چكیده
پیشرفت هر جامعه ای به چگونگی كیفیت آموزش و پرورش آن جامعه بستگی دارد. آموزش و پرورش اگر راه دموكراسی و روش علمی پیش گیرد زمینه ی ایجاد جامعه ای پیشرفته را مهیا می سازد. به منظور رسیدن به این دموكراسی، رعایت قانون و نظم و ایجاد نگرش مثبت در این زمینه و اعمال آن توسط افراد یك جامعه، به خصوص متو لیان امر خطیر تعلیم و تربیت، ضرورت می یابد. در این مقاله، سعی بر این است كه به موارد زیر پرداخته شود:
- اهمیت و ضرورت نظم و انضباط در كلاس
- روش تدریس مناسب
- راه ها و فنون ایجاد نظم كلاس و یا مدیریت كلاس
- ویژگی های رفتاری و اخلاقی یك معلم و رابطه ی آن با ایجاد نظم كلاس.
همچنین در این مقاله ضمن تبیین وتوضیح مواد ذكر شده و ارائه ی راه حل های كاربردی بر مبنای تئوری های علم تعلیم و تربیت در رابطه با موضوع مقاله، در پایان پیشنهادهایی نیز براساس موضوع مهم مدیریت كلاس كه همه ی معلمان و استادان دانشگاه ها و مراكز آموزش عالی با آن درگیر می باشند، ارائه می گردد.
مقدمه
آموزش و پرورش علاوه بر این كه در دسته بندی مشاغل در رده بالایی قرار دارد.از نظر پیچیدگی نیز جزء پیچیده ترین حرفه های تخصصی دسته بندی می گردد.(علاقه بند،1375)
اشراف معلم بر موضوعات درسی، مسائل یادگیری، الگوه، مهارت ها، روش ها، راهبرده، و فنون تدریس، از عوامل عمده ی اثر بخشی رفتار و مدیریت كلاسی می باشد.
در رفتار كلاسی و ارتباط معلم با دانش آموزان با توجه به این كه مدرسه و كلاس سازمان های اجتماعی آموزش تربیتی می باشد. از نظر یه های سازمانی استفاده می گردد.
كلاس درس یك سازمان اجتماعی آموزش است،سازمان های اجتماعی، آموزشی – تربیتی، بدون پیروی محض از ارتباطات رسمی در جهت پویایی پیش می روند. وجود نظم و انضباط در كلاس و یا به عبارتی مدیریت كلاسی، جهت اثر بخشی و كارآیی و در نهایت بهره وری كار یك معلم بسیار مؤثر می باشد. بنابراین لازم است در این خصوص فنون و ویژگیهای مورد نیاز مدیریت كلاس شناسایی و تبیین گردد، تا مورد استفاده ی همه ی كسانی كه با آموزش و پرورش سر و كار دارند، قرار گیرد.
تعریف مدیریت
از مدیریت تعریف های زیادی شده است كه بر اساس اهمیت كاربرد آن ها در رفتار كلاسی به برخی اشاره میشود.یكی از تعاریف قابل قبول مدیریت در امر رفتار كلاسی این تعریف است:
مدیریت یعنی هنر انجام دادن كارها به وسیله ی دیگران (فالت) در این تعریف، رفتار آمرانه ی معلم و همچنین خود محوری وی مورد انتقاد قرار می گیرد. با توجه به این تعریف، معلم بایستی یك راهنمای خوب باشد، ولی كارها توسط خود دانش آموز انجام شود. و آنها در امر یادگیری فعال باشند. بدیهی است كه هر چه مشاركت دانش آموزان در فعالیتهای كلاسی و در امر یادگیری بیشتر باشد،رشد مهارت های گوناگون در آنان بیشتر می شود،و متكی به خود می گردند و اعتماد بنفس در آنان رشد می كند. باید در نظر داشت كه این تعریف در كلاس هایی كه فراگیران دوران كودكی را طی می كنند،دارای كاربرد زیادی نیست در مقطع ابتدایی،پیش از آنكه معلم به كودكان آموزش دهد،بایستی عمدتآ خود، برنامه ریز بوده و اهداف آموزشی را دنبال كند، زیرا با توجه به ویژگی های خاص كودكان اولآمتكی به دیگران بوده و ثانیآ كم تجربه می باشند، این وظیفه به معلم برمی گردد، در حالی كه آموزش بزرگسالان به دلیل اینكه آنان در امر برنامه ریزی های درسی و كلاسی، از اهمیت زیادی برخوردار می گردد. با توجه به موارد فوق در آموزش دوره های بالاتر، لازم است فراگیران، خود در امر یادگیری مشاركت داشته باشند. در تعریف دیگر مدیریت كار كردن با افراد به وسیله اعضای گروه هابرای تحقق اهداف سازمانی بیان شده است (پرداختچی 1372)
در این تعریف، اهمیت مشاكت معلم به عنوان رهبر و راهنمای دانش آموزان، بیشتر ملحوظ است، بدین معنی كه پس از اینكه اهداف مشخص شد معلم و دانش آموزان بایستی با برنامه ریزی صحیح راه رسیدن به آن را دنبال كنند.
