سعیمی شود معابر، ادارات و ... برای جانبازان و معلولان جسمی حرکتی مناسب سازی گردد بحث شهروند الکترونیک می تواند به این گروه از جامعه کمک بسیاری نماید. در شهرهای امروزه، به دلیل ساختار سازمان ها و چیدمان و مسایل ساختمانی، افراد با توانایی جسمی کم، جانبازان و معلولان از شانس برابری برای خدمات گیری بهره مند نیستند، ولی در شهرهای الکترونیک این افراد بدون نیاز به جابجایی و یا استفاده از ابزارهای خاص و پیشرفته حرکتی، توانایی استفاده مطلوب و برابر از خدمات را خواهند داشت.اگر در برخی از سازمانهای ما در حال حاضر به دلیل عدم رعایت مسایل استاندارد ساختمانی، راهی برای بالا رفتن افراد با توانایی کم موجود نیست و افراد برای پیگیری یک نامه باید پله های متعددی را با زحمت بسیار طی کنند، در شهر الکترونیک و با وجود گیشه های الکترونیک افراد با فشردن چند دکمه همان کار را در ظرف چند دقیقه و بدون زحمت انجام خواهند داد.
شهرداری ها به عنوان یکی از ارگان هایی که بیشترین خدمات را به شهروندان ارائه می نمایند، می توانند با الکترونیکی نمودن خدمات خود گام های موثری در بوجود آوردن شهرها و شهروندان الکترونیک و همچنین تشویق دیگران به ارائه و استفاده از خدمات برخط بردارند.
عوامل و مواردی که می تواند در بهبود شهروند الکترونیکی موثر باشد؟
ایران، هم اکنون ۱۸ میلیون کاربر اینترنت دارد، بنابراین از پتانسیل بسیار بالایی در ایجاد شهروندان الکترونیک برخورداریم و یکی ازنقاط قوت ما در سطح منطقه و بعضا" جهان همین مساله است. عمده ترین مساله در ایجاد شهروندان الکترونیک فرهنگ سازی و تشویق شهروندان به استفاده از خدمات برخط ارایه شده توسط دولت و دیگر نهادهای ارائه دهنده خدمات است.
آموزش افراد جامعه اعم از کارمندان دولت، دانشجویان وغیره باعث ترویج فرهنگ استفاده از خدمات برخط خواهد شد. این آموزش ها می تواند از سطوح ابتدایی در دوران دبستان تا آموزش های عالی برای تربیت متخصصان این امر، آموزش های آزاد کوتاه و بلندمدت، آموزش های غیر مستقیم و یا حتی آموزش در کاربردهای خاص را در برگیرد. این آموزش ها باید توسط افراد متخصص و جهت نیل به اهداف مشخص سیاست گذاری و اجرا گردد. صرف آموزش های پایه کامپیوتر نمی تواند باعث حرکت افراد به این سمت شود، بلکه باید در این آموزش ها جهت گیری کاملا" به سمت استفاده برخط از خدمات باشد.
مساله بسیار مهم دیگر که می تواند به این فرهنگ کمک نماید، آموزش چگونگی استفاده از خدمات به جای بیان صرف وجود خدمات در تبلیغات است. متاسفانه تاکنون به جز در موارد انگشت شمار ما در تبلیغات فقط سعی در اعلام ارایه خدمات نموده ایم که این به تنهایی برای تشویق شهروندان به استفاده از این خدمات نیست. به عنوان مثال در تبلیغات تلویزیونی به کرات از وجود یک خدمت الکترونیکی نام برده می شود، اما معمولا چگونگی استفاده از این خدمت در هیچ کجای این تبلیغات تلویزیونی و یا جای دیگر بیان نمی شود.
صرف وجود یک خدمت به صورت الکترونیکی اعلام گردد، برای استفاده شهروندان کافی نیست. بلکه باید بطور کاملاً واضح و عملی و از دید یک شهروند چگونگی استفاده از آن خدمت به نحو بسیار شایسته در وب سایت، تلویزیون و یا هر رسانه دیگر مناسب آن خدمت آموزش داده شود.
ویژگی های شهرالکترونیک و برای رسیدن به آن باید چه راهی را طی کرد؟
شهرالکترونیک در حقیقت مدل الکترونیک و مجازی فعالیت ها در یک شهر با همان روابط و کارکردها و با همان پیچیدگی ها و مسائل موجود در آن است.
