آمار نشان می دهد که نظام آموزش و پروش ایران حدود یک میلیون دانش آموز در کلاس های درس پایه به تحصیل می پردازند . دانش آموزان کلاس های درس چند پایه را دانش آموزان روستایی یا دانش آموزان حومه شهرهای کوچک و دور افتاده تشکیل می دهند . آموزگاران کلاس های درس چند پایه نیز بیشتر از مناطق روستایی برخاسته اند . که عمدتاً دارای مدرک تحصیلی دیپلم هستند و کمترین آموزش ها را دیده اند و از آموزش های پایه ی معلمی بی بهره اند.
دلیل اصلی تشکیل کلاس های چند پایه به حد نصاب نرسیدن تعداد دانش آموزان دریک پایه ی تحصیلی است. معمولاً حد نصاب تعداد دانش آموزان برای رسمیت یافتن کلاس های درس را در هر پایه نظام آموزشی تعیین و ابلاغ می کند.با روند رو به افزایش مهاجرت از روستاها به شهرها زمینه ی تشکیل کلاس های چند پایه فراهم می آید . دیدگاههای مختلفی نسبت به کلاس های درس چند پایه وجود دارد : برخی این کلاس ها را جزو معضلات نظام آموزشی می دانند که باید از میان برداشته شود و بعضی یگ وجود این کلاس ها را به مثابه فرصتی برای یک عمل آموزش و پرورش بهینه به شمار می آورند. تحقیقات نشان می دهد که میان دانش آموزان کلاس های درس چند پایه و دانش آموزان کلاس های درس تک پایه از حیث توانایی شناختی تفاوت معنا داری وجود ندارد. افزون بر این دانش آموزان کلاس های درس چند پایه نسبت به دانش آموزان کلاس های تک پایه از نظر رشد اجتماعی ، سازگری محیطی ، بیان عواطف ، روحیه همکاری، بهداشت روانی ، پختگی رفتاری و ..... به دانش آموزان کلاس های تک پایه بر تری نشان می دهند. نتایج پژوهش های زیادی برتری و لزوم کلاس های درس چند پایه را مورد تأیید قرار داده اند.
تدریس در کلاس های درس چند پایه و دانش آموزی در این کلاس ها ، تجارب فراوانی را به بار می آورد . تجارب بر آمده از کلاس های درس چند پایه برای معلمان ، افزیش توانایی حرفه ای و وابستگی به دانش آموزان است که به گفته ی یکی از معلمان کلاس چند پایه : معلم کلاس چند پایه، سر پرست خانواده پر فرزندی است که باید برای همه ی آنان به صورت متفاوت برنامه ریزی کند و به نسبت مساوی محبت خود را به هر کدام از بچه ها نشان دهد . و بر این باور است که کلاس درس چند پایه «کلاس زندگی » است.
دلایل تشکیل کلاس های چند پایه:
پایین بودن تعداد دانش آموزان در مناطق روستایی و کمبود معلم دو مشکل اساسی است که باعث دور ماندن کودکان این مناطق از درس و مدرسه می شود . در بیشتر موارد ، نتایج اسف انگیز نیز به دنبال دارد؛ زیرا تعدادی از این کودکان در سنین آموزش از شرکت در کلاس درس باز می مانند و تعدادی نیز که شرکت در کلاسی که بچه های کوچکتر از خودشان در آن درس می خوانند ، ترک تحصیل می کنند.
آموزش در کلاس های چند پایه ، شیوه ای است که دسترسی کودکان روستایی را به کلاس درس بیشتر می کند. البته تدریس در این کلاس ها نیازمند برخورداری از مهارت های ویژه و روش های مناسب سازماندهی کلاس است. همچنین می توان « به روز کردن شیوه های تدریس» ، کار آمد کردن بهره گیری از منابع » و افزایش مشارکت جمعی و توسعه ی سواد از دیگر دلایل تشکیل کلاس های چند پایه شمرد.
مزایا و محاسن کلاس های چند پایه:
۱) در یک کلاس چند پایه دانش آموزان بین ۶ تا ۱۵ ساله وجود دارند. این دانش آموزان دوره های مختلف رشد جسمی و فکری را با نیازهای متفاوت می گذرانند که تعامل بین آنها در یادگیری اثرات زیادی دارد.
۲) معلم می تواند از برخی وسایل آماده شده برای همه پایه ها استفاده نماید و به این طریق در وقت و هزینه صرفه جویی شده و هم بر کارآیی تدریس افزوده می گردد.
۳) در این کلاس ها می توان دانش آموزانی را که در بعضی از دروس عقب ماندگی دارند در پایه پایین تر قرار داد تا جبران کمبود بنمایند و به دانش آموزانی هم که پیشرفته هستند اجازه استفاده از درس سطح بالاتر را داد.
۴) دانش آموزان پایه های بالاتر در جریان تکرار دروس سال های قبل خود قرار گرفته این دروس برای ایشان تکرار می شود و یادگیری آن ها عمیق تر می گردد و بالعکس ، دانش آموزان پایه های پائین تر تا حدودی با درس های سال های بالاتر آشنا می شوند و این خود پیش زمینه ای برای یادگیری وسیع تر آن ها خواهد شد.
۵) به دانش آموزان فرصت می دهند ، بر اساس مهارت ها ، استعداد ، علاقه، نوع شخصیت و میزان سن خود با یکدیگر همکاری کنند و باعث گسترده شدن حوزه تجربه ها و روابط اجتماعی دانش آموزی شود.
۶) با افزیش دامنه ی سنی دانش آموزان ، سطح پیشرفت آنان را افزایش می دهد و سبب می شود دانش آموزان ، دوستی های خود را بر اساس عوامل دیگری به جز سن نیز پایه ریزی کنند.
۷) برای دانش آموزان بزرگتر فرصت فراهم می کند تا با درس دادن به دانش آموزان کوچکتر نقش معلم را بازی کنند و بهره گیری از یک معلم در چند سال تحصیلی متوالی سبب عمیق تر شدن پیوند بین معلم و دانش آموزان می شود.
۸)دانش آموزان پذیرش و تحمل دیگران را یاد می گیرند و زمانی که دانش آموزان بر اساس سطح توانایی خود آموزش ببینند، شرایط طبیعی تری برای آموزش فراهم می شود.
مشکلات و مسائل کلاس های درس چند پایه:
یکی از مسائل اساسی در کلاس های چند پایه ، نیروی انسان است . در این کلاس ها معمولاً معلم علاوه بر تدریس محتوای آموزشی ، امور اداری مربوط به مدیر ، معاون ، متصدی امور دفتری و وظایف مربی بهداشت ، معلم ورزش و ... را نیز عهده دار است و از سوی دیگر او باید به عنوان یک پژوهشگر در آموزش کیفی و یک مشاور اجتماعی نیز ایفای نقش کند . این در حالی است که هیچ انگیزه اجتماعی ، اقتصادی ویژه ای برای آن ها فراهم نشده است و افراد علاقمند و شایسته حرفه معلمی تمایلی به خدمت در این کلاس ها ندارند.
از سوی دیگر حق معلمان فارغ التحصیلی مراکز تربیت معلم هم برای تدریس در این کلاس ها ، آمادگی ، اطلاعات و تجربه مناسب ندارند و از هیچ اموزش پیش از خدمتی که زمینه ساز تجربه عملی و تفکر درباره ی تدریس چند پایه باشد ، برخوردار نیستند. در مجموع برای معلمان چند پایه آموزش جداگانه وجود ندارد و آن ها ناچارند از طریق تجربه و آزمایش ، روش هایی را مورد استفاده قرار دهند و هیچ تدبیری جهت ارتقای توانایی ها و صلاحیت ایشان جهت به کارگیری روش های مؤثر تبادل تجارب و اطلاعات و .... اندیشیده نشده است. این دیدگاه که معلمان آموزش دیده برای تدریس تک پایه به طور اتوماتیک می توانند در کلاس های چند پایه تدریس کنند، غیر قابل قبول است و مخصوصاً که از کم تجربه ترین افراد در دسترس (سرباز معلم ، آموزشیاران نهضت سواد آموزی، بومیان با سواد و .... ) برای اداره این کلاس ها استفاده می شود.
در مجموع مشکلات خاصی همچون کمبود وقت ، نقصان تجربه و کمبود اطلاعات معلمان مدارس چند پایه در امر تدریس و کلاس داری حرفه ای ، نا مناسب بودن فضای آموزشی و کمبود کلاس درس ، عدم هماهنگی بین مدرسه و خانواده و کمبود تجهیزات آموزشی منجر به نارضایتی معلمان می گردد مخصوصاً در مواردی که معلم به عنوان مدیر ، دفتر دار ، خدمتگزار ، معاون ، نامه رسان هم ایفای نقش می کند . و در کلاس نیز باید بیش از یک معلم تک پایه مهارت ، توانایی و اطلاعات داشته باشد.
مدیریت در کلاس های درس چند پایه:
مدیریت کلاس درس در آموزش و پرورش کلاس های درس چند پایه حائز اهمیت زیادی است مدیریت کلاس درس به پیش بینی ها و روند ضروری برای ایجاد و حفظ محیطی که در آن یاد دهی و یادگیری به وضوح می پیوندد تعریف شده . هدف اولیه مدیریت کلاس اثر بخش ، کاستن از بدرفتای یا حتی ایجاد یک محیط منظم نیست. ارائه تمرین ها و فعالیت هایی که دانش آموزان را به انفعال بکشاند و سبب به هم ریختن نظم هم نگردد ، به معنای افزایش فرصت یادگیری نیست . درست ، بر عکس چنین شرایطی از فرصت های یادگیری می کاهد . این موضوع ، در کلاس های درس چند پایه در خور توجه است ، زیرا بسیاری از دانش آموزان مجبورند ساعاتی از روز را ساکت و بی هدف در گوشه ای از کلاس سپری کنند تا معلم بتواند به گروه دیگری از دانش آموزان تدریس نماید و یا از آنها خواسته می شود به روخوانی مطالب کتاب یا فعالت دیگری بپردازند اما بر کلاس و فعالیت های دانش آموزان نظارت و مدیریت هدفمند اعمال نمی شود کلاس آرام و منظم است اما بر یادگیری و میزان یادگیری افزوده نمی شود . این موضوع در کلاس چند پایه در خور توجه است . زیرا بنایی ترین هدف از مدیریت کلاسی اثر بخش ، یادگیری یا افزایش یادگیری دانش آموزان است.
سازماندهی کلاس:
سازماندهی کلاس یکی از مهمترین عوامل برای کمک کدن به فراهم نمودن فرصت تدریس موثر است اگر کلاس درس به خوبی سازماندهی شود هر اندازه طرح درس به خوبی فراهم شده باشد راهی به سوی موفقیت نخواهد داشت .
معلم کلاس چند پایه ، هم باید درس را سازمان بدهد و هم باید فضای فیزیکی کلاس را به خوبی سازمان بدهد. چگونگی آرایش میز و نیمکت در کلاس و نحوه بهره گیری از دیوارها و سقف و کف کلاس تأثیر زیادی برای عملکرد کلاسی معلم و دانش آموزان دارد. معلم کلاس درس چند پایه متوجه توانایی طبیعی دانش آموزان برای شناخت و کنجکاوی باشد و برپایه این ویژگی دانش آموزان فعالیت های یادگیری مناسبی را طراحی و به آنان ارائه دهد.
شایسته است معلمان وظیفه ذاتی خود در کلاس دس را هم مورد توجه قرار دهند . یکی از وظایف معلم در کلاس درس پدید آوری محیط یادگیری بر انگیزنده است.
رهنمودهایی جهت مدیریت مؤثر در کلاس های چند پایه:
۱) معلم کلاس درس چند پایه باید روشها ، فنون و راهبردهای متعدد مؤثری برای تدریس آماده بوده و به طور اثر گذاری آنها را برای جلب رضایت مندی دانش آموزان به کار گیرد.
۲) در کلاس های درس چند پایه، دانش آموزانی با سنین مختلف و توانایی متفاوت حضور دارند معلم نباید و نمی تواند فقط با تکیه بر یک روش به ارائه محتوا بپردازد.
۳) معلم باید طرح درس روزانه اش را به دقت آماده کند تا دانش آموزان پایه های مختلف را به انجام انواعی از فعالیت های یادگیری سودمند وادار سازد.
۴) به کارگیری راهبردهای تدریس باید همراه با انعطاف پذیری باشد . در برخی مواقع نیاز است برای اثر گذاری بیشتر ، راهبردهای تدریس با توجه به نوع محتوا و نیازمندی دانش آموزان مورد بازنگری قرار گیرد.
۵) گروهبندی بر پایه توانمندی را به عنوان یک راه کار در نظر گرفته شود برای تدریس دو سویه و انجام تدریس جبرانی فراهم می کند . گروه بندی بر پایه های تحصیلی غیر یکسان در کلاس های چند پایه فرصت مناسبی برای فعالیت های مشارکتی و پویا فراهم می کند.
۶) گاهی فعالیت یکسان را برای همه دانش آموزان کلاس ارائه شود. شمار زیادی از فعالیت ها را می توان طراحی کرد که دانش آموزان پایه های اول تا پنجم در انجام دادن آن ها شرکت کنند.
۷) معلم شرایطی ایجاد کند تا دانش آموزان از همدیگر یا بگیرند . نظر به اینکه در بسیاری از موارد یاد گیرندگان بزرگسال الگوی یادگیری بسیار خوبی برای یادگیرندگان تازه کارند.
۸) مشارکت در گروه های یادگیری به مثابه یک عضو فعال گروه برای مثال معلم می تواند خود را به عنوان عضوی در گروه یادگیری دانش آموزان پایه سوم، چهارم و پنجم دبستان نماید.
۹) معلم کلاس درس چند پایه متوجه توانایی طبیعی دانش آموزان برای شناخت و کنجکاوی باشد و بر پایه این ویژگی دانش آموزان فعالیت های یادگیری مناسبی را طراحی و به آنان ارائه دهد.