تعریف مدیریت كلاس
مدیریت كلاس درس عبارت ازرهبری كردن امور كلاس درس از طریق: تنظیم برنامه درسی،سازماندهی مراحل كار و منابع، سازماندهی محیط به منظور بالا بردن كار نظارت بر پیشرفت دانش آموزان و پیش بینی مسائل با لقوه است.( صفوی،1372).
تعریف دیگری از سازماندهی و مدیریت كلاس وجود دارد كه میتوان از آنها در رهبری كلاس درس، با تكیه بر بعد انسانی آن چنین تعریف كرد:
مدیریت كلاسی عبارت است، از هنر به كار بردن دانش تخصصی و بهره گیری ازمهارت های كلاس داری در هدایت دانش آموزان به سوی اهداف مورد نیاز و جامعه.
اهمیت و ضرورت مدیریت و انضباط كلاس
بدون شك به منظور تدریس ونیل به اهداف آموزش و پرورش، وجود شرایطی لازم می باشد، از جمله این شرایط می توان به نظم حاكم بر كلاس به عنوان فاكتری مهم اشاره نمود، زیرا كلاسی كه در آن اولین گام یادگیری (یعنی نظم وانضباط و مشاركت در فعالیت و جلب توجه فعال شاگردان) اعمال نگردد، به یقین نتایج مطلوبی نخواهد داشت. روش های كلاس داری ونظم كلاس در ایجاد انگیزه برای یادگیری دانش آموزان بسیار موثر می باشد.
اهداف می توانند به وسیله روش ها تحت تاثیر قرار گیرند.( 1999،rozyck) بنابراین اعمال روش های درست تدریس و سبك های مناسب مدیریت با توجه به شرایط كلاس، امكانات آموزشگاه، توانایی معلم و نوع كتاب و محتوای درسی، متفاوت می باشد.
عوامل موثر بر مدیریت كلاس را در سه قسمت به شرح زیر طبقه بندی می نماییم.
الف: ویژگی های شخصیت معلم؛
ب: روش های تدریس معلم؛
ج: استفاده از فنون تدریس.
الف) ویژگی های شخصیتی معلم
بدون شك شخصیت و یا ویژگی های شخصیتی معلم، یكی از عوامل بسیار مهم در نظم دهی كلاس می باشد. معلمی كه ظاهرآن آراسته می باشد، مثبت نگر و خوش اخلاق است به توانایی های ذهنی، جسمی، عاطفی و تفاوت های فردی شاگردان آگاهی دارد، شرایط فیزیكی كلاس را از قبل آماده می سازد، مهارت ارزشیابی و پرسش كردن را میداند، دانش آموزان را دوست دارد و به كارش علاقه نشان میدهد، با ایمان،راستگو، صادق و خوش بیان می باشد و در كارش مسلط است و با معلمی كه این ویژگی‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍ها را ندارد، مسلمآ بسیار متفاوت است بنابر این معلمین باید این صفت را در خود آشكار نمایند و در تمهیدات اشتغال به حرفه ی مقدس معلمی،این ویژگی ها را در خود متبلور سازند.
ب) روش های تدریس
بسیارند دانشجو معلمینی كه در كلاسها ی دانشگاه یا مراكز تربیت معلم، دائم این جمله را بیان می دارند كه " این روش تدریس را نمیتوان در كلاس ها به كار برد " دلیل گفتن این جمله اعتراضی این است كه دانشجویان معلمی، هنوز آگاهی ندارد كه هر روش تدریس كارآیی خاص خود دارد و از یك روش تدریس نمی توان برای آموزش همه دروس و یا در همه كلاس ها استفاده نمود. همچنین بعضی اذعان می دارند كه اجرای بعضی از روش های تدریس، باعث شلوغی و بی نظمی كلاس می گردد.
