اندکی نوبل‌شناسی
داستان را به احتمال زیاد شنیده‌اید؛ آلفرد نوبل سوئدی - که در جوانی شیمی‌دان متبحری بود - بعد از مدت‌ها کار روی نیتروگلیسیرین و خواص انفجاری آن، در سال ۱۸۶۷ دینامیت را کشف و آن را به نام خود ثبت کرد. این اختراع در مدت زمان کوتاهی، یک ثروت افسانه‌ای برای او جمع کرد اما کشف بزرگ نوبل، برخلاف هدف و نیت صلح‌طلبانه او، در جنگ و ویرانی هم به کار گرفته شد و همین باعث عذاب وجدان نوبل شد.
برای همین یک سال پیش از مرگش - در سال1895 - وصیت کرد تمام ثروتش و عواید ناشی از سرمایه‌گذاری آن وقف اهدای جایزه به افرادی شود که بیشترین فایده را به بشریت می‌رسانند. طبق نظر او، جایزه به طور برابر در 5 رشته فیزیک، شیمی، پزشکی و فیزیولوژی، ادبیات و صلح اهدا می‌شود.
اولین دوره اهدای جوایز نوبل، 5 سال بعد از مرگ او و در سال1901 انجام شد و از آن زمان، مراسم اهدای جوایز به طور منظم در ساعت 4:30 بعدازظهر روز 10 دسامبر هر سال در ساختمان «خانه کنسرت» استکهلم و در حضور خانواده سلطنتی سوئد برگزار شده است. البته مراسم اهدای جایزه صلح استثنائا به صورت همزمان در دانشگاه اسلو، پایتخت نروژ اجرا می‌شود.
برنده جوایز فیزیک و شیمی را فرهنگستان سلطنتی علوم سوئد، برنده پزشکی یا فیزیولوژی را انستیتو کارولینسکای استکهلم، برنده ادبیات را فرهنگستان سوئد و برنده جایزه صلح را گروهی از نمایندگان مجلس نروژ انتخاب می‌کنند. انتخاب برندگان جایزه، مسیر طولانی، سخت و پیچیده‌ای دارد و همین یکی از دلایل اعتبار آن است. مبلغ جایزه در هر رشته در حال حاضر حدود 10 میلیون کرون سوئد، کمی بیشتر از یک میلیون یورو (برابر با 5/1 میلیون دلار) است.
چرا نوبل ریاضی نداریم؟
هر ساله جایزه نوبل را به عنوان معتبرترین ـ یا حداقل باپرستیژترین ـ جایزه علمی دنیا به برگزیده‌های 6 زیرمجموعه فیزیک، شیمی، پزشکی و فیزیولوژی، ادبیات، صلح و اقتصاد اهدا می‌کنند. این وسط، جای ریاضیات خالی است. چرا؟ آلفرد نوبل در وصیتش شخصا 5 رشته اولیه برنده جایزه را مشخص کرده بود (اقتصاد بعدا و به یادبود نوبل از سال 1969 توسط بانک مرکزی سوئد وارد فهرست رشته‌های مورد ارزیابی شد). چرا نوبل بی‌خیال ریاضی شده بود؟
محققان و مورخان برای این سؤال تاریخی، چند جواب در چنته دارند. نوبل آرزو کرده بود جایزه به اختراعات، ابداعات و پیشرفت‌هایی تعلق بگیرد که تاثیری قابل مشاهده در زندگی انسان‌ها داشته باشند. نوبل یک مهندس و صنعتگر بود و احتمالا نظرش بیشتر معطوف به حوزه‌های عملی بود و برای همین، از ریاضیات ـ که بیشتر به عنوان یک دانش نظری شناخته می‌شود ـ صرف‌نظر کرد.
دلیل احتمالی دیگر این است که در زمان نوبل، از قبل یک جایزه برای ریاضی‌دان‌ها در سوئد وجود داشته. گوستا میتاگ در اواخر قرن نوزدهم ریاضیدان سرشناسی در استکهلم بود؛ او توانسته بود پادشاه وقت سوئد را راضی کند تا جایزه‌ای به ریاضی‌دان‌های معروف آن زمان اروپا مثل هرمیت و پوانکاره بدهد. شاید نوبل بهتر دیده حالا که جایزه‌ای برای ریاضی وجود دارد، ثروتش را وقف قدردانی از فعالان سایر رشته‌ها ـ که در آن زمان سرشان بی‌کلاه بود ـ بکند.
مثل خیلی از موارد مشابه، در این میان یک جواب افسانه‌ای هم شنیده می‌شود؛ بعضی‌ها می‌گویند نوبل، ریاضی‌دان‌ها را از ارث‌اش محروم کرد چون یک ریاضیدان، دختر محبوب او را اغوا کرد و از چنگش درآورد. نوبل در طول عمرش هرگز ازدواج نکرد. هیچ منبع معتبری این داستان را تایید نمی‌کند.
البته ریاضیات هم جوایز معتبری برای خودش دارد. از «مدال فیلدز» معمولا به عنوان معادل جایزه نوبل در ریاضی اسم برده می‌شود. این جایزه هر 4 سال یک بار به یک ریاضیدان برجسته زیر 40 سال اهدا می‌شود. «جایزه کرافورد» هم از سال 1982 توسط آکادمی سلطنتی سوئد هر ساله به یکی از رشته‌های بی‌نصیب از نوبل، از جمله ریاضیات داده می‌شود. جوایز معتبر دیگری هم در حوزه ریاضیات وجود دارند، اما بی‌تعارف، هیچ‌کدام جای خالی نوبل ریاضی را پر نمی‌کنند.