تربیت در جریان زندگی انسان، نقشی مهم و اساسی دارد. هرکس به نحوی از آن برخوردار است و کم و بیش، از ویژگی های آن آگاهی دارد. از این رو، این مفهوم، همیشه مورد توجه اکثر دانشمندان، فیلسوفان، روشنفکران، مصلحان اجتماعی و حتی شاعران و نویسندگان بوده است و هر گروه از آنها، از روی تجربیات خود، درباره ماهیت، نقش و اهمیت آن، به بحث پرداخته اند و در واقع، هر یک از آنها، به جنبه خاصی از تربیت، توجه کرده اند و در تبیین همان جنبه خاص، نتیجه گرفته اند که تربیت، همان است که آنها می گویند. 1
آغاز تربیت انسان، از بدو تولد است. او را تربیت می کنند تا زندگی کند و تا وقتی که زنده است، به تربیت نیاز دارد؛ اما آیا زندگی، پدیده ای محدود است؟ خیر،! زندگی انسان، ابعاد گوناگونی دارد؛ ابعاد جسمی، روانی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی.
بنابراین، ارائه تعریفی جامع و مانع از تربیت، قدری مشکل به نظر می رسد. هر یک از فیلسوفان و متفکران، متناسب با مکتب و نظریه های مورد قبول خود، تربیت را تصور، تعریف و یا تبیین می کنند.
معنا و مفهوم تربیت
برای رسیدن به تعریف تربیت، ابتدا به معنی کلمات تعلیم (آموزش) و تربیت (پرورش) به مثابه دو کلمه مستقل می پردازیم؛ کلماتی که اغلب به صورت مترادف به کار می روند و آن گاه به معنی کلمات تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش) که به حقیقت واحدی دلالت می کنند، توجه می کنیم؛ سپس به معنی کلماتی که گاهی - درست یا نادرست - به صورت مترادف با تربیت و تعلیم به کار می روند، خواهیم پرداخت.
1. تعلیم یا آموزش (instruction)
این واژه، در لغت به معنی آموختن، آگاهانیدن و یا دادن چیزی به کسی و ... است. آموزش در حقیقت، کوششی است که معلم برای انتقال دانش، ارزش یا مهارتی خاص به شاگردان به کار می برد و به عبارت روشن تر، عمل تعلیم یا آموزش، فقط به امر انتقال معلومات نظری یا عملی از سوی معلم به شاگرد گفته می شود و با این انتقال هم کار تمام می شود؛ یعنی عمل آموزشی، فرایندی مداوم تلقی نمی شود؛ بلکه جریانی مقطعی است که با انتقال معرفت مورد نظر، پایان می یابد. بنابراین، نباید به جای تربیت که فرایندی مداوم و پیوسته است، به کار برود.
2. تربیت یا پرورش
تربیت در لغت، به پرورانیدن، پروردن و آموختن، معنی شده است. در ادبیات فارسی، کلمه تربیت هم در مورد انسان و هم در مورد حیوان و گیاه به کار می رود. معنای تربیت در مورد حیوانات، به معنای شرطی شدن و پاسخ دادن از روی ناآگاهی و عدم شعور است و در مورد گیاهان نیز تربیت به معنای رو به کمال بردن و رشد دادن است. گیاهان مانند حیوانات، استعداد پذیرفتن بازتاب های شرطی را ندارند و تربیت آنان، منوط به حد معینی از رشد گیاه است که مطلوبیت و ارزش آن برای خود گیاه مطرح نیست؛ بلکه انسان، به دنبال این مطلوبیت و ارزش است.
کلمه تربیت در مورد انسان، دارای کاربرد عمیق تر و وسیع تری است. تربیت، باعث ایجاد کردن یا فعلیت بخشیدن کمالی در انسان می شود که مطلوبیت و ارزش داشته باشد. این کمال، گاهی جنبه شناختی (cognitive) دارد که به دانش، شناخت و آگاهی انسان مربوط می شود و گاهی نیز جنبه کششی یا حرکتی (psychomotor) دارد که به رفتارها و اعمال عینی انسان - که اغلب دارای مظاهر جسمانی اند - مربوط می شود. همچنین گاهی جنبه گرایشی یا عاطفی (affective) دارد که با نگرش، اعتقاد، ایمان، علایق و احساسات و تمایلات انسان مرتبط است.