در توضیح این مطالب شایان ذكر است كه یك معلم باید با توجه به شرایط كلاسی- امكانات و تجهیزات – توانایی های خود و شاگردان و محتوای كتب درسی یك روش مناسب انتخاب نماید و در صورتی كه روش تدریس معلم مناسب نباشد باعث سردر گمی شاگردان، شلوغی كلاس و اتلاف وقت خواهد شد. بنابر این لازم است كه یك معلم نسبت به الگوها،روش ها و راهبردهای فنون تدریس،آگاهی های لازم را داشته باشد تا به موقع و در جای مناسب از هر كدام از روش ها و فنون،با موقعیت بهره مند گردد.
یكی از دلایل عدم استفاده از روش های فعال تدریس توسط معلمان محتوای كتب درسی می باشد. تحلیل محتوای كتب درسی دوره ی دبیرستان نشان می دهد كه تنها 37 درصد معیار های روش های تدریس فعال و كتب درسی این دوره اعمال گردیده است.(پیریایی،1383) بنابر این ضرورت دارد كه یك معلم در طراحی آموزشی تدابیری بیاندیشد تا شاگردان را با مفاهیمی كه ارائه گردید آشنا نموده. و امكان بر هم زدن نظم كلاس را از دانش آموزان خاطی سلب نماید، همچنین ضروری است كه محتوای كتب درسی با توجه به چگونگی آموزش و اعمال روش های تدریس فعال باز نگری گردد.
ج) فنون تدریس
تدریس به مجموعه اعمالی كه معلم برای جلب توجه شاگردان به تدریس اثر بخش و كارآمد تر اجرا می نماید، گفته میشود. آشنایی و آگاهی نسبت به فنون تدریس و اعمال آنها در كلاس درس توسط معلم، باعث می شود،وی بدون استفاده از خشونت و تنبیه بدنی، كلاس را مدیریت نموده و نظم را حاكم سازد، از جمله فنون تدریس می توان موارد زیر را بر شمرد
1- تدبیر منفی
تدبیر منفی یكی از تكنیك های خانواده درمانی است و معلم به منظور ساكت كردن كلاس و یا جلب توجه دانش آموزان از آن استفاده می نماید بدین صورت كه وقتی كلاس شلوغ میشود معلم طنین شادی صدای خود را كم كرده و بغض صدایش را افزایش می دهد و با این روش به كلاس نظم می بخشد.
2- كم وزیاد كردن تن صدا
به منظور جلب توجه شاگردان و وادار كردن آنها به گوش دادن،معلم باید با صدای یكنواخت صحبت نكند، نوسانات صدای خود را كم و زیاد نماید تا دانش آموزان شنونده فعالی شوند.
3- حركت های معلم
بین حركتهای معلم وتوجه شاگردان رابطه مستقیم وجوددارد، ( شعبانی،382) هر چه حركات هدفمند معلم و حركت كردن به آخر كلاس و بر گشتن و حركات پایین كلاس معلم بیشتر باشد، معلم بر كلاس مسلط تر خواهد داشت و شاگردان بیشتر به او توجه خواهند كرد ودر نتیجه یادگیری بهتر صورت میگیرد.
4- تاكید روی بعضی از مفاهیم و كلمات
" نگاه كنید، دقت كنید "، این كلمات خیلی مهمند و تكرار بعضی افعال و كلمات از جمله نكاتی است كه به خاطر تاكید معلم، توجه شاگردان را جلب می نماید.
5- اشارات معلم
بعضی از ایما ها و اشارات معلم، باعث دقت بیشتر شاگردان می شود؛ حركات دست، چشم،ابرو، دهان، انگشتان و سر، مشتمل برا ین حركات است.
6- مكث های به موقع و هدفمند
برخی معلمان در حین توضیح دادن و یا سخنرانی با مكث های به موقع حواس شاگردان را به مفاهیم جلب می نمایند، و سر و صدای دانش آموزان را كاهش می دهد. و كلاس را اداره می نمایند.
7- تشویق وتمجید دانش آموزان
یكی ازفنونی كه به عنوان ابزاری موثر دراختیار معلمان می باشد، تشویق و تمجید است؛ البته تمجید عملكرد شاگردان، با ارزش تر از تشویق آنان است، زیرا تشویق شاگردان باعث به وجود آمدن آموزش و پرورش سود گرایانه می گردد. همچنین معلم می تواند با توجه به سن دانش آموزان از تقویت پته ای نیز بهره ببرد.ویا از كارتهای تلاش، امتیاز و كارت جایزه بدین منظور استفاده نماید. استفاده ی فاصله ای و نسبی متناوب از این ابزار،اثر بخشی آن را ارتقا می بخشد.