در این شهر و در شکل آرمانی آن افراد باید توانایی انجام کلیه امور مربوط به خود را از هر مکان و در هر زمان با بهترین کیفیت داشته باشند.شهروندان در ادارات، منازل و حتی در سفر توانایی انجام و پیگیری امور و کارهای خود را به راحتی و بدون نیاز به مراجعه حضوری و با استفاده از ابزارهای الکترونیکی داشته باشند. در این سیستم شهروندان از امکانات یکسان و برابر برای انجام امور برخوردار خواهند بود و برخلاف ساختار شهری فعلی که افراد زیادی عملا" به دلایل مختلف مانند بعد مسافت و فواصل متفاوت تا مراکز خدمات، محدودیت ساعت کار ادارات و غیره امکان استفاده برابر و یکسان از خدمات را از دست می دهند. این مشکل حتی به تراکم جمعیت در نقاط خاصی از شهرها و حتی در کلان مساله به شهرهای خاصی از کشورها انجامیده است. در شهر الکترونیک شهروندان خدمات مورد نیاز خویش را به سهولت و با صرف زمان و هزینه ای بسیار کمتر دریافت می نمایند.
اولین گام در رسیدن به این آرمان شهر عزم راسخ دولت و سپس شهروندان برای رسیدن به آن است.همچنین هماهنگی دستگاه های دولتی برای پیوستن به این جریان بسیار مهم است. استفاده از سایت های Usable ،Accusable و مبتنی بر استانداردهای جهانی برای ارایه خدمات دولتی یکی از مهم ترین گامها در تسهیل استفاده کاربران و زمینه ساز ایجاد شهرهای الکترونیک است. در این شهرها سایت ها و پورتال ها عملاً به محل تعامل شهروندان و ارائه دهندگان خدمات تبدیل شده و افراد در تماس مستقیم و مستمر با این ابزار می باشند. مطمئنا" اگر این ابزار قابل استفاده برای آحاد افراد جامعه نباشد، عملا" بحث شهروند و دولت الکترونیک به نقطه بن بست خواهد رسید.
مساله مهم دیگر تبیین خدمات ارایه شده و ایجاد یک طرح بلندمدت برای تغییر نوع تعامل افراد با سازمانها و دولت است. سازمانها و شهروندان هر دو باید توانایی و فرصت این تغییر شیوه را داشته باشند. این تغییرات نباید به گونه ای شتاب زده و بدون بررسی چالشها و فرصتها ایجاد شود، چرا که این تعویض ها و جابجایی ها باعث سردرگمی شهروندان و پرسنل سازمان ها و عدم اعتماد به سرویس ارایه شده می شود. روند تغییر حرکت سازمانها به سمت الکترونیکی شدن باید طبق یک برنامه زمانبندی معقول و مطلوب و هماهنگ با یکدیگر و نیز دیگر مواردی چون فرهنگ سازی و آموزش به انجام رسد.
جایگاه شهر الکترونیک در کشور ما و فواید آن؟
حرکت به سمت شهرهای الکترونیک با توجه به افزایش جمعیت و تغییر ساختار روابط بین افراد امری اجتناب ناپذیر است.شهر الکترونیک و شهروند الکترونیک با توجه به اینکه بخشی از پروژه دولت الکترونیک می باشد و از منظر برخی صاحب نظران نقطه آغاز دولت الکترونیک می باشد بسیار مهم و یکی از ارکان اصلی دولت الکترونیک است. به دلیل اینکه جهان به سمت الکترونیکی شدن پیش می رود ما نیز برای تعاملات و ادامه حیات اجتماعی ،اقتصادی، سیاسی و...خویش ناگزیر به پیوستن به این جریان می باشیم و این امر بدون داشتن شهر الکترونیک و شهروند الکترونیک تقریبا" محال و غیرممکن است.
از مزایای شهرهای الکترونیک می توان به کاهش چشمگیر سفرهای درون و بین شهری اشاره نمود که خود پیامدهای بسیار خوبی را بدنبال خواهد داشت که از جمله آنها می توان به کاهش آلودگی های صوتی ،هوا،کاهش مصرف سوخت ، صرفه جویی در وقت و هزینه شهروندان اشاره نمود. از دیگر آثار ایجاد این شهرها می توان از کاهش فساد اداری ،کاهش هزینه های دولتی ، افزایش سرعت انجام کارها ،بالا رفتن کارایی کارمندان و سازمانها ،افزایش سطح رضایت شهروندان و همچنین امکان استفاده یکسان از خدمات دولتی و کاهش محرومیت مناطق دور افتاده به دلیل عدم دسترسی به مرکز در شرایط فعلی و... نام برد.