سرانه مطالعه در ایران شبیه همان فیل معروف مولاناست که هر کسی از زاویه دید خودش به آن نگاه می کند و بر حسب دیدگاه شخصی اش به تحلیل سرانه مطالعه در ایران می پردازد. آمارهای رسمی از دو دقیقه تا ۷۵ دقیقه مطالعه در روز متغیر است. علت این اختلاف آماری فاحش هم این است که گاهی در ارائه آمارها، خواندن کتاب های آسمانی و دعاها را هم در زمره مطالعه غیراجباری به حساب می آورند و با همین پیش فرض، وضع سرانه مطالعه در ایران، کمی شکل و شمایل آبرومندتری به خود می گیرد. اما واقعیت این است که جدای از همه این آمارهای رسمی، عموم ایرانی ها به نسبت کشورهای توسعه یافته سرانه مطالعه کمتری دارند و اصولا مردمی هستیم که با فرهنگ شنیداری و گفتاری، راحت تر ارتباط برقرار می کنیم.
حالا در این شرایط ناخوشایند سرانه مطالعه در ایران، جالب است که تمایل به مطالعه کتاب های روان شناسی در ایران بالاتر از بسیاری از کتاب های دیگر است؛ به گونه ای که مثلا شاهد هستیم برخی افراد که حتی احتمال دارد در طول سال هم یک کتاب غیردرسی نخوانند، اما نسبت به خواندن کتاب های روان شناسی و موفقیت علاقه مند هستند.
محبوبیت و پرطرفداربودن برخی از این کتاب های روان شناسی و موفقیت، به گونه ای است که گاه برخی از این کتاب ها جماعت مختلفی اعم از تحصیلکرده، استاد دانشگاه، زنان خانه دار و حتی نوجوانان را به خود مجذوب می کند و برخی از این کتاب ها به چاپ چندم می رسد.
اگرچه همین جو استقبال نسبت به مطالعه کتاب های اینچنینی در جای خود قابل تحسین است و قطعا در نهادینه شدن فرهنگ مطالعه در ایران تاثیر مثبت می گذارد، اما سوال اینجاست که مگر این کتاب ها از چه ویژگی و مزیت هایی برخوردار است که در مدت زمان کوتاهی به محبوبیت می رسند و اصلا چرا بسیاری از کتاب های علمی ـ که اتفاقا شاید برای انتشار خیلی از آنها زحمت بیشتری کشیده شده باشد ـ به چنین تیراژ گسترده ای نمی رسد؟
کتاب های تجاری پرطرفدارتر است
این روزها تقریبا یک پای هر پدیده بشری به تجارت گره خورده و در این میان، کتاب هم از این ماجرا مستثنا نیست. تقسیم کتاب علمی و کتاب تجاری، مثل تمایز قائل شدن بین فیلم هنری و تجاری، قاعده مرسوم این روزهای دنیای فرهنگ و هنر است. دکتر مصطفی تبریزی، روان شناس و عضو بازنشسته هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی در گفت وگو با جام جم عنوان می کند: عمده کتاب های روان شناسی که این روزها در بازار مورد استقبال عموم قرار می گیرد و طرفداران بیشتری دارد، کتاب هایی است که جنبه تجاری و فروش آن قوی تر از جنبه علمی آن است.
به گفته تبریزی، کتاب هایی که مثلا خوشبختی در چند لحظه و موفقیت در چند دقیقه را به مخاطب وعده می دهد، کتاب هایی است که جنبه علمی درستی ندارد، اما اتفاقا این کتاب های تجاری میزان فروش بالاتری از کتاب های علمی دارد. در تعریف این کتاب های تجاری باید توجه داشت که اغلب این کتاب ها از مفاهیم علمی و دانش روان شناختی کم بهره اند و برای اغلب ناشران این کتاب ها، فروش بیشتر و رضایت خریدار نسبت به میزان آگاهی بخشی همان کتاب در جایگاه بالاتری قرار دارد.
کتاب خواندن برای تحمل سختی ها
کارد به استخوان رسیده است و به هر دری که می زند، نتیجه نمی گیرد. روز به روز هم اوضاع مالی و خانوادگی اش بدتر می شود و حالا در بحبوحه این سیل مشکلات به کتاب های روان شناسی پناه می آورد تا راحت تر بتواند مشکلاتش را تحمل کند. نه این که بخواهیم بگوییم همه افرادی که کتاب های تجاری روان شناسی می خوانند در زمره این افراد هستند، اما دور از ذهن نیست سهم زیادی از مشتریان این کتاب های عامه پسند را همین تیپ از شهروندان تشکیل می دهند.
تبریزی اعتقاد دارد وقتی ناکامی های اجتماعی و اقتصادی زیاد می شود و فرد نمی تواند این ناکامی ها را تحمل کند، احتمال دارد افراد به این کتاب های روان شناسی تجاری متمایل شوند. به گفته این روان شناس، وقتی فردی نمی تواند نسبت به مشکلات ساختار اجتماعی که در آن قرار گرفته است مقابله کند، گاهی به این کتاب ها روی می آورد تا تحمل شرایط برایش راحت تر شود.
البته شکی نیست خواندن این کتاب ها نمی تواند یکباره معجزه و مثلا مشکل بیکاری جوانی را حل کند، ولی تبریزی تاکید دارد مشتریان این کتاب های تجاری، بیشتر از آن که به دنبال موفقیت واقعی باشند، به دنبال این هستند که با خواندن این کتاب ها به هیجان، شادمانی و آرامش برسند؛ حتی اگر این شادمانی آنها چندان پایدار نباشد.
فهم راحت، بازاری همه گیر می آفریند
چند نفر از مردم حاضرند کتابی تخصصی درباره مباحث سیاهچاله های فضایی بخوانند؟ این پرسش ساده ای است که جواب آن را باید در بین دانشجویان و متخصصان فیزیک نجوم پیدا کرد، اما چند نفر حاضرند کتابی روان شناسی با عنوان راز سریع پولدارشدن را بخوانند؟ بدیهی است مشتریان این کتاب می تواند از هر سن، جنس و ملیتی باشد.
همه فهم و عامه پسند تولیدکردن هر محصول هنری و فرهنگی این قابلیت را دارد که تعداد مشتریان آن اثر را به شکل چشمگیری افزایش دهد. اغلب کتاب های موفقیت و روان شناسی که در بازار بین مردم دست به دست می شود، از این خصوصیت مبرا نیست و هر فردی با هر میزان سواد می تواند بسیاری از این کتاب ها را بخواند، بفهمد و به دلیل القای انرژی مثبتی که در این گونه کتاب ها موج می زند، از خواندن آن لذت ببرد.
البته همین ویژگی عامه فهم بودن این کتاب ها و محتوای علمی ضعیف آنها باعث دفع مخاطب متخصص می شود؛ طوری که می توانیم بگوییم بسیاری از این کتاب های تجاری روان شناسی مورد علاقه کتابخوان های حرفه ای نیست، زیرا آنها براحتی فرق کتاب علمی را از کتاب غیرعلمی تشخیص می دهند.