8- نگاههای معنی دار
گاهی نگاههای معنی دار معلم به دانش آموزی كه به درس توجه ندارد و یا سروصدا می كند،باعث كاهش رفتار نا به جای او می گردد.همچنین با عصبانیت نگاه كردن به دانش آموزانی كه برای كلاس مزاحمت ایجاد كرده اند ؛باعث می شود دانش آموز وادار شود به درس های معلم گوش دهد.
9- ضربه زدن به میز و صندلی
گاهی معلم با ضربه زدن به میز یا تابلوی كلاس،توجه شاگردان به مطالب و مفاهیمی كه ارائه می شود جلب می كند.
10- تدوین قانون و مقررات كلاس
تدوین قوانین كلاسی و تشریح آن برای دانش آموزان و آگاهی دادن به آنها باعث ایجاد نگرش می گردد و در نهایت موجب عملكرد مثبت فردی و گروهی می شود. لذا معلمان باید در تدوین مقررات كلاس به خصوص در روزهای اول دقت كافی داشته باشند.
از زمانی که تعلیم و تربیت به وجود آمده است، معلمان به رفتار دانش آموزان توجه داشته اند. حتی سقراط شکایت داشت که دانشجویان او "عاشق تجملند"، رفتارهای بدی دارند و به اولیای خود بی احترامی می کنند.
این نگرانی فزاینده وجود دارد که رفتارهای نامناسب دانش آموزان امروز، به مراتب بیش تر و شدیدتر از گذشتگان باشد، ولی شواهد اندکی برای اثبات این نظریه وجود دارد. کارشناسان گوناگون نظریات متفاوتی درباره اداره کلاس مطرح کرده اند، ولی بهترین شواهد را باید از مشاهده مستقیم کار معلمان در سازماندهی محیط کلاس به دست آورد. در سال های اخیر، اصطلاح "مدیریت کلاس" عمدتاً به نوعی روش رفتاری برای هدایت رفتار کلاس اشاره داشته است. این هشت اصل در زمینه مدیریت کلاس می توانند مفید باشند:
1- امکان فعالیت های یادگیری معنادار را فراهم سازید. رمز پیشگیری از بروز مشکلات در کلاس، داشتن فعالیت های با معنا و چالشگرانه است. وقتی دانش آموزان به کار خویش علاقه مند باشند، بی نظمی در کلاس کمتر می شود و زمانی که اطلاعات درسی برای دانش آموزان با معنا باشد، یادگیری تقویت می شود. یک عامل مهم برای پیدا کردن فعالیت های با معنا، اطلاعات شما از دانش آموزان، علاقه ها، روش فکری و میزان آمادگی آنان است.
2- کلاس را به محیط حمایت کننده تبدیل کنید. یادگیری و رشد، خود به خود اتفاق نمی افتد و به این منظور لازم است به نیازهای دانش آموزان پاسخ داده شود. کلاس باید محیطی باشد که در آن، به نیازهای زیستی، ایمنی، تعلق و احترام به نفس در حد اعلای ممکن پاسخ داده شود. آشکار است که معلم نمی تواند جایگزین پدر و مادر شود و سرپرستی و عشقی را که کودک نیاز دارد، برای او فراهم کند، ولی مسلماً می تواند امنیت دانش آموز را در کلاس تضمین کند و با تحسین صادقانه او، نقشی تسهیل کننده ایفا کند.
3- برای یادگیری موفقیت آمیز، فرصت های لازم را فراهم آورید. این گفته قدیمی که "موفقیت، موفقیت می آورد" در کلاس درس، کم تر از سایر جاها صادق نیست. همه دانش آموزان باید امکان تجربه موفقیت را در کلاس داشته باشند. این تجربه ممکن است از سهیم شدن در کارها تا پیشرفت در درسی خاص تغییر کند. معنای موفقیت تنها پیروزی در رقابت با دیگران نیست. پیشرفت فرد در انجام کارهای خود، منبع مهم کسب موفقیت است. معلمان موفق، فعالیت هایی را برنامه ریزی می کنند که ضمن کارامد بودن، احتمال موفقیت در آن ها زیاد باشد.
4- به دانش آموزان کمک کنید، هدف های مربوط به اصلاح خود را تعریف کنند. هدف هایی که دانش آموزان انتخاب می کنند، در رفتار موفقیت آمیز آنان تأثیر دارد؛ یعنی احتمال بروز رفتارهای سازنده از دانش آموزانی که هدف های مربوط به اصلاح خود را دنبال می کنند، بسیار بیش تر از آن هایی است که فقط در پی هدف های عملی کلاس هستند.
5- درباره نتایج کارها، اطلاعات لازم را در اختیار دانش آموزان بگذارید. گفتن نتایج کارها توسط معلمان، با موفقیت دانش آموزان رابطه نزدیک دارد. اگر آن ها به بچه ها، کارهای خوبشان و معیارهای خوب انجام دادن کارها را توضیح دهند، یادگیری دانش آموزان استمرار پیدا می کند و امکان بروز رفتارهای بد کاهش می یابد. به علاوه، این کار سبب می شود که آن ها درباره خود در رابطه با کارهایشان داوری کنند و کارهایشان را تحلیل کنند.
6- دانش آموزان را در تصمیم گیری شرکت دهید. دانش آموزان نیاز دارند که احساس کنند در مورد کارهایی که انجام می دهند، مختارند. اگر مدیریت کلاس ضعیف باشد، آن ها احساس می کنند که در مورد یادگیری خود اختیار ندارند. در این صورت، آن ها آنچه را معلم می خواهد انجام می دهند و انگیزه شان برای ادامه کار کاهش می یابد. معلمان موفق به دانش آموزان خویش اجازه می دهند که نقش مهمی را در تعیین تجربه های یادگیری ایفا کنند. آن ها اغلب به دانش آموزان اجازه می دهند که درباره موضوع، زمان و نحوه یادگیری تصمیم بگیرند. مشارکت دانش آموزان سبب می شود که احساس کنند، بر اوضاع مسلط هستند. در نتیجه، انگیزه آن ها افزایش و امکان بد رفتاری شان کاهش می یابد.
7- برای روزهای "بد" برنامه ریزی کنید. گاهی موفق ترین معلمان نیز با وجود برنامه ریزی، از تدریس باز می مانند. از جمله رویدادهایی مثل بیماری، مشکلات خانوادگی و... برای آن ها به وجود می آید. در این صورت، با یک پیش برنامه کلی و با معنا برای مواقع اضطراری، می توان دانش آموزان را کاملاً مشغول کرد.
8- رفتارهای مناسب را تقویت کنید. دانش آموزان نمی توانند در یک زمان، هم مسأله ریاضی حل کنند و هم با یکدیگر صحبت کنند. در این جا حل مسأله، رفتار مناسب و صحبت کردن، رفتار نامناسب است. وقتی رفتار نامناسب به ندرت اتفاق می افتد. این روزها با یکدیگر در تقابل هستند و در یک زمان تنها یکی از آن ها را می توان انجام داد. پس با تقویت رفتار مناسب می توان از بروز رفتار نامناسب جلوگیری کرد. معیار مدیریت موفق در کلاس، پرهیز از مشکلات است، نه صرفاً برخورد با رفتارهای نامناسب.
مدیریت کلاس درس
اشاره
امروزه با وجود ایجاد تغییرات عمیق در نظام آموزش و پرورش و تغییر در سیاست ها و برنامه ریزی های آموزشی، بعضی از معلمان در رویارویی با مسائل و مشکلات آموزشی فاقد توانایی های لازم و اساسی هستند و از روش های قدیم و مهارت های سنتی و انفرادی برای اداره ی کلاس خود استفاده کنند. همین امر باعث کندی شکل گیری فرایند یاددهی- یادگیری و آسیب پذیری امر آموزش شده است.
تحقیقات بی شمار نشان داده اند، بعضی از مشکلات اخلاقی و اجتماعی نوجوانان ما حاکی از جذاب نبودن محیط مدرسه و کلاس درس و کشمکش های این گونه دانش آموزان با معلمان و در نتیجه افت تحصیلی آنان بوده است. لذا وجود مدیریت کارآمد معلمان و ایجاد شرایط لازم برای تسهیل در امر یادگیری در کلاس درس که مطابق نیازها و ویژگی های فراگیران باشد، لازمه ی جامعه ی امروزی و راه گشای بسیاری از مشکلات نوجوانان است.
در این نوشتار، ضمن ارائه ی تعاریفی از مدیریت، اصول و هدف های آن، مهارت ها و روش های مدیریتی کلاس درس معرفی و مورد بحث قرار گرفته اند. بعضی عقیده دارند، مدیریت کلاس درس فقط با حفظ نظم و انضباط کلاس قابل طرح است، اما مدیریت کلاس درس سخنی بس فراتر از آن است.
معلم موفق کسی است که کلاس درس را به گونه ای آماده سازد تا پاسخ گوی تمامی چالش ها در طول تدریس باشد. معلم باید توانایی های خود را بشناسد، روش تدریس خود را ارزیابی کند و اگر روش ها قدیمی و کهنه باشند روش پویا و زنده ای را پیش گیرد تا روحیه ی خلاقیت و نوآوری را در نهاد دانش آموزان شکوفا سازد. او باید روش های برخورد با مشکلات درس را بشناسد و راهبردی را اتخاذ کند که فرایند یاددهی- یادگیری را مختل نسازد و مشکلات جزئی کلاس او، به مشکلات کلی و وخیم تبدیل نشود. هم چنین باید رفتاری داشته باشد که دانش آموختگان کلاس درس او، مسائل آموزشی و مشکلات رفتاری خود را در محیطی آرام و سرشار از محبت و غیر تهدیدآمیز حل کنند.
به گفته ی ایرنز، برخی از معلمان در هنر معلمی استعداد بیش تری دارند؛ اگرچه ممکن است ضرورتاً در علم معلمی استعداد خوبی نداشته باشند. این گروه از معلمان می توانند، فضای کلاس را به صورتی ماهرانه برای یادگیری، مساعد و دل انگیز کنند و مسائل و مشکلات انضباطی آن را به حداقل برسانند.
معلمان، علاوه بر کسب مهارت های مربوط به هنر معلمی، یعنی تسلط بر کلاس و داشتن مهارت های آموزشی باید واکنش ها و راهبردهای معین دیگری را نیز برای اداره ی کلاس درس یاد بگیرند.
مطالعات متعدد نشان داده است، معلم کارآمد و فعال معلمی است که می تواند براساس توانایی خود، به هدف های مورد نظر یادگیری و نیز دو مهارت زیر دست یابد:
1. مدیریت اداره ی کلاس
2. تدریس کارآ
مدیریت کلاس چیست؟
مهم ترین دغدغه ی معلمان مبتدی، از اداره ی کلاس و یا به تعبیری مدیریت اداره ی کلاس درس ناشی می شود. برقراری نظم و کنترل کلاس و تدریس موفق، مجموعه نگرانی های این گونه معلمان است. بنابراین آگاهی از مفهوم مدیریت کلاس و راهبردهای آن، راهی برای رفع این نگرانی هاست.
در تعریف مدیریت کلاس درس گفته شده است: «مدیریت کلاس درس ایجاد شرایط لازم برای تحقق یادگیری است.» بر این اساس می توان استنتاج کرد، مهارت های مدیریت کلاس درس، سنگ بنای کل موفقیت در تدریس است. این امر به ویژه در کلاس های درس مدرسه های ایران که مملو از دانش آموزانی است که گاهی شمار آنان بالاتر از حد استاندارد است، از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
اهداف مدیریت کلاس
هدف های عمده ی مدیریت کلاس شامل موارد زیر است:
الف) برنامه ریزی درسی بر پایه ی آمیزه ای از تنوع و هدف
ب) ارائه ی دستورالعمل های شفاف به دانش آموزان در مورد فعالیت های درسی
ج) هدایت و نظارت بر یادگیری و فعالیت های دانش آموزان
د) به کارگیری ابزارهای آموزشی و منابع یادگیری و تدریس
ه) حرکت منطقی از یک مرحله ی تدریس به مرحله ی دیگر
و) زمان بندی فعالیت های کلاس و ایجاد توازن در آن ها
ز) شروع و خاتمه ی هدفمند درس
معلمان با بررسی هدف ها و مؤلفه های مدیریت کلاس درس، تأمل در مورد کلاس های خود، بازدید از کلاس های دیگر همکاران و گفت و گو با کارشناسان، نگرشی همه جانبه در مورد مدیریت کلاس پیدا می کنند.
اصول مدیریت کلاس
از مهم ترین اصول کلاس داری، کارآیی و جامع الاطراف بودن معلم است. معلم کارآ معلمی است که بر مطالب درسی تسلط دارد، کارها و اعمال او سازمان یافته و منظم و دارای اعتماد به نفس است، به دانش آموزان نیز اعتماد می کند و شکیباست.
به تعبیری دیگر، نخستین پیش درآمد برای اعمال مدیریت بر کلاس و ایجاد شرایط بهینه برای یادگیری این است که معلم فردی کارآ باشد تا از مهارت های مدیریت کلاس درس بهره گیرد.
جامع الاطراف بودن معلم، دومین پیش درآمد برای اعمال مدیریت بر کلاس است.
معلمان سه گونه اند:
1. توضیح دهنده
2. مشارکت دهنده
3. توانمندساز
معلم توضیح دهنده بر موضوع درس تسلط دارد، اما آگاهی او از روش تدریس اندک است. تدریس او بر محور سخن رانی و توضیح استوار است و برخی دانش آموزان با او همراه هستند. معلم مشارکت دهنده بر موضوع درس تسلط دارد و افزون بر آن، با روش تدریس نیز آشناست. چنین معلمی می کوشد تا از فعالیت های جالب بهره گیرد، دانش آموزان را در کارها مشارکت دهد، و در عین حال مدیریت صحیحی را در کلاس اعمال کند.
معلم توانمندساز در مرحله ی عالی حرفه ای قرار دارد. او نه فقط موضوع درس و روش تدریس را به خوبی می شناسد، بلکه به تفکرات و احساسات دانش آموزان نیز توجه دارد.چنین معلمی اعتماد به نفس بالایی دارد، به حدی که دانش آموزان را در مدیریت کلاس درس سهیم می کند یا این که کلاس درس را یکسره به آنان می سپارد و خود راهنما می شود، با گفت و گو و مشورت با دانش آموزان تصمیم می گیرد تا در آنان توان یادگیری را عملی سازد.
مهارت های مدیریت کلاس
مدیریت کلاس بر دو مهارت به هم پیوسته و اساسی استوار است:
1. تصمیم گیری
2. اقدام
تصمیم گیری یعنی، چه اقدامی را چگونه، چه وقت، و به وسیله ی چه کسی باید انجام داد.
اقدام یعنی، عملی که در کلاس درس تحقق می پذیرد. مانند تأکید بر نکته های تدریس،استفاده از تخته سیاه و...
از این رو، مهارت های اساسی و ضروری برای مدیریت کلاس درس، به منزله ی اتخاذ تصمیم مناسب و تبدیل آن به اقدامی مؤثر است.
مدیریت کلاس درس
مدیریت کلاس درس زرهی نیست که معلمان از نخستین روز تدریس بر تن کنند و خود را در برابر مشکلات کلاس و چالش ها ایمن سازند، بلکه مهارتی است که هر روز با تجربه و تأمل و دقت معلم در کلاس کامل می شود و معلم را در امر تدریس کارآمدتر می سازد.
روش های مدیریت کلاس
انتخاب روش صحیح مدیریت کلاس درس و سازمان دهی آن، از علائم موفقیت معلم به شمار می آید. انتخاب هرگونه شیوه ی مدیریتی، به سبک تدریس و هدف های معلم بستگی دارد. معلمان با به کارگیری روش مدیریت مناسب کلاس درس خود می توانند، در پرورش مهارت های اجتماعی، خلاقیت ها و توانایی های دانش آموزان نقش مهمی داشته باشند و مشکلات انضباطی کمتری در کلاس خود مشاهده کنند.
اداره کردن چنین محیطی، نیازمند تصمیمات آنی و اقدامات سریع و مداوم است و به مهارت های خاص مدیریتی و گاهی تلفیق از چند روش مدیریتی نیاز دارد. در این جا سه روش مدیریت کلاس درس ارائه می شود.
1. روش رفتارگرایانه: رویکرد رفتارگرایانه به این نکته تأکید دارد که معلم باید تصمیمی اتخاذ کند تا در کلاس درس او مشکلی به وجود نیاید. از آغاز سال تحصیلی، معلم موظف است قوانین و مقررات کلاس درس را وضع کند. دانش آموزان نیز موظف اند آن قوانین را اجرا کنند. فرایند تقویت از طریق پاداش دادن به رفتارهای مطلوب و پس گرفتن امتیاز در صورت بروز رفتارهای غیرمطلوب، در این روش مؤثر است. اقتدار معلم در این روش کاملاً محفوظ است و معلم در وضع و حفظ مقررات کلاس، از این اقتدار بهره می جوید.
2. روش تعامل گرایانه: در این روش، مشکلات کلاس پیامد طبیعی حضور دانش آموزان تلقی می شود، غیرمنتظره به نظر نمی رسد و مانند فعالیت های حل مسئله در کلاس، مورد توجه قرار می گیرد و حل و فصل می شود.
3. روش غیرمداخله جویانه: این روش حد وسط دو روش رفتارگرایانه و تعامل گرایانه است. مداخله ی معلم در حل مشکلات کلاس بسیار اندک است. هدف اصلی در این روش، ارتقای رشد فردی دانش آموزان و آزادی آنان است. معلمان در این روش با دانش آموزان خود رابطه ی مشاوره ای دارند و معلم در فعالیت های کلاس نقشی حمایتی از دانش آموز دارد.این روش حداقل اقتدار را برای معلم در نظر می گیرد و به جای آن، بیش تر به تقویت روابط میان معلم و دانش آموز تأکید دارد.
به طور کلی نمی توان گفت کدام روش کارآمدتر یا فاقد کارایی است. روشی برای معلم کارآمد است که بهترین نتیجه را در کلاس درس او داشته باشد. بنابراین معلم باید روش های متعدد را در کلاس خود بیازماید و کارآمدترین را انتخاب کند. البته به صراحت می توان گفت، شمار معلمانی که از نظر سبک یکی از روش های مدیریت رفتارگرایانه یا تعامل گرایانه یا غیرمداخله جو را اعمال می کنند، اندک است. اکثر معلمان بدون این که از روش مدیریت کلاس درس خود آگاه باشند، ترکیبی از سه نوع مدیریت را مورد استفاده قرار می دهند. این معلمان روش مدیریت صحیح و علمی و استاندارد را در هر لحظه از زمان تدریس خود به کار می گیرند و کلاس درس آن ها همیشه فعال و زنده و پر از نشاط و انگیزه ی یادگیری است.
نتیجه گیری
به طور خلاصه می توان گفت: به منظور ایجاد نظم و تغییر مدیریت كلاسی، سه شرط لازم است،و این شروط عبارتند از:
روش تدریس مناسب، ویژگی های شخصیتی معلم و استفاده از فنون تدریس، هر كدام از موارد ذكر شده به صورت مهندسی شده و كاربردی، در این مقاله توصیف و تبیین گردید. در پایان پیشنهادهایی با توجه به مطالب ذكر شده در این مقاله ارائه می گردد؛
- تشكیل كارگاههای آموزشی و اجرای فنون تدریس به صورت علمی در این كارگاهها برای تمامی كسانی كه با تدریس و به طور كلی آموزش سر و كار دارند.
- تشكیل دورههای ضمن خدمت به منظور آشنایی همه معلمان با روش های تدریس گوناگون ،تا معلمان بتوانند در مواقع ضروری آن روش ها را به كار گیرند.
- برگزاری همایش،سمینارها و نشست های علمی و جلسات شورای معلمان می تواند فرصت بسیار مناسبی جهت بحث پیرامون انضباط كلاسی فراهم آورد.
- دعوت از افراد موفق برای ایراد سخنرانی در جلسات شورای معلمان پیرامون چگونگی مدیریت كلاس درس.
- تغییر محتوای كتب درسی با توجه به روش های فعال تدریس و ارائه ی محتوا براساس تفكر واگرا به جای تفكر همگرا به منظور در گیر كردن شاگردان با مطالب و كمرنگ كردن روش های تدریس سنتی.
- تبیین ویژگی های یك معلم نمونه از نظر شخصیتی و اخلاقی و ارائه ی الگو های مناسب توسط گرو ههای آموزشی، رسانه ها و آموزش و پرورش و استخدام معلمانی با ویژگی های شخصیتی مناسب.
- تقدیر از معلمانی كه بدون تنبیه و خشونت به بهترین نحو ممكن كلاس درس خود را مدیریت مینمایندو تهیه ی فیلم و سی دی از الگو های تدریس این معلمین جهت استفاده ی سایر همكاران.
- اجرای طرح مربیگری همتا در مدارسی كه بعضی معلمین در اداره كلاس مشكل دارند.
- اجرای طرح تصمیم گیری دلفی و سیستم گروهی اسمی به منظور نظر سنجی از همه ی همكاران جهت مدیریت كلاس درس و برگزاری دوره ی بیست ساعته ی كوتاه مدت ضمن خدمت پیرامون شیوه ها ی مدیریت كلاس برای كلیه معلمان.
- تحقیق پیرامون موضوع و شیو ه های مناسب مدیریت كلاس در مقاطع تحصیلی ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان.
- چاپ و نشر خلاصه تحقیقات انجام شده به صورت اقدام پژوهی در خصوص موضوع مدیریت كلاس درس.