3. تعلیم و تربیت و آموزش و پرورش
کاربرد این اصطلاح که بر معنای واحدی دلالت دارد، در زبان فارسی، تاریخچه ای طولانی ندارد و احتمالاً از آغاز قرن اخیر فراتر نمی رود. به نظر می رسد که پس از توجه به فرهنگ غرب در کشور ما و رواج ترجمه آثار علوم تربیتی، این اصطلاح در ترجمه کلمه «education» به کار رفته است. شاید استدلال مترجمان این بوده که این واژه در زبان های اروپایی، در مورد غیر انسان به کار نمی رود؛ در صورتی که واژه تعلیم و همچنین تربیت، در زبان فارسی، در مورد غیر انسان نیز به کار می روند و هیچ کدام به تنهایی، مفهوم اصلی آن را نمی رساند. بنابراین، لازم دیدند که آن را به صورت واژه مرکب آموزش و پرورش یا تعلیم و تربیت، ترجمه کنند.
4. تدریس (teaching)
تدریس به فعالیت خاصی گفته می شود که به وسیله معلم انجام می گیرد؛ تا شاگردان، مطالبی را بیاموزند. در واقع، تدریس را می توان سلسله فعالیت هایی منظم دانست که در عین متنوع بودن، در جهت یادگیری شاگردان صورت می گیرد.
5. مهارت آموزی یا کارورزی (traning)
این عمل به معنی فراگیری تخصص ها، مهارت ها و نیز به دست آوردن شناخت و آگاهی، از طریق عمل است که فرد را برای پذیرش شغل جدید و یا انجام دادن وظایف مختلف در مقطع زمانی خاص که از پیش معین شده آماده و تجهیز می کند.2
اصول آموزش و پرورش
اصل در لغت به معنای ریشه درخت و نیز به معنای مبناست؛ یعنی مبنای چیزی است که چیز دیگری بر آن مبتنی است. فیلسوفان و عالمان تعلیم و تربیت آن را برابر با معنای منشا و مصدر می دانند و به این اعتبار، اصل، منشا و سرچشمه رفتار یا فعالیت را نشان می دهد؛ مانند «اصل رفتار» که منشا اساسی رفتار را بیان می کند.3 اصول، بنیاد و مبنای عمل و رفتار مربی و شاگرد است و تکیه گاه های نظری و یا رد مجموعه قضایا و قضاوت های روشن و قطعی است که تمام فعالیت های آن علم، بر آن مبتنی است.4
اندیشمندان تعلیم و تربیت، اصول تربیت را تحت عناوین مختلف ذکر کرده اند که برخی عبارتند از:
الف) اصل تلاش و فعالیت
اصل فعالیت، از اصول پذیرفته شده نزد اندیشمندان تعلیم و تربیت است. مقصود از این اصل، این است که تدبیر تربیتی، باید همراه عمل باشد و به بیان نظری اکتفا نشود؛ بلکه تدبیر تربیتی، با عمل آغاز شود و مربی و معلم بکوشد تا شاگرد به فعالیت و تلاش بپردازد و از راه فعالیت خویش، به شناخت های جدید دست یابد. با توجه به این اصل، اگر کودک از آغاز بر فعالیت و تلاش خود تکیه نماید، در آینده نیز به تلاش خویش می اندیشد و شخصیت او بر این اصل سازنده، استوار می شود؛ زیرا «به عمل کار برآید، به سخنرانی نیست».5
ب) اصل اجتماعی بودن
انسان، موجودی اجتماعی است و شخصیت او در اجتماع ساخته می شود. اندیشمندان تعلیم و تربیت با در نظر گرفتن این بعد انسان، اصل اجتماعی بودن را پذیرفته اند. اصل اجتماعی بودن عبارت است از: پرورش انگیزه اجتماعی انسان، ایجاد زمینه پیوستن افراد به جامعه و اجتماع، پرهیز دادن آنان از تک روی و انزوا گزینی، آماده ساختن آنان برای داد و ستد اجتماعی، آشنا ساختن شاگردان با وظایف و مسئولیت های اجتماعی و ایجاد روحیه سازگاری اجتماعی.6
ج) اصل تفرد
تفرد از اصول بنیادین تعلیم و تربیت و بدین معناست که هر انسانی هرچند با دیگران شباهت هایی دارد، اما دارای خصوصیات جسمی، ویژگی های روانی و توانایی های ویژه ذهنی، هوشی و ادراکی است که او را از دیگران، ممتاز می سازد و موجب می شود تا او موجودی مستقل و فردی خاص باشد. این ویژگی ها به منزله تفاوت های فردی در باب شخصیت، از دیدگاه روان شناسان نیز مورد توجه است.7
ابن مسکویه نیز در کتاب تهذیب الاخلاق می نویسد: «و تو با تامل در اخلاق کودکان و آمادگی شان برای تادیب شدن یا گریزان بودن از این امر و از حالات متفاوت در آنها، می توانی به تفاوت مراتب افراد، در پذیرش خوی ها و شایسته و یکسان نبودن آن، پی ببری».8
د) اصل کمال و تمامیت
اغلب کودکان، به تبعیت از وضع محیط، به ارزش های منفی و امور ناشایست می گرایند و برعکس، به ارزش هایی که متضمن کمال انسان و مستلزم فایده آتی است، توجهی ندارند. بنابراین لازم است که لذات آنی آنها، فدای آینده شان شود؛ تا مستعد ادراک ارزش هایی شوند که تعدیل کننده زندگانی است.9
و) اصل حریت
از لحاظ فلسفی، آزادی، همچون تعلیم و تربیت، از مهم ترین حقوق آدمی است؛ به طوری که تصور انسان واقعی، بدون برخورداری از آزادی، امکان پذیر نیست. از طرف دیگر، مشاهدات و آزمایش های روان شناسان نشان داده که آدمی فطرتاً و از بدو تولد، طالب آزادی است و هرچه آزادی اش را محدود کند، موجب درد و رنج اوست.10 آزادی، شرط ضروری سعادت فرد و اجتماع است؛ اما نباید تصور کرد که در آزادترین اوضاع همه، افراد یکسان رشد می کنند؛ زیرا همه استعداد یکسان ندارند؛ ولی همه به کمالی که استعداد آن را دارند، می رسند. جای خوش وقتی است که رشد همه افراد، در یک جهت نیست و در یک جهت هم همه استعداد یکسان ندارند؛ زیرا از تنوع استعدادها، تنوع کارها و تخصص وظایف، پدید می آید و رنگارنگی تمدن، نتیجه آن است.11
ه) اصل سندیت
تعلیم و تربیت از نهادهای مهم اجتماعی است و از آن جا که انسان برای حفظ سنت ها ناگزیر است محافظه کار باشد، خواه ناخواه به سوی روش های استبدادی متمایل می شود. نوزاد ابتدا در خانواده، سپس در مؤسسات تربیت و سرانجام به صورت بزرگسال در محیط اجتماعی، همواره یوغ تبعیت را برگردن دارد. اطاعت از والدین و مربیان و رعایت سنت ها و قوانین، واقعیتی است که آدمی، حتی در بزرگسالی، به ندرت قادر است از زیر بار آن شانه خالی کند. اطاعت در زندگی آدمیان، قاعده است و تنها استثنایی که در مورد آن وجود دارد، حالتی است که فرد با ادراک ارزش ها و گرویدن به نظام ارزش های اجتماعی آن ها را از آن خود می کند و چون خود به صورت حامل ارزش ها و ارزشمند شد، از نظر اجتماعی تربیت شده محسوب می شود؛ ولی اطاعت، همچنان صورت ظاهر خود را حفظ می کند؛ با این تفاوت که ابتدا تحمیلی و ارزش آن بیرونی است و بعد مقبول و انگیزه آن درونی است و تنها در این حالت اخیر است که آدمی با اطاعت از قوانین مورد قبول خویش، از نظر اخلاقی، آزاد به شمار می آید. 12
ی) اصل تناسب عمل و وضع
برای طرح هر مسئله و برای یادگیری هر مطلب، ساعت مناسبی وجود دارد. سن معینی برای تحصیل علوم و سن خاصی برای درک آداب و رسوم اجتماعی وجود دارد. همچنین موقع خاصی برای داستان ها و زمان مناسبی برای رسیدن به مفهوم خدا - بدون این که به بت پرستی منتهی شود - وجود دارد. دوره ای برای پیروی از منطق و استدلال و دوره دیگری برای پیروی از علاقه و رغبت یافت می شود؛ اما قبل از آن که موقع چیزی فرا رسیده باشد، باید مقدمات آن را آماده کرد. پیش از آن که با کودک، براساس منطق سخن بگوییم، باید او را برای درک استدلال و سخن منطقی، آماده کنیم و او را برای قصه گویی، حکایت، معاشرت و برای درک خدای تعالی، آماده کنیم